Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 24: ‘Tuku ke Ulo Pehē Hoʻomou Māmá’


Vahe 24

“Tuku ke Ulo Pehē Hoʻomou Māmá”

ʻOfa ke nofoʻia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí homou lotó, mo homou ngaahi ʻapí, ke lava ai ʻa e kakai te nau maʻu ʻinasi ʻi he aafu ʻo hoʻomou faitotonú, anga fakaʻeiʻeikí, anga-tonú, pea mo hoʻomou tui ki hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻo fakalāngilangiʻi ai ʻa ʻetau Tamai ʻi he langí.1

Talateú

Naʻe maʻu ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻa e tohi ko ʻení meia Hāloti L. Kelekōlio, ʻa ia naʻe hoko ko e palesiteni ʻo e Misiona Siamane Hahaké ʻi he konga ki muʻa ʻo e taʻu 1950 tupú:

“Siʻi Palesiteni Makei:

“Kuo pau pē te ke fie fanongo ki he meʻa ne hoko kiate au ʻi he uike ní. Ne omi ha ongo tangata, ʻokú na taʻu fāngofulu nai pea ʻikai ke na vala lelei, ke mau talanoa he lolotonga ʻo e uiké. Naʻá na fakahā mai kuo mole ʻena tuí, ka ʻoku ʻikai ke na lava ʻo tafoki ki ha taha ʻo e ngaahi siasí pe tui fakalotu ʻokú na ʻiloʻí. Naʻe fakalotoʻi ʻe Misa Palanu (ko e hingoa ia ʻo e tahá) ʻa hono kaungā-meʻa ko Misa Fasá, ke na omi ʻo talanoa mo au. Naʻá ne talaange kia Misa Fasa ʻokú ne ʻilo hotau siasí pea te tau tokoni ange kiate kinaua. Naʻe fakafisingaʻi fefeka ʻeni ʻe Fasa ʻi ha ʻaho ʻe ua, ka ne fāifai pē pea haʻu.

“Naʻe kamata ʻaki ʻe Misa Palanu haʻane pehē naʻe tuʻu ʻi ha tuliki hala ʻi ha ʻaho ʻe taha ʻo ne fakatokangaʻi ha kakai ʻe laungeau ʻoku fakalaka mai ai. Naʻá ne ʻeke ai ki ha taha pe ko ʻene ʻalú ki fē, peá ne tala ange, ‘Ke sio ʻi he Palōfitá.’ Naʻá na kaungā ō leva mo Misa Palanu. Ko hono fakatapui ʻeni ʻo e fale lotu ʻi Pealini–Sālotenipekí, pea ko e Palōfitá ko Misa Makei.

“Naʻá ne pehē (pea te u feinga pē ke fakahoko atu ki he tonu taha ʻo ʻeku maʻú): ‘Kuo teʻeki tuʻo taha ke u ongoʻi ha faʻahinga laumālie ʻofa mo fie tokoni pehē, ʻo hangē ko ia ne u ongoʻi ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ko iá ʻi he ʻaho ko ʻení. Pea ko e Palōfitá, ko ha tangata lōloa kuo taʻu valungofulu tupu, ʻoku kei maau pē hono louʻulú—ka kuo hinā kotoa—ne tuʻu ʻo lea ki he fakatahaʻangá. Kuo teʻeki pē ke u mamata au ʻi ha fofonga kei siʻi pehē ʻi ha tangataʻeiki he faʻahinga taʻu ko iá. ʻI he taimi naʻe lea aí, naʻe ʻi ai ha faʻahinga meʻa naʻá ne nofoʻia au. Pea ʻi he taimi naʻe heka ai ki heʻene kaá ʻi heʻene ʻosí, naʻá ku fakatokangaʻi ʻoku lulululu mo e kāingalotú, pea neongo naʻe ʻikai ke mau siasi ka naʻá ku tutui atu ʻo lulululu mo ia. Hangē naʻe ʻi ai ha ongoʻi māfana mo fakaʻofoʻofa naʻá ne kāpui hoku sinó, pea naʻá ku toe fakatumutumu ai ʻi hono fōtunga kei siʻi mo maʻá. Tuʻunga ʻi he ngaahi hohaʻa ki māmaní pea mo e tōtuʻa ʻo e ngaahi faingataʻaʻia fakaʻekonōmiká ne hangē ka mātangalo atu e meʻá ni heʻeku manatú, ka naʻá ku ʻiloʻi kuo pau ke u foki mai ʻo fekumi lahi ange ki ai.’

“Ne fakahoko mai ʻe Misa Fasa naʻe ʻikai ke ʻi ai ha lea kehe ia ʻa Palanu ka ko ʻene fakatumutumu pē mo ofoofo ʻi he tangata ne mamata aí. Ne tangutu ʻa e ongo tangatá ni ʻi hoku ʻōfisí ʻo fanongo ki he pōpoaki ʻo hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻeku fakamatalaʻi angé, ʻo hangē naʻe mahuʻinga ʻa e kihiʻi foʻi lea kotoa peé. Naʻe ʻikai haʻana paʻanga peá na loto mamahi, ka naʻá na loto fakatōkilalo mo taʻe fiemālie ʻi he ngaahi siasi ʻo e kakaí. Naʻá ku foaki ange ha Tohi ʻa Molomona, pea naʻá na palōmesi mai te na ʻi he lotú he Sāpaté. ʻOku ou tui ko e ongo tangatá ni (ne maʻu pōpula kinaua he tau ʻi Lūsiá) kuó na mateuteu ki he ongoongoleleí.

“ ʻOfa ke tāpuakiʻi koe ʻe he ʻEikí, Misa Makei. ʻOkú ke hoko, fakataha mo hotau ngaahi tokoua ʻi he ʻulu ʻo e Siasí ko ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ngingila ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku māʻoniʻoni mo leleí.”2

Naʻe fakatokangaʻi ʻe ha kakai tokolahi ʻia Tēvita O. Makei ʻa e meʻa naʻe fakatokangaʻi ʻe he ongo tangatá ni—ko ha faʻifaʻitakiʻanga moʻoni ʻo e ākonga ʻa Kalaisí. ʻOku ʻi ai mo ha talanoa fekauʻaki mo ha faitā nusipepa ko ʻene fuofua sio ia ʻia Palesiteni Makei:

“Naʻe aleaʻi ke fai ha faitā, ka naʻe ʻikai ke lava mai ʻa e tokotaha faitā totonú, pea ʻi he ʻikai ke toe felave ha meʻá, ne fili ai ʻe he kautaha nusipepa ko e United Press ʻenau taha faitā fekauʻaki mo e ngaahi faihiá—ko ha tangata kuo pāteʻi ʻi he kalasi ngāue faingataʻa taha ʻi Niu ʻIoké. Naʻe ʻalu ki he malaʻe vakapuná, nofo ai ʻi ha houa ʻe ua, pea foki mai ki mui mei he loki faitoʻoʻanga- taá mo ha falukunga tā kehekehe. Naʻe tonú ke ne ʻai pē ha laʻi tā ʻe ua. Naʻe ʻikai toe tatali hono tafuluʻi ia ʻe hono pulé, ‘Ko e hā e faʻahinga fakakaukau ko ia ke ke fakamole taimi mo maumauʻi noa peheʻi ʻa e ʻū nāunau fakafaitaá?’

“Ne ʻikai hano taimi hono taliʻi vave mai ʻe he tangata faitaá ʻo ne tala ange ʻe loto fiefia pē ia ke ne totongi ʻa e ngaahi tā makehé, pea toʻo mo ʻene vahé ki he lōloa ʻo e taimi makehe naʻe nofo aí. … ʻOsi ha ngaahi houa siʻi mei ai kuo ui ia ʻe he tokoni palesitení ni ki hono ʻōfisí, ko ʻene fie ʻilo pe ko e hā ʻa e meʻa naʻe hokó. Talaange ʻe he tangata faitā ko ʻeni ʻo e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e faihiá, ‘ʻI he taimi naʻá ku kei siʻi aí, naʻe faʻa lau mai kiate au ʻe heʻeku faʻeé ʻa e Fuakava Motuʻá, pea ne u fifili ai ʻi heʻeku moʻuí kotoa pe ʻoku fōtunga fēfē nai ha palōfita ʻa e ʻOtuá. ʻI he ʻaho ní, ne u ʻiloʻi ai ha palōfita.’ ”3

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí.

ʻOku tau fakalotoa ʻa e kakai kehé ʻaki ʻa e meʻa ʻoku tau lea ʻakí, meʻa ʻoku tau faí, pea mo e tuʻunga ʻoku tau ʻi aí.

Ko e taha kotoa pē ʻoku moʻui he māmaní ʻokú ne ngāueʻaki ha faʻahinga ivi fakalotoa, ʻo tatau ai pē pe ki he leleí pe ki he koví. ʻOku ʻikai ko e meʻa pē ʻokú ne lea ʻakí, pea ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻokú ne faí ʻataʻatā pē. Ka ko hono ʻulungāanga totonú. ʻOku hā pe fotu mai mei he tangata kotoa pē, ʻa e taha kotoa pē, ʻa hono anga totonú. ʻOku maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e ivi pe ongo ko ʻení. Naʻe mahino ʻeni ki he Fakamoʻuí. Ko e taimi kotoa pē naʻá ne ʻi he ʻao ai ʻo ha tokotaha, naʻá ne ongoʻi ʻa e faʻahinga ongo pe fakafōtunga ko iá—ʻo tatau ai pē pe ko e fefine ʻo Samēliá mo ʻene moʻui ʻi he kuo hilí; pe ko e fefine naʻe ʻamanaki ke tolomakaʻí pe ko e kau tangata naʻa nau teu tolomakaʻi iá; pe ko e tangata pule ko Nikotīmasí; pe ko ha taha ʻo e kau kiliá. Naʻá ne ʻafioʻi ʻa e faʻahinga ongo pe fakafōtunga meiate kinautolú fakatāutaha. Pea ʻoku pehē mo kimoutolu ʻi ha meʻa ʻe niʻihi, pea ʻoku pehē kiate au foki. Ko hotau tuʻunga moʻoní mo e meʻa ʻoku tau fakafōtunga atú ʻokú ne fakalotoa ʻa e kakai ʻoku tau feohí.

… ʻI hotau tuʻunga fakafoʻituituí, kuo pau ke tau fakahoko ha ngaahi fakakaukau ʻoku fakaʻeiʻeikí. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau fakaʻaiʻai ʻa e ngaahi fakakaukau kovi pe ngaahi holi taʻe- ʻaongá. Kuo pau ke fotu atu ia meiate kitautolu kapau te tau fai pehē. Kapau te tau fakahoko ha ngaahi fakakaukau ʻoku fakaʻeiʻeikí, kapau te tau fakaʻaiʻai pea mo pukepuke ha ngaahi holi ʻoku fakaʻeiʻeiki, ʻe hā atu pē ia meiate kitautolu ʻi he taimi te tau fetaulaki ai mo e kakaí, tautautefito ki he taimi te tau feohi ai mo kinautolú.4

Ko e ivi ʻo ʻetau ngaahi leá mo ʻetau ngaahi tōʻongá ʻoku lahi fau ki he māmaní. Ko e momeniti kotoa pē ʻokú ke fakahoko ai ha faʻahinga liliu ki he moʻui ʻa e māmaní kotoa. … ʻI heʻene peheé, ʻoku ʻikai ko e ʻātakaí, ʻoku ʻikai ko e ngaahi tuʻungá; ko e meʻa te ne fakalotoa ʻa e [kakaí] ʻi he māmaní, ko e ʻulungāangá. Tatau ai pē pe ko e hā ho tuʻunga totonú ʻe kei ongoʻi pē ʻe he kakaí mo ʻiloʻi. ʻE fotu ki tuʻa meiate koe, pea he ʻikai ke ke lava ʻo fufuuʻi. Te ke lava pē ʻo fakangalingali, ka he ʻikai ke ne fakalotoa ʻe ia ʻa e kakaí.5

ʻOku mahuʻinga…ketau fekumi, ʻo fakatou tatau pē ʻi he moʻuí mo e ngaahi tohí, ke maʻu ai ʻa e feohi ʻa e kau tangata mo e kau fefine anga fakaʻeiʻeiki tahá. ʻOku pehē ʻe [Tōmasi] Kālaili, ko ha tangata faʻu tohi ongoongoa mei Pilitānia, ko e “feohi ʻa e kau tangata leleí ʻoku nau fakatupu ha feohiʻanga ʻoku fakatupulaki. Neongo pe ko e hā ʻene ngali taʻe haohaoá, ka he ʻikai ke tau lava ʻo vakai ki ha tangata lelei, ʻo taʻe ako ha meʻa mei ai. Ko ha maʻuʻanga maama ia ʻoku moʻui, ʻoku lelei mo fakalata ke te ofi ki ai.”

Kapau te ke siofi ʻa e moʻui ʻa e “kau maʻuʻanga maama” lelei ko ʻeni ʻo e māmaní, te ke lava ke fakatokangaʻi ai ha kiʻi meʻa ʻe taha naʻá ne ʻai honau hingoá ke ʻiloá. Ko ʻeni ia: Naʻa nau takitaha foaki mei heʻenau moʻuí ke ngaohi ʻa māmani ke lelei ange. Naʻe ʻikai ke nau fakamoleki kotoa honau taimí ke fekumi pē ki he fiefiá mo e fiemālié, pea mo ha “taimi fiefia” maʻanautolu ʻataʻatā pē, ka naʻe maʻu ʻenau fiefia lahi tahá ʻi hono ʻai ʻo e kakai kehé ke nau fiefia pea mo fiemālie ange. Ko e ngaahi ngāue lelei kotoa ko iá ʻoku tolonga ʻo lauikuonga, neongo he ʻikai ʻilo ia ʻe māmani.6

He ʻikai ke lava ʻo leaʻaki ha ngāue lelei pe lea ʻofa ʻo taʻe ongoʻi hono ivi leleí ʻe he taha kotoa. ʻI he taimi ʻe niʻihi ko e leleí ʻe mātuʻaki fuʻu siʻisiʻi ke fakatokangaʻi, ka ʻoku hangē ha kiʻi foʻi maka ʻoku lī ki ha anovaí ʻa ʻene kamataʻi ha kau peau mei loto, ʻo ne fakaʻau ai pē ke lahi ange kae ʻoua kuo aʻu ia ki he tapa kotoa pē ʻo e kauvai ʻo e anó, pea ʻoku pehē pē mo hoʻomou ngaahi ngāue ʻoku ʻikai ongoná, ko honau konga lahi, ʻoku ʻikai ʻiloʻi, ʻikai talanoaʻi, ʻikai talaki fakahāhā, ka ʻoku kei maama atu pē mo aʻu ki he loto ʻo ha tokolahi.7

ʻOfa ke tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá, ʻe hoku kaungā ngāue ʻofeina, ʻa kimoutolu Kau Taki Māʻolungá, kau palesitenisī fakasiteikí, kau pīsopelikí, ʻa e ʻōfisa mo e faiako pea mo e kāingalotu kotoa pē ʻi he fonuá kotoa. ʻOfa ke nofoʻia ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí homou lotó, mo homou ngaahi ʻapí, ke lava ʻa e kakai ʻoku nau fakatokangaʻi ʻa e maama atu ʻo hoʻomou faitotonú, anga fakaʻeiʻeikí, anga-tonú, pea mo hoʻomou tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻo ueʻi kinautolu ke nau fakalāngilangiʻi ʻetau Tamai ʻi he langí.8

ʻE lava ke hoko ʻa e ngaahi ʻapi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí ko ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e melinó mo e ʻofá.

ʻOku fakafōtunga atu ʻe hotau ngaahi ʻapí hotau tuʻunga totonú, pea ʻoku tupu ia mei he meʻa ʻoku tau lea ʻakí pea mo ʻetau tōʻonga ʻi hotau ʻapí. … Kuo pau ke ke tokoni ki hono langa ʻo ha ʻapi lelei ʻaki ho ʻulungāangá, mapuleʻi hoʻo ngaahi holí, hoʻo ʻitá, tokangaʻi hoʻo leá, he ko e ngaahi meʻa ia te ne ngaohi ho ʻapí ke ne ʻi hono tuʻunga ʻoku ʻi aí pea mo e meʻa te ne fakafōtunga atu ki he kaungāʻapí. …

Naʻe ʻi ai ha tamai naʻe ʻaʻahi atu ki he ʻapi foʻou ʻo hano foha. Naʻe fiefia ʻa e foha ko ʻení ke ne fakaʻaliʻali ki ai ʻa e loki mohe foʻoú, ʻa e ngaahi kōpate foʻou ʻi he peitó. ʻI he ʻosi ʻo ʻena takai holó, naʻe pehē ange leva ʻa e tamaí ni, “ ʻIo, ʻoku fakaʻofoʻofa, ka ʻoku ʻikai ke u fakatokangaʻi ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e ʻOtuá ʻi ho falé.” Pea naʻe pehē ʻe he fohá ni, “Naʻá ku foki ki loto, pea ʻi he taimi naʻá ku vakai takai ai ʻi he ngaahi lokí, naʻá ku fakatokangaʻi ʻoku halaʻatā ha meʻa ia naʻá ku maʻu ʻokú ne fakafōtunga mai ʻoku ʻi ai ʻa e Huhuʻí pe ko e Fakamoʻuí.”

Ko ʻeku ʻuhingá, ʻoku ʻi ai hatau fatongia lahi ange ʻi ha toe taimi ki muʻa, ʻi heʻetau hoko ko e kau tangata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, mo e kakai fefine ʻo e Siasí, ke tau ngaohi hotau ngaahi ʻapí ke ne fakafōtunga atu ki hotau kaungāʻapí ʻa e melinó, mo e ʻofá, ʻa e ngaahi fatongia fakakoló, pea mo e faimateakí. ʻAi ke fakatokangaʻi mo ongona ia ʻe hotau kaungāʻapí. Kuo pau ke ʻoua naʻa faifaiangé pea hāsino ʻi ha ʻapi ʻo ha Kāingalotu ʻo e Siasí ha faʻahinga kapekape, ha fakaanga, pe fakafōtunga mai ha ʻita pe meheka pe tāufehiʻa. Mapuleʻi ia! ʻOua naʻa fakafōtunga mai ia ki tuʻa! …

Naʻe tā ʻe he Fakamoʻuí ha sīpinga kiate kitautolu, loto mokomoko maʻu pē, mapuleʻi maʻu pē kita, fakafōtunga atu ha faʻahinga meʻa ʻe lava ke ongoʻi ʻe he kakaí ʻi heʻenau fakalaka haké … ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau fakafōtunga atu ʻa e ivi, ʻa e mapuleʻi kitá, ʻa e ʻofá, ʻofa faka-Kalaisí, ʻa ia ko hono toe ui pē ia ʻe taha ʻo e ʻofá, ʻa e fakaʻatuʻí, pea mo e fakaʻamu ke maʻu ʻa e lelei tahá ʻe he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.9

ʻOfa ke tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá, ʻe hoku kaungā ngāue ʻofeina. Ke tāpuakiʻi homou ngaahi ʻapí. ʻAi hoʻomou tuí ke hāsino ia ʻi hoʻomou ngāue ʻi homou ngaahi ʻapí. Ngaahi husepānití, anga-tonu ki homou uaifí, ʻo ʻikai ʻi he tōʻongá pē, ka ʻi he fakakaukaú foki; ngaahi uaifi, anga-tonu ki homou husepānití. Fānau, anga-tonu ki hoʻomou mātuʻá; ʻoua te mou pehē kuo ʻosi hono taimi ʻo ʻenau faʻahinga tuí pea ʻoku lahi ange hoʻomou ʻiló ʻiate kinautolu. Fānau fefine, muimui ʻi hoʻomou faʻē ʻofeiná mo ʻene ngaahi akonakí. Fānau tangata, anga-tonu ki hoʻomou tamaí, he ʻoku nau fie maʻu ʻa e fiefiá mo e leleí maʻamoutolu, ka ʻoku toki maʻu pē ia ʻi hono moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻE pehē ʻe he kau vūlangí ʻi haʻanau vakai ki he ngaahi ʻapi peheé, “Kapau ko e ola ia ʻo e Tui Fakamāmongá, te u pehē ʻoku lelei.” Te mou fakahaaʻi atu ʻi hoʻomou tuí mo hoʻomou ngaahi angafai fakaʻahó homou tuʻunga totonú.10

Tuku muʻa ke ʻilo ʻe he kau fiefanongo fakamātoató–ʻa ē ʻoku nau tui lahi ange ʻi he meʻa ʻoku nau mamata ki aí ʻi he meʻa ʻoku nau fanongo ki aí, ʻi heʻenau fekumí, ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he “Kau Māmongá, ” ʻi he sīpinga ʻi he ʻapí, ʻi he līʻoá, mo e tauhi ki he ʻOtuá, ʻoku nau tui mo ʻilo ko e ʻOtuá ko ʻenau Tamaí ia.11

Kapau te tau moʻui fakatatau mo ʻetau tuí, ʻe poupouʻi ʻe heʻetau sīpinga leleí ʻa e Siasí mo hoko ko ha maama ki māmani.

ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau laka atu… kuo fakafonu kitautolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻEikí, koeʻuhí ko e tangata mo e fefine kotoa pē ʻokú ne maʻu ha faingamālie ke ngāue ʻi he Siasí—pea ko ʻeku ʻuhinga ʻeni ki he taha kotoa—ke ne tukupā ke moʻui haohaoa mo maʻa ke ne puleʻi ʻa e ivi ʻo māmaní, pea mo hono fakaʻofoʻofá. Ko hono fakanounoú, tau ʻoatu muʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke mamata ki ai ʻa e kakai kotoa pē. Kapau ʻe lava, ʻo fakatatau mo e meʻa te tau lavá, tau nofo melino mo e kakai kotoa pē—ʻo ʻoua naʻa fetongi ʻaki e kovi ʻa e kovi, pe ikunaʻi ʻe he koví, kae fetongi e koví ʻaki ʻa e lelei. … ʻE toki tuʻu ai ʻa e Siasí ko ha maama ki māmani. Ko hono taumuʻá ia.12

Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ki he kakaí koeʻuhí ke nau fakahīkihikiʻi ʻetau Tamai ʻi he langí ʻi heʻenau mamata ki hoʻomou ngaahi ngāue leleí [vakai, Mātiu 5:16; 3 Nīfai 12:16]. Mahalo ʻoku ʻikai ha toe founga lelei ange ʻe lava ai ʻo fakatokangaʻi ʻa e moʻoní ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí ka ko hano pukepuke mo tanumaki ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e falala ʻa hotau ngaahi kaungā-meʻa mei tuʻá ki ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasi ʻo Kalaisí.

Ka, koeʻuhí ke lava ʻo fai ia, kuo pau ke tau faitotonu ʻi he meʻa kotoa pē. Kapau ko ha kau ngāue aleapau kitautolu, pea tau ʻosi femahinoʻaki ke fokotuʻu ha ngaahi meʻa pau ʻi ha fale, tau fakapapauʻi ʻoku fokotuʻu ʻa e meʻa ko iá. Kapau ne tau felotoi ki ha ngaahi meʻa ʻi ha ʻaleapau, ke fokotuʻu ha mita ʻe 50 ʻo ha nāunau fakamāfana ki ha fale, tau fokotuʻu ha mita ʻe nimangofulu. Ko ha fanga kiʻi meʻa iiki ʻeni, ʻikai ko ia, ka ko e fanga kiʻi meʻa iiki ʻeni ʻe fakamāuʻi ai hoʻomou tōʻongá ʻe he kakai ʻoku mou fengāueʻakí. Kapau ʻoku tau ʻave ki he māketí ha pateta ʻi ha faʻahinga fuolalahi pē, pea ʻoku tau tuʻuaki ʻa e fuolalahi ko iá, tau fakapapauʻi muʻa ʻe hanga ʻe he kakai te nau vakavakaiʻi e patetá, ʻo ʻiloʻi ʻoku moʻoni ʻetau leá. Naʻá ku loto mamahi ʻi haʻaku fanongo naʻe pehē ʻe ha taha maʻu fale koloa naʻá ne fakaava hake ha ngaahi tangai meʻakai naʻe ʻomi ʻe ha faama, ʻo ne maʻu ha ngaahi meʻa kehe ai, hangē ko e maka mo e kelekele, kuo faʻo ia ai ke fonu mo mamafa feʻunga e tangaí. Naʻe ʻikai ke u ʻeke ange pe naʻe Siasi hā ʻa e kau tangata ko iá; naʻe ʻikai ke u ʻeke honau hingoá; ka ko e ngaahi meʻa peheé ʻoku fakamā, ʻoku ʻikai totonu ke lava ha mēmipa moʻoni ʻo e Siasi ʻo Kalaisí ʻo fakahoko ha faʻahinga kākā pehē. Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ki he kakaí. ʻI he māmaní he ʻahó ni, ʻoku fie maʻu ai ha fuka, ko ha kakai ʻoku makehe hake ʻi heʻenau tui fakalotú, ʻoku nau hoko ko ha sīpinga ki māmani ʻi he faitotonu mo anga-tonu ʻi heʻenau ngaahi meʻa ʻoku faí.13

Kapau te tau lava pē ā ʻo pukepuke ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻe pau moʻoni ʻa e tuʻunga ki he kahaʻu ʻo e Siasí. Ko e moʻoni, ʻe mamata ʻa e houʻeiki tangatá mo e houʻeiki fefiné ki he maama ko ē ʻoku ʻikai fūfuuʻi ʻi he lalo puha fuá, ka ko ia ʻoku ʻi he funga moʻungá, pea te ne taki atu ʻenau tokangá ki ai, mo fakatupu ai ke nau fekumi lahi ange ki he moʻoní ʻo tuʻunga ʻi heʻetau ngaahi tōʻongá mo ʻetau ngaahi angafaí, kae ʻumaʻā ʻa e fakafōtunga ʻoku tau fai ʻi he anga haohaoa pea mo fakaʻeiʻeiki, kae ʻikai ko e meʻa ʻoku tau lea ʻakí.14

Tau tā muʻa ha sīpinga lelei ʻi he melinó mo e nongá ki māmani. Tau fakamoʻoniʻi, ʻe tatau ai pē pe ʻoku tau ʻi ʻAfilika, ʻAmelika Tonga, Nuʻu Sila, pe ʻAositelēlia, ʻoku tau taha kotoa pē ʻia Kalaisi. ʻOku taha pē kaveinga ʻoku tau sio ki aí: ke fakahā ki māmani ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ʻi hono tuʻunga kakató, pea ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e palani pē taha ia kuo tuku ki he tangatá ʻe lava ai ke hoko ha melino ʻi he tukui koló, mo ha melino ʻi he ngaahi puleʻangá.15

ʻOfa ke tō ki he loto ʻo e taha kotoa, pea ki hotau ngaahi ʻapí takitaha, ʻa e laumālie moʻoni ʻo Kalaisi ko hotau Huhuʻí, ʻa ia ko hono moʻoní, mo ʻene fakahinohino fakalaumālié, ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku moʻoni.

ʻOku hoko ʻa e ongoongoleleí ko hotau taula. ʻOku tau ʻilo ʻa e meʻa ʻokú ne fakafofongaʻí. Kapau te tau moʻui ʻaki ia, mo ongoʻi ia, pea mo fakamoʻoniʻi ki māmani ʻaki ʻa ʻetau tōʻonga moʻuí, te tau tokoni ai ki heʻene tupulakí pea mo hono langa haké. Lea lelei kau ki ai, kau ki he lakanga fakataulaʻeikí, ki he Kau Maʻu Mafaí; pea tuku ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻo e ongoongoleleí ke hāsino atu ʻi heʻetau moʻuí.16

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke manatuʻi lahi fau ʻi māmani ʻa e “mālohi ʻo ʻetau leá mo ʻetau tōʻongá?” (Vakai, peesi 276–77.) Kuo anga fēfē haʻo vakai ki ha lava ʻe he fanga kiʻi tōʻonga māʻoniʻoni īkí, ʻo fakahoko ha tokoni lahi fau?

  • Ko e hā ha founga ʻoku tokoni ai ʻetau fakakaukaú mo ʻetau tōʻongá ki he anga ʻetau fakafōtunga ki he kakai kehé?

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ʻi heʻetau nofo malí ke fakahaaʻi ai ko e kau ākonga kitautolu ʻa Kalaisi? (Vakai, peesi 277–79.)

  • Ko hai ha faʻahinga kakai kuo takiekina koe ki he leleí ʻe heʻenau ngaahi faʻifaʻitakiʻangá? Ko e hā ne hoko ai e kakai ko ʻení ko ha ivi takiekina pehē ʻi hoʻo moʻuí?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe hanga ai ʻe heʻetau sīpingá ʻo tokoniʻi hotau ʻapí, ngāueʻangá, pea mo hotau ngaahi koló? (Vakai, peesi 279–80.) Ko e hā te ke lava ʻo fai he ʻahó ni ke fakafōtunga atu ai e maama ʻa Kalaisí ʻi hoʻo moʻuí?

  • Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e sīpinga leleí ko ha konga mahuʻinga ʻo e ngāue fakafaifekaú? Ko e hā ha meʻa kuó ke foua, ʻa ia ne hanga ai ʻe he sīpinga lelei ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻo ueʻi ha niʻihi ke nau fekumi ki he Siasí?

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí: Mātiu 5:14–16; ʻAlamā 5:14; 17:11; 3 Nīfai 12:14–16; 18:16, 24

Ngaahi Mauʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 138.

  2. ʻI hono ngāueʻaki ʻi he Cherished Experiences from the Writings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss, rev. ed. (1976), 109–10.

  3. Arch L. Madsen, ʻi hono ngāueʻaki ʻi he “Memories of a Prophet, ” Improvement Era, Fēpueli 1970, 72.

  4. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1963, 129.

  5. “Lea ʻa Palesiteni Tēvita O. Makei ki he Misiona Pilitānia Tokelaú he ʻaho 1 ʻo Māʻasi 1961, ” Family and Church History Department Archives, The Church of Jesus Christ of Latter- day Saints, 3.

  6. Ancient Apostles (1918), 2–3.

  7. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 137.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1953, 138.

  9. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1963, 129–30; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  10. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 152.

  11. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1922, 78.

  12. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1912, 57.

  13. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1910, 48–49; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  14. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1968, 94.

  15. Cherished Experiences, 189.

  16. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 149.

ʻĪmisi
President McKay

Naʻe muimui ʻa Palesiteni Makei ʻi he naʻinaʻi ʻa e Fakamoʻuí: “Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ʻi he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhí ke nau mamata ki hoʻomou ngaahi ngāue leleí, pea fakamāloʻia ʻa hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí” (Mātiu 5:16).

ʻĪmisi
woman touching Jesus’ robe

ʻI heʻetau muimui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, te tau “fakafōtunga atu ai ha ivi, ʻ a e mapuleʻi kitá, ʻa e ʻofá, ʻofa faka-Kalaisí, … fakaʻatuʻí, pea mo e fakaʻamu ke maʻu ʻa e lelei tahá ʻe he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.”