Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 13: Ko e Mahuʻinga Toputapu ʻo e Ngaahi Temipalé


Vahe 13

Ko e Mahuʻinga Toputapu ʻo e Ngaahi Temipalé

ʻOku ou fakaʻamu ʻi hoku lotó kotoa ʻe lava ke ʻilo ʻe he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí mo ʻenau fānaú pea mo honau ngaahi makapuná ʻa e moʻoni maʻongoʻonga ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fale ʻo e ʻEikí.1

Talateú

ʻI he hoko ko ia ʻa Tēvita O. Makei ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he 1951, ne lolotonga ngāueʻaki ha temipale ʻe valu ʻo e Siasí. Ko e fā naʻe ʻi ʻIutā, pea taha ʻi ʻAlesona, Hauaiʻi, ʻAitahō, pea mo ʻAlapeta. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1952, ne folau ai ʻa Palesiteni Makei ki he ngaahi fonua ʻe hiva ʻi ʻIulopé. ʻI he lolotonga ʻo ʻene folau ko ʻení, naʻá ne fili ai ha tuʻuʻanga ki ha temipale ʻi Suisalani pea mo ʻIngilani, ko hano kamataʻanga ia ʻo ha kuonga ke fakaʻatā ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ki ha ngaahi fonua mavahe mei he ʻIunaiteti Siteití pea mo Kānata.2

Naʻe tataki ʻa Palesiteni Makei ʻe ha fakahinohino fakalangi ʻi hono fili pea feingaʻi ke maʻu ʻa e ongo tuʻuʻanga ko ʻeni ki he temipalé. Hili ʻene fili ʻa e feituʻu ki he tuʻuʻanga ʻo e Temipale Lonitoni ʻIngilaní, naʻe kiʻi momou ʻa e kau ʻenisiniá, ʻo nau pehē naʻe fuʻu anoano lahi ʻa e konga kelekelé. Ka neongo ia, ʻi he hili haʻanau toe vakaiʻi fakalelei, naʻa nau ʻilo ha ngaahi maka toka ʻi he loloto totonú ke ne pouaki ʻa e fakavaʻe ʻo e temipalé. ʻI he taimi naʻe ʻikai ke lava ai ʻe Palesiteni Makei mo e kau taki ʻo e Siasí ke maʻu ʻa e ʻuluaki tuʻuʻanga naʻe fili ʻi Suisalaní, naʻa nau lotu leva ʻo kole tokoni ki he ʻEikí. Naʻe ʻikai fuoloa kuo nau maʻu ha tuʻuʻanga ʻe taha naʻe lahi ange ia ka naʻe feʻunga pē hono mahuʻingá mo ha vaeua ʻo e mahuʻinga ʻo e ʻuluaki konga kelekelé. ʻI he meimei taimi tatau pē, naʻe taʻe ʻamanekina hano langa ʻo ha hala puleʻanga lahi ʻo fou atu ʻi he ʻuluaki konga kelekelé, pea ko e meʻamālie ia hono maʻu ʻo e konga kelekele foʻoú.3

Ne fakatapui ʻe Palesiteni Makei ʻa e Temipale Peeni Suisalaní ʻi he 1955 mo e Temipale Lonitoni ʻIngilaní ʻi he 1958. Naʻá ne toe fakatapui foki mo e Temipale Losi ʻEnisilisi Kalefōniá he (1956), mo e Temipale Hēmilitoni Nuʻu Silá he (1958), pea mo e Temipale ʻOkalani Kalefōniá he (1964). Kuo tāpuekina ʻe he founga fakatakimuʻa ʻa Palesiteni Makeí-ʻa e moʻui ʻa ha kāingalotu taʻe faʻalaua, mo ʻenau ngaahi kuí, pea mo honau ngaahi hakó, ʻi hono fakaʻatā ʻa e ngaahi temipalé ke lahi ange ʻi he funga māmaní. ʻOku hā mahino mei ha konga ʻo ʻene tohi noá ʻa ʻene fakamoʻoni ki hono mahuʻinga ʻo e ngāue fakatemipalé; ʻi he ʻaho naʻá ne fakatapui ai ʻa e konga kelekele tuʻuʻanga ʻo e Temipale Peeni Suisalaní, naʻá ne tohi ai ʻo pehē, “ ʻOku ou loto ke ʻomi ʻa e temipalé ki he kakaí.”4

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

ʻOku taki kitautolu ʻe he ʻenitaumeni he temipalé ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Ko e “ ʻenitaumeni” ʻo e Temipalé, ʻa ia… ko ha ouau fekauʻaki mo e fononga taʻengata ʻa e tangatá pea mo hono taʻe fakangatangata ʻo e ngaahi faingamālie mo e fakalakalaka kuo teuteu ʻe ha Tamai ʻofa mo angatonu maʻá e fānau kuó ne fakatupu ʻi hono tataú—maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ko e ʻuhinga ʻeni ʻoku langa ai ʻa e ngaahi Temipalé.5

ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau fakahoungaʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ʻa ia ʻoku mahino kānokato. ʻOku ʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻo e moʻuí, pea ʻoku fakamatalaʻi ʻi hotau ngaahi temipalé ʻa e ʻenitaumení, pea ʻe hanga ʻe he talangofua ki aí ʻo ʻoatu ʻa e fakafoʻituituí (pea ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni, he ʻoku ou ʻiloʻi ia) mei he ʻulungāanga siokita, meheka, fakafetau, mo e tāufehiʻa taha ʻo e tuʻunga fakaemonumanú, ki he tuʻunga fakalaumālie māʻolunga tahá pea ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.6

ʻE lava ke fakamaʻu ʻa e ngaahi mātuʻá mo e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi temipalé ki ʻitāniti.

Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi tefitoʻi fehuʻi ʻoku angamaheni ʻaki hono faʻa ʻeke ʻe he kau faiongoongó, kau fakamatala ongoongó pea mo e kakaí, “Ko e hā hono faikehekehe ʻo homou Temipalé mo e ngaahi fale kehe ʻo e Siasí?” Hangē ko ia ʻoku meaʻi ʻe he kāingalotu kotoa ʻo e Siasí, ko e tali ki hení–ʻoku langa ʻa e ngaahi temipalé ke fakahoko ai ʻa e ngaahi ouau toputapú- –ʻoku ʻikai fakapulipuli, ka ʻoku toputapu. ʻOku ʻikai ko ha fale faiʻanga lotu ʻa e Temipalé ia ki he taha kotoa. ʻOku fokotuʻu ia ki ha ngaahi taumuʻa makehe. ʻI he hili ko ia hono fakatapui ʻo ha Temipale, ko e kāingalotu pē ʻo e Siasí ʻoku moʻui tāú ʻe lava ke hū ki aí.

Ko e taha foki ʻo e ngaahi faʻunga ʻoku makehe ai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ʻa e natula taʻengata ʻo hono ngaahi ouaú mo hono ngaahi mōihuú. Hangē ko ʻení, ʻoku angamaheni ʻaki ʻi he ngaahi ouau fakapuleʻangá mo e fakasiasí, ke mali ʻa e mātuʻá “ki he moʻuí ni” pē, pe “kae ʻoua kuo fakamāvae ʻakimoua ʻe he maté.” Ka ʻoku taʻengata ʻa e ʻofá, ʻo tatau pē mo e laumālie ʻo e tangatá; pea kapau ʻoku toe moʻui atu ʻa e tangatá ʻi he hili ʻo e maté, ʻa ia ʻe pehē foki, pea tā ʻe pehē pē mo e ʻofá.

ʻOku mahuʻingaʻia heni ʻa e meimei tokotaha fekumi mo e taha fakatotolo poto kotoa, tautautefito ki he taimi te ne ʻilo ai ʻa e foʻi moʻoni, ko e ʻofá—ko e ʻulungāanga fakalangi taupotu taha ia ʻo e moʻui ʻa e tangatá—pea ʻe taʻengata ia ʻo tatau tofu pē mo e laumālié. Ko ia, ko e taimi pē ʻe mate ai ha taha, ʻe kei hoko atu pē ʻa e natula ʻo e ʻofá, pea kapau ʻe tui ha taha fakaʻekeʻeke ki he tuʻunga taʻe faʻamate ʻo e laumālié, pe ko e hoko atu ʻo e moʻuí ʻi he hili ʻo e maté, kuo pau ke ne tui ta ʻoku toe hoko atu mo e ʻofá foki. …

… Ko e naʻinaʻi ʻa e Fakamoʻuí ke tau ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko kitautolú. Pea kapau ʻoku tatau ʻa e ngaahi meʻa fakamāmaní mo e ngaahi meʻa fakalangí, ta te tau fakatokangaʻi ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié ʻa hotau ngaahi ʻofaʻangá pea mo ʻiloʻi kinautolu ai ʻo hangē ko ʻetau ʻofa ʻiate kinautolu ʻi hení. ʻOku ou ʻofa ʻi hoku uaifí ʻo laka ange ʻi haʻaku toe ʻofa ʻi ha taha kehe. ʻOku ou ʻofa ʻi heʻeku fānaú. ʻE lava pē ke u maʻu ha manavaʻofa; ʻe lava pē ke u maʻu ha loto fie tokoni ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ka ʻoku ou ʻofa ʻi he tokotaha ko ia kuó u tangutu ʻi hono tafaʻakí mo tokangaʻi ha toko taha ʻokú ma ʻofa ai ʻi haʻane puké, pe, ʻi haʻane mate. ʻOku fehaʻiʻaki ʻe he ngaahi meʻa ko iá ʻa e lotó ki he loto, pea ko ha fakakaukau nāunauʻia moʻoni ia ke te pukepuke–ʻa ia he ʻikai lava ʻe he maté ʻo fakamāvaeʻi ʻa e ngaahi loto kuo fehaʻiʻaki fakatahá; he te mou takitaha ʻilo ʻe kimoutolu ngaahi husepānití ʻa homou uaifí ʻi he maama ka haʻú, pea te ke ʻofa ai ʻi he feituʻu ko iá ʻo tatau mo hoʻo ʻofa ai ʻi hení, pea te mo tuʻu hake ʻi ha moʻui foʻou ʻo ha moʻui taʻengata ʻi he toetuʻú. Ko e hā ka toe fakamāvaeʻi ai kimoua ʻe he maté kapau ʻe hoko atu ʻa e ʻofá ʻi he hili ʻo e maté?

ʻOku ʻikai totonu, pea ʻoku ʻikai fie maʻu, he ʻi he taimi naʻe ʻi māmani ai ʻa Sīsuú, naʻá ne tala ange ki heʻene kau ʻAposetoló: “Pea te u ʻatu kiate koe ʻa e kī ʻo e puleʻanga ʻo e langí: pea ko ia kotoa pē te ke nonoʻo ʻi māmaní, ʻe nonoʻo ia ʻi he langí; pea ko ia kotoa pē te ke veteki ʻi māmaní, ʻe veteki ia ʻi he langí.” (Mātiu 16:19.) Pea ʻi hono toe fakafoki mai ki māmani ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní, ʻoku fakapapauʻi ai ʻe he Siasí kuo toe foaki ʻa e mālohí ni ki ha kau tangata kuo fili, pea ʻi he fale ʻo e ʻEikí ʻa ia ʻoku fakahoko ai ʻa e ouau ʻo e malí ʻe kinautolu kuo fakamafaiʻi totonu ke nau fakafofongaʻi ʻa e ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻoku fakahoko ai hono fakatahaʻi ʻa e husepānití mo e uaifí, ʻa e mātuʻá mo e fānaú, ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti kotoa, pea ko kinautolu ʻoku mali peheé–ʻe hokohoko atu honau fāmilí ki he taʻengatá.7

Naʻe fakahā ʻe he tangata kikite ko Siosefa [Sāmitá]… hono taʻe ngata ʻo e fuakava taʻengata ʻo e malí, ko ha tokāteline ʻoku mātuʻaki fakaʻofoʻofa, mātuʻaki ʻuhinga mālie, pea ope atu hono mahuʻingá, ʻa ia kapau ʻe tali kakato ia, ʻe mole atu ha konga lahi ʻo e ngaahi kovi ʻoku lolotonga hoko ʻi he sosaietí.8

ʻOku foaki ʻe he ngāue fakatemipalé ha fakamoʻui kiate kinautolu ne pekia teʻeki ke nau fanongo ki he ongoongoleleí.

Naʻe talanoa ha tamasiʻi ako Siaina naʻe foki atu ki hono fonuá, hili ia haʻane ʻosi mei ha taha ʻo ʻetau ngaahi kolisi ʻiloá, mo ha faifekau faka-Kalisitiane, naʻe fou atu mo ia ki Siaina. ʻI he taimi naʻe fakamamafaʻi ai ʻe he faifekaú ni ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻe toki lava pē ha tangata ʻo fakamoʻui kapau te ne tali ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí, naʻe tala ange ʻe he [tamasiʻi akó] ni: “Kae fēfē leva ʻeku ngaahi kui naʻe ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke fanongo ki he huafa ʻo Sīsuú?” Tali ange ʻe he faifekaú: “ ʻOku ʻikai fakamoʻui kinautolu ia.” Tala ange leva ʻe he tamasiʻi akó: “He ʻikai ke u kau au ki ha faʻahinga tui fakalotu ʻoku taʻe fakamaau totonu pehē ke ne fakahalaiaʻi ke tautea taʻengata ʻa e kakai fefine mo e kakai tangata ʻoku anga fakaʻeiʻeiki tatau mo kitautolu, pea mahalo ne nau anga fakaʻeiʻeiki ange kinautolu, ka naʻe ʻikai ke nau teitei maʻu ha faingamālie ke fanongo ki he huafa ʻo Sīsuú.”

Ko e taha ko ē ʻoku mahino ki ai ʻa e moʻoní, ʻo hangē ko hono fakahā ki he Palōfita ko Siosefá fekauʻaki mo e tokāteline ko ʻení, naʻá ne mei tali ange: “Te nau maʻu ha faingamālie ke fanongo ki he ongoongoleleí, pea mo talangofua ki he tefitoʻi moʻoni mo e ouau kotoa pē ʻi he fakafofonga. Ko e tangata kotoa pē ʻi he moʻuí ni pea mo e moʻui ka haʻú kuo pau ke fakamāuʻi mo fakapaleʻi ʻo fakatatau mo ʻene ngaahi ngāué.”9

Koeʻuhí ʻoku mahuʻinga ʻa e fakatomalá mo e papitaiso ʻi he vaí pea pehē ʻi he Laumālié ki he fakamoʻuí, ʻe anga fēfē leva hano maʻu ʻe he lauimiliona ko ia kuo teʻeki ke nau fanongo ki he Ongoongoleleí, teʻeki ke nau maʻu ha faingamālie ke fakatomala pe papitaisó, ke hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá? ʻOku ou tui moʻoni he ʻikai teitei hōifua ha ʻOtua ʻofa kapau ʻe nofo ha konga lahi ʻo ʻene fānaú mei Hono puleʻangá, ʻo nofo taʻengata ʻi he taʻe ʻiló, mamahí pe ʻi heli. Ko e fakakaukau peheé ʻoku tuʻu fehangahangai ia mo e ʻatamai ʻoku potó. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻe lava ʻa e lauimiliona ko ʻeni ne pekia teʻeki ke nau fanongo ki he Ongoongoleleí ʻo hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá naʻe ʻikai ke nau talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí, pea ta ko e folofola ʻa Kalaisi kia Nikotīmasí [vakai, Sione 3:2–5] naʻe ʻikai ko ha lea fakalūkufua pe moʻoni taʻengata ia, pea ko e lea ʻa Pita ʻi he ʻAho ʻo e Penitekosí [vakai, Ngāue 2:38] ʻoku ʻikai ʻaonga fakalūkufua ia ki māmani, neongo naʻá ne lea mahino ʻo pehē, “Ko e talaʻofa ʻeni kiate kimoutolu, mo hoʻomou fānaú, pea mo kinautolu kotoa pē ʻoku mamaʻó, ʻa ia kotoa pē ʻe ui ʻe he ʻEiki ko hotau ʻOtuá.” [Vakai, Ngāue 2:39.]

Ka ko ʻeni ʻoku akoʻi ʻe he Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻe lava ke fakamoʻui kinautolu ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻi aí. [Vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:3.] Pea ʻoku ʻikai foki fakangatangata ʻe foʻi lea “kotoá” mo hono ʻuhingá kiate kinautolu tokosiʻi pē kuo filí; ʻoku ʻuhinga ia ki he fānau kotoa pē ʻa e Tamai ʻofa mo fakalangí. ʻI he taimi tatau, kuo pekia ha laui miliona mo taʻe faʻalaua kuo teʻeki ai ke nau fanongo tuʻo taha ʻoku ʻi ai ha faʻahinga meʻa ko ha palani ʻo e Ongoongoleleí.

ʻOku maʻu ʻe he puleʻanga mo e matakali kotoa pē ha totonu ke ʻekeʻi ʻa e ngaahi ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. Pea koeʻuhí ʻoku taha pē ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí, kuo pau ke ʻi ai ha ngaahi fakaʻatā ʻe lava ke fanongo ai ʻa e kau pekia “taʻe faʻalauá” ki ai pea mo maʻu ha faingamālie ke tali pe taʻe tali ia. Ko e faʻahinga palani peheé ʻoku ʻomi ia ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e fakamoʻuí maʻá e kau pekiá. …

Naʻe fakamatala ʻa Paula ki he ouau ʻo e papitaiso [maʻá e pekiá] ʻi heʻene taukaveʻi ʻa e toetuʻú. Naʻá ne pehē, “Kae ʻikai, pea ko e hā ʻe fai ʻe kinautolu kuo papitaiso ki he maté, ʻo kapau ʻe ʻikai ʻaupito toe tuʻu ʻa e maté?” (1 Kolinitō 15:29). … ʻOku toko lahi ha niʻihi ʻo ha kau faiongoongo kuo nau feinga ke fakamatalaʻi hono mahuʻinga moʻoni [ʻo e kupuʻi leá ni]; ka ʻoku fakamoʻoniʻi fakamahino mai ʻe hono ʻuhingá naʻe ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e kau ʻaposetoló ʻa e ouau ʻo e papitaiso ki he maté; ʻa ia, ko hano fakangalo hifo ʻi he vaí ha kakai moʻui ke fakafofongaʻi ʻa kinautolu kuo pekiá—ʻo ʻikai maʻanautolu ne “mate ki he angahalá” ka maʻanautolu kuo “hiki atu ki he tafaʻaki ʻe tahá.”

Naʻe hā kia Siosefa Sāmita mo ʻÕliva Kautele ʻi he Temipale Ketilaní he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836, ʻa e Palōfita ko ʻIlaisiaá ʻo foaki kiate kinaua ʻa e “ngaahi mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí” ʻa ia ʻoku fakamafaiʻi ai ʻa e kakai moʻuí ke nau fakahoko ʻa e ngāue maʻá e kau pekiá. Naʻe fakafoki mai ʻa e ngaahi “kī” ko ʻení ko hano fakahoko ia ʻo e kikite naʻe fai ʻe Malakaí:

“Vakai, te u fekau ʻa ʻIlaisiā ko e palōfitá kiate kimoutolu, ʻi heʻeki ai hoko ʻa e ʻaho lahi mo fakamanavahē ʻo [e ʻEikí]: pea te ne liliu ʻa e loto ʻo e mātuʻá ki he fānaú, pea mo e loto ʻo e fānaú ki heʻenau mātuʻá, telia naʻá ku haʻu ke taaʻi ʻaki ʻa māmani ʻa e malaʻiá” (Malakai 4:5–6). ʻE fefakatafoki ʻaki ʻa e loto ʻo e ngaahi tamaí mo e fānaú ʻi he taimi ʻe fanongo ai ʻa e ngaahi tamai ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié ki hono malangaʻi ʻo e Ongoongoleleí pea nau ʻiloʻi kuo pau ke nau talangofua ki hono ngaahi ouaú, ʻo ʻilo ʻoku fakahoko ange ʻe heʻenau fānau he māmaní ʻa e ngaahi ouau ko iá maʻanautolu.

Ko e ngaahi “ngāue [pehē] maʻá e kau pekiá” ʻoku fakahoko ia ʻi he ngaahi temipale kuo ʻosi fakatapui mo vaheʻi ki he ngaahi taumuʻa ko iá, pea ʻoku tauhi ai ʻa e ngaahi lekooti totonu, pea ʻoku lau ai ko e meʻa kotoa pē ai ʻoku toputapu.

ʻI hono tuku ko ia ki he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e fatongia ke fakahoko ʻa e tuʻunga mahuʻinga ko ʻeni ʻo e tokoni ʻi he Ongoongoleleí, kuo nau hoko ai ko ha kakai langa temipale.10

Te mou lava ke maʻu ʻa e faingamālie ʻo hano tānaki ʻo e ngaahi hingoa ʻo hoʻomou ngaahi kuí, pea, ʻi hono fai ʻo e papitaiso fakafofonga moʻonautolú, te nau ala hoko ai ko ha kāingalotu ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he maama ʻe tahá ʻo hangē ko ʻetau hoko ko e kau mēmipa he māmani ko ʻení.

Talu mei hono fakafoki mai ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení pea mo hono fakahokó, mo e ngāue ʻosikiavelenga ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi hono fakatotoloʻi ʻo e ngaahi lekooti ʻo e māmaní ki he hisitōlia ʻo ʻenau ngaahi kuí kae lava ke maʻu ʻe heʻenau ngaahi kui ki muʻá ʻi he fakafofonga, ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Fekauʻaki mo e ngāue ko ʻení, kuo hanga ai ʻe he Siasí ʻo fakalele ha kautaha tohi-hohoko lahi moʻoni.11

ʻOku fakahaaʻi mai ʻi he tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo e fakamoʻui ʻo e kau pekiá ʻa hono kānokato ʻo e mālohi fai fakamoʻui ʻo e Ongoongoleleí, pea mo ʻene fekauʻaki moʻoni ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ko e moʻoni, “ ʻOku ʻikai tuku mo ha hingoa ki he kakai ʻi lalo langí ke tau moʻui ai.” [Ngāue 4:12.] Ko e ngaahi ouau kotoa pē ʻoku faka-hoko ʻe he Lakanga Fakataulaʻeiki ʻo e Fungani Māʻolungá ʻoku taʻengata ia ʻo tatau mo e ʻofá, pea ʻoku kānokato mo tuʻuloa ʻo hangē ko e moʻuí, pea tuʻunga ʻi he talangofua kakato ki aí, ʻe lava ai ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ʻo fakatou tatau pē ʻa e moʻuí mo e maté, ke hū pea nofo maʻu ʻo taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.12

Kuo pau ke tau hū ʻoku tau taau ki he temipalé pea mo tauhi totonu ki heʻetau ngaahi fuakava ʻoku fakahoko aí.

Ko kinautolu ʻoku hū ki he temipalé te nau hū ki ai mo ha fakaongoongolelei ko ha kau Kalisitiane moʻoni kinautolu; ko e kāingalotu moʻoni kinautolu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí; ʻoku nau faitotonu ki honau kāingá; ʻoku nau moʻui fakatatau mo e ngaahi tuʻunga totonu ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.13

Ki muʻa pea toki fai ha mali [temipale], ʻoku mahuʻinga ke tomuʻa maʻu ʻe he talavoú mo e finemuí haʻana taki taha lekomeni mei he pīsopé. … Ki muʻa peá na toki toʻo kiate kinaua ʻa e tufakanga ʻo e malí, ʻokú na maʻu heni ʻi he ʻao ʻo e taki lakanga fakataulaʻeikí ha ngaahi fakahinohino ki hono toputapu ʻo e fatongia ʻoku hanganaki mai kiate kinauá; pea ʻikai ngata ai, te na faka-papauʻi ai pe kuó na mateuteu ke laka atu ʻi he māʻoniʻoni mo e haohaoa ki he ʻōlita ʻo e ʻOtuá pea fakamaʻu ai ʻena ngaahi fakapapaú mo ʻena ʻofá.14

Ko e mali ʻi he temipalé ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa taha ʻi he māmaní kotoa. ʻOku ʻoatu ha ongo meʻa ki ai ʻe he ʻofá, ʻa ia ko e ʻulungāanga fakalangi taha ia ki he moʻui ʻa e tangatá. … ʻOkú na tuʻu fakataha ai ʻi he fale ʻo e ʻEikí ke faka-moʻoniʻi mo fuakava ʻi hono ʻaó te na fai pau ki heʻena ngaahi fuakava ʻe fakahoko he ʻaho ko iá, ʻo na taki taha feanganofo ʻaki ʻiate kinaua kae ʻikai ki ha toe taha kehe. Ko e tumutumu ia ʻo e tuʻunga fakamalí kuo faifaiangé pea foaki ki he tangatá. Kapau ʻe tauhi ke toputapu ʻa e ngaahi fuakava ko iá, ʻe siʻisiʻi ange ʻa e ngaahi loto laveá ʻi he ngaahi uaifí pea toe siʻisiʻi ange ʻi he ngaahi husepānití. Ko e fuakavá ko ha meʻa ia ʻoku toputapu. … Tauhi ia ʻi he loto moʻoni, pea fai pau ki ai.15

Ko kinautolu ko ē ʻoku nau fuakava ki honau ʻofaʻangá pea nau kau ʻi he ngaahi tuʻunga māʻolunga taha ʻo e malí kuo tuku ki he tangatá, te nau ʻaʻeva ʻi he laumālié mo ʻikai fakavaivai ki he kakanó. Te ke tauhi totonu ki he ngaahi fuakava naʻá ke fai ʻi he Fale ʻo e ʻOtuá.16

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí, “ ʻE ʻikai ʻahiʻahi maʻu ai pē ʻa hoku Laumālié mo e tangatá” (Sēnesi 6:3). “He ʻikai nofoʻia ʻe hoku laumālié ha tāpanekale ʻoku ʻuli.” Naʻe pehē ʻe ha taha fatu tohi, ko ia ko ē ʻoku feinga ke moʻui taʻe anganofó, pea ʻoku taʻe anganofo ʻo maumauʻi ʻa ʻene ngaahi fuakavá, “ko ha taha taʻe poto ia pe vale.” Taimi lahi ʻokú ne fakatou taʻepoto mo vale, koeʻuhí he ʻokú ne ngāueʻaki ʻene tauʻatāina ke filí ke fakatōliʻa ʻa ʻene ngaahi holi fakakakanó, ke fakamole noa ʻene koloá ʻi he moʻui fakalusá, ke maumauʻi ʻa e ngaahi fuakava naʻá ne fakahoko ʻi he fale ʻo e ʻOtuá.17

ʻOku ʻi ai hotau fatongia ke tokoni ke ala maʻu ʻe he kakai kehé ʻa e ngaahi tāpuaki fakatemipalé.

Ko hotau ngaahi temipale ko ia kuo fokotuʻu ki he fakamoʻui mo e hakeakiʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku tokoni ia ki hono fakahoko ʻo e palani taʻengata ʻo e fakamoʻuí. Ko e ngaahi fono tatau pē ʻo e fakalakalaka taʻengatá ʻoku fakaʻaongaʻi ki he fānau kotoa ʻa ʻetau Tamaí ʻo tatau ai pē pe ʻoku nau moʻui ʻi ha tuʻunga matelie pe fakalaumālie. ʻOku hāsino mei ha fiemaʻu fakaemāmani lahi pehē ʻa e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá. …

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ko e palani ia kuo foaki ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ke lava ai ʻa e tangata kotoa ʻoku lava ʻo fakakaukau maʻana, ʻo ngāue mo e ʻOtuá ke maʻu ʻa e fiefia mo fakamoʻui ʻa hono laumālié. Ko e ʻuhingá mo e fakamaau totonú te na fie maʻu ʻe kinaua ke fakaʻaongaʻi fakakātoa ai ʻi māmani ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi ouau taʻengatá ki he kakai ʻoku moʻui he moʻui fakamatelié, pea kiate kinautolu ʻoku moʻui ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié.

Ko e toki taimi ia ʻoku fakahoko kakato ai ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá mo hono nāunaú ki he moʻui taʻe mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.

Ko e palani taʻengata ʻo e fakamoʻuí naʻe foaki ia ʻi ha fakahā fakahangatonu ʻe he Tamaí mo hono ʻAló ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea ko e mafai fakalangi ke ngāue ʻi he ngaahi te-fitoʻi moʻoní mo e ngaahi ouaú ʻoku hilifaki ia ki he kau tangata ʻoku nau tataki he lolotongá ni ʻa e ikuʻanga ʻo e Siasi kuó ne fakahā maí.18

Ko e taha ʻo hotau ngaahi fatongia mafatukituki tahá ko hano fakafaingamālieʻi ha ngaahi fale ʻo e ʻEikí ki he kāingalotu moʻui taau mo angatonu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fonua mulí. ʻOku laumano honau tokolahi ʻoku ʻikai ke nau omi ki he ngaahi feituʻu ʻoku tuʻu ai ʻa e ngaahi temipalé, pea mo e feituʻu te nau ala maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ʻenitaumení, ke fakamaʻu kiate kinautolu honau ngaahi uaifí mo ʻenau fānaú ki he moʻuí ni pea mo ʻitāniti. Ko hotau fatongiá ke ʻoatu ʻa e temipalé kiate kinautolu.19

Hono ʻikai nāunauʻia ʻa e ongoongoleleí! Hono ʻikai maʻongoʻonga hotau fatongia ke tuku atu ki māmani ke nau kiʻi vakai ki hono mahuʻingá, ki hono kakató, pea mo hono fakalangí! ʻOku fakaʻānaua ʻe hoku lotó kotoa ʻe langaki ʻe hotau ngaahi temipalé ha holi ke ʻilo ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi ha loto ʻo e kakai anga fakaʻeiʻeiki ʻe toko laumano ʻoku nau fie ʻilo ki he moʻoní. ʻOfa ke tokoni mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu kotoa ke fakalahi hotau iví ʻi hono fakamafola ʻa e moʻoni ko ʻení pea mo tau tokoni ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau ʻiloʻi ia.20

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé mo fakahoko hono ngaahi fuakavá? (Vakai, peesi 153–55, 157–58.)

  • Ko e hā ha founga ʻoku taki ai kitautolu ʻe he ʻenitaumeni ʻo e temipalé ki he moʻui taʻengatá? (Vakai, pesi 153.) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau toutou ō ki he temipalé? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu mei hoʻo kau ʻi he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé? ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau maʻu ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ko ʻeni ʻo e temipalé, ki muʻa pea toki fai ha ngāue fakafaifekau pe kamata ha fāmili taʻengatá?

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu kae hokohoko atu ʻa e malí mo e feohi fakafāmilí ʻo aʻu ki he taʻengatá? (Vakai, peesi 153–55.) Ko e hā ha founga ʻoku totonu ke tākiekina ai ʻe he tokāteline ʻo e malí mo e fāmili taʻengatá, ʻa ʻetau feohi mo hotau malí mo ʻetau fānaú? Ko e hā ha founga ʻe tokoni ai ha talangofua lahi ange ki he tokāteliné ni, ke ne fakaʻauha ʻa e “ngaahi kovi ʻoku lolotonga hoko ʻi he sosaietí?”

  • Ko e hā hotau ngaahi fatongia fekauʻaki mo hono fakamoʻui ʻo e kakai pekiá? (Vakai, peesi 155–57.) Ko e hā ha ngaahi founga te ke lava ai ʻo kau ʻi he ngāue maʻá e kau pekiá?

  • ʻOku hoko fēfē ʻa e ngaahi temipalé ko ha fakafōtunga ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú? (Vakai, peesi 155–57.) ʻOku fakafōtunga fēfē ʻe he ngāue fakatemipalé ʻa e natula ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí, ʻi heʻene fekauʻaki mo e kakai kotoa pē ʻo e māmaní? (Vakai, peesi 155–57.)

  • Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e lekomeni temipalé? (Vakai, peesi 157.) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e moʻui taau fakafoʻituituí ki he hū ki he temipalé? Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku tāpuekina ai kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau fai pau ai ki heʻetau ngaahi fuakava fakatemipalé? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau tauhi ha lekomeni temipale ʻoku kei ʻaonga, ʻo tatau ai pē kapau ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo faʻa ō pe matuʻaki taʻe ʻalu pē ki he temipalé?

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tokoni ke maʻu ai ʻe ha niʻihi kehe ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé? (Vakai, peesi 158–60.)

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:1 Kolinitō 15:29; T&F 124:37–41; 128:1, 15–24; 131:1–4; 132:19; 138:28–37, 57–60

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Treasures of Life, comp. Clare Middlemiss (1962), 282.

  2. Vakai, James B. Allen, “McKay, David O., ” ʻi he Daniel H. Ludlow, ed., Encyclopedia of Mormonism (1992), voliume 4, 2:872–73.

  3. Vakai, Richard O. Cowan, “Temples: History of Latter-day Saint Temples from 1831 to 1990, ” ʻi he Encyclopedia of Mormonism, 4:1453.

  4. Francis M. Gibbons, David O. McKay: Apostle to the World, Prophet of God (1986), 323.

  5. The Purpose of the Temple (1976), Church History Library of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (ʻosi fokotuʻu fakatuʻunga, tohi tufa), 11; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  6. Treasures of Life, 282.

  7. The Purpose of the Temple, 5–7.

  8. “The Prophet Joseph Smith—On Doctrine and Organization, “Improvement Era, Sānuali 1945, 45.

  9. Improvement Era, Sānuali 1945, 15, 45.

  10. “Salvation for the Dead, “ Millennial Star, 25 ʻOkatopa 1923, 680–82.

  11. The Purpose of the Temple, 10.

  12. Millennial Star, 25 ʻOkatopa 1923, 682.

  13. Treasures of Life, 282.

  14. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 9.

  15. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 94; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  16. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1959, 49–50.

  17. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1945, 123.

  18. Treasures of Life, 340–42.

  19. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1954, 26.

  20. Treasures of Life, 342.

ʻĪmisi
London England Temple

ʻI he lolotonga ʻo e ngāue ʻa Palesiteni Makeí, naʻá ne fakatapui ai ha temipale ʻ e nima ʻi he funga māmaní, kau ai mo e Temipale Lonitoni ʻIngilaní, ʻa ia ʻoku hā atu hení.