2017
Ngaahi Talaʻofa Lahi ʻAupito mo Mahuʻinga
November 2017


Ngaahi Talaʻofa Lahi ʻAupito mo Mahuʻinga

ʻOku kau he palani lahi ʻo e fiefia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa e tokāteline, ngaahi ouau, fuakava, mo e ngaahi talaʻofa lahi faufau mo mahuʻinga te tau lava ke maʻu ʻi hotau natula fakaʻotuá.

Ko e taha e ngaahi poletaki lalahi ʻoku tau fekuki mo ia he ʻaho kotoa pē, ke ʻoua naʻa tau tuku e ngaahi meʻa ʻo e māmaní ke ne puleʻi hotau taimí mo e iví ʻo tau liʻaki ai e ngaahi meʻa ʻoku taʻengatá ʻa ia ʻoku mahuʻinga tahá.1 ʻE faingofua ke ngalo ʻiate kitautolu e nofotaha he ngaahi meʻa mahuʻinga fakalaumālié koeʻuhi ko e lahi hotau ngaahi fatongiá mo e femoʻuekiná. ʻOku ʻi ai ha taimi ʻoku fuʻu lahi e meʻa ke tau faí pea ngalo leva e taumuʻa ʻo hono fai e meʻa ko iá.

ʻOku fakamanatu mai ʻe he ʻAposetolo ko Pitá kiate kitautolu ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku “foaki kiate kitautolu ʻe heʻene mālohi faka-ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ki he moʻuí mo e anga-fakaʻotuá, ʻi he ʻilo kiate ia kuó ne uiuiʻi ʻa kitautolu ki he hakeakiʻí mo e māʻoniʻoní:

“ʻA ia kuo foaki ai kiate kitautolu ʻa e ngaahi talaʻofa ʻoku lahi ʻaupito mo mahuʻinga: koeʻuhi ke mou kau ai ʻi he anga ʻa e ʻOtuá, ʻi hoʻomou hao mei he kovi ʻoku ʻi māmani ʻi he holi koví.”2

ʻOku fakamamafaʻi heʻeku pōpoakí e mahuʻinga ʻo e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga ne fakamatalaʻi ʻe Pitá, ko ha fakamanatu moʻoni ki he feituʻu ʻoku tau fononga fakamatelie ki aí mo hono ʻuhingá. Te u toe fakamatalaʻi foki mo e fatongia takitaha ʻo e ʻaho Sāpaté, temipale māʻoniʻoní, mo hotau ngaahi ʻapí ʻi heʻenau tokoni ke tau manatuʻi e ngaahi talaʻofa fakalaumālie mahuʻingá ni.

‘Oku ou lotua fakamātoato ke fakahinohinoʻi fakatāutaha kitautolu ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní ‘i heʻetau fakakaukauʻi fakataha ‘a e ngaahi moʻoni mahuʻingá ni.

Ko Hotau Tuʻunga Fakalangí

ʻOku kau he palani lahi ʻo e fiefia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa e tokāteline, ngaahi ouau, mo e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga te tau lava ke maʻu ʻi hotau natula fakaʻotuá. ʻOku fakahaaʻi ʻe Heʻene palaní hotau natula fakalangí mo e hala kuo pau ke tau muimui ai ke ako, liliu, tupulaki, mo iku ke nofo taʻengata mo Ia.

Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní”:

“Ko e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—naʻe fakatupu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko e toko taha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻofefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he toko taha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau. …

“ʻI he maama fakalaumālié, naʻe ʻiloʻi ai mo hū ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālié ki he ʻOtua ko ʻenau Tamai Taʻengatá mo nau tali ʻa ʻEne palani ʻe tuʻunga ai ha lava ʻa ʻEne fānaú ʻo maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake ki he haohaoá mo ʻiloʻi fakapapau ʻa honau ikuʻanga fakalangi ʻi heʻenau tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá.”3

ʻOku talaʻofa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú kapau te nau muimui he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻEne palaní mo e sīpinga Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, tauhi e ngaahi fekaú, mo kātaki ʻi he tuí ki he ngataʻangá, pea koeʻuhi ko e Huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí, te nau “maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”4 Ko e moʻui taʻengatá ʻa e talaʻofa aofangatuku fungani mo mahuʻingá.

Fanauʻi Foʻou Fakalaumālié

ʻOku mahino lelei ange kiate kitautolu e ngaahi talaʻofa lahi faufaua mo mahuʻingá, ʻo kamata ke maʻu e natula faka-ʻOtuá ʻaki e loto fiemālie ki he ui mei he ʻEikí ki he nāunaú mo e māʻoniʻoní. Pea hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Pitá, ʻoku fakahoko e ui ko ʻení ʻi he feinga ke hao mei he kovi ʻo e māmaní.

ʻI heʻetau vilitaki fakatōkilalo atu kimuʻa ʻi he tui ki he Fakamoʻuí, pea ʻi Heʻene Fakaleleí mo e ivi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, “ʻa ia kuo [fakatupu] ha fuʻu liliu lahi ʻi loto ʻiate kimautolu, pe ʻi homau lotó, ʻo ʻikai ai ke mau toe maʻu ha holi ke faikovi, ka ke failelei maʻu ai pē.”5 ʻOku “fanauʻi foʻou [kitautolu]; ʻio, ke [tau] fanauʻi ʻi he ʻOtuá, ʻo liliu mei [hotau] tuʻunga fakakakano mo tō ki laló, ki ha tuʻunga ʻo e anga māʻoniʻoni, kuo huhuʻi ʻe he ʻOtuá.”6 “Ko ia kapau ʻoku ʻia Kalaisi ha taha, ko e fakatupu foʻou ia: kuo mole atu ʻa e ngaahi meʻa motuʻá; vakai, kuo hoko ʻo foʻou ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”7

ʻOku ʻikai ke hoko vave pe tuʻo taha pē ʻa e fuʻu liliu pehení ʻi hotau natulá. Kae hangē ko e Fakamoʻuí, ʻoku ʻikai ke tau maʻu “mei he fonú ʻi he kamataʻangá, ka [e] maʻu ʻa e ʻaloʻofá hoko mo e ʻaloʻofa.”8 “He vakai, ʻoku folofola peheni ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá: Te u foaki ki he fānau ʻa e tangatá ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena; pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fanongo ʻo tokanga ki heʻeku ngaahi akonakí, pea fanongo ki heʻeku akonakí, he te nau maʻu ai ʻa e ʻiló.”9

ʻOku mahuʻinga e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi fuakava toputapú ʻi he hokohoko atu e fanauʻi foʻou fakalaumālié; pea ko e founga ia ne tuku mai ʻe he ʻOtuá ke tau maʻu ai ʻEne ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻingá. ʻOku fakaava mai e ngaahi matapā fakalangí ʻi hono maʻu taau mo manatua maʻu pē e ngaahi ouaú pea tafe mai ai e mālohi faka-ʻOtuá ki heʻetau moʻuí. ʻOku ʻomi ha taumuʻa mo ha fakapapauʻi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻi he moʻuí ni mo ʻitānití, ʻi he taimi ʻoku fakaʻapaʻapaʻi mo manatua maʻu pē ai e ngaahi fuakavá.

Hangē ko ʻení, ʻoku talaʻofa mai e ʻOtuá kiate kitautolu ʻe fakatatau ki heʻetau faivelengá ʻetau maʻu e takaua maʻu pē ʻo e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ʻa ia ko e Laumālie Māʻoniʻoní,10 pea te tau lava ke maʻu mo pukepuke maʻu pē ha fakamolemole ʻo ʻetau angahalá tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí,11 pea lava ke tau maʻu ai e melinó ʻi he māmaní,12 pea kuo veteki ʻe he Fakamoʻuí e ngaahi haʻi ʻo e maté mo ikunaʻi e faʻitoká,13 pea lava e ngaahi fāmilí ʻo nofo fakataha ʻi he taʻengatá kotoa.

ʻOku mahino pē heʻikai lava ke lau pe fakamatalaʻi fakaʻauliliki e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga kotoa ʻoku foaki ʻe he Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú. Neongo ʻoku siʻisiʻi pē e ngaahi tāpuaki ʻoku talaʻofa ne u ʻoatú, ka ʻoku totonu ke tau “[ofo],”14 pea “fakatōmapeʻe hifo ʻo hū ki he Tamaí”15 ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí.

Ko e Manatua e Ngaahi Talaʻofá

Ne fakatokanga mai ʻa Palesiteni Lolenisou Sinou, “ʻOku tau fakatovave ke ngalo ʻiate kitautolu e taumuʻa maʻongoʻonga ʻo e moʻuí, mo e taumuʻa ne ʻomai ai kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ki he moʻui fakamatelié ni, kae pehē foki ki he ui māʻoniʻoni kuo uiuiʻi kitautolu ki aí; pea ʻikai ke tau ikunaʻi ʻa e fanga kiʻi fakafeʻātungia ʻo taimí … , ka tau faʻa tukuhifo kitautolu ke tau tuʻunga tatau mo e māmaní, kae ʻikai ke tau feinga ke maʻu e tokoni fakalangi kuo ʻomi ʻe he ʻOtuá, ʻa ia te ne lava noa pē ke ikunaʻi [ʻa e fanga kiʻi fakafeʻātungia ʻo taimí].”16

Ko e ʻaho Sāpaté mo e temipale māʻoniʻoní ʻa e ongo maʻuʻanga tokoni pau ki he meʻa fakalangi ne fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ke tokoniʻi kitautolu ke tau mavahe hake mei he kovi ʻo e māmaní. ʻOku tau faʻa fakakaukau ko e taumuʻa taupotu ʻo hono tauhi e Sāpaté ke māʻoniʻoní mo e ʻalu ki he temipalé, ʻokú na fekauʻaki kae kehekehe pē hona taumuʻá. ʻOku ou tui au ʻoku tatau tofu pē hona taumuʻá mo na fenāpasi ʻo ngāue fakataha ke fakamālohia fakalaumālie kitautolu fakafoʻituitui mo hotau ngaahi ʻapí.

Ko e ʻAho Sāpaté

Hili hono fakatupu ʻe he ʻOtuá e meʻa kotoa pē, naʻá Ne mālōlō he ʻaho hono fitú mo fekauʻi ke tuku ha ʻaho ʻe taha ʻi he uiké ke fai ai ha mālōlō ke tokoni ki he kakaí ke nau manatuʻi Ia.17 Ko e Sāpaté ko e taimi ia ʻa e ʻOtuá, ko ha taimi toputapu ne tuku pau ke hū ai kiate Ia pea maʻu mo manatua ʻEne ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻingá.

Kuo fakahinohino mai ʻe he ʻEikí ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení:

“Pea ko e meʻa ke tauhi ai koe ke maʻa ange mei māmaní, ke ke ʻalu ki he fale ʻo e lotú pea ʻohake ai hoʻo ngaahi ouau toputapú ʻi hoku ʻaho tapú;

“He ko e moʻoni ko e ʻaho ʻeni kuo tuʻutuʻuni kiate koe ke ke mālōlō ai mei hoʻo ngaahi ngāué, pea fai hoʻo ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá.”18

ʻOku tau hū ki he Tamaí he ʻaho Sāpaté ʻi he huafa ʻo e ʻAló, ʻi heʻetau kau ki he ngaahi ouaú mo ako ʻo kau ki hono maʻu, manatua, mo fakafoʻou e ngaahi fuakavá. Ko ʻetau fakakaukaú, ngāué, mo e ʻulungāngá ko ha ngaahi fakaʻilonga ia ʻoku tau ʻave ki he ʻOtuá mo fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa kiate Iá ʻi Hono ʻaho tapú.19

Ko ha taumuʻa ʻe taha ʻo e ʻaho Sāpaté ko hono hikiʻi hake ʻetau visioné mei he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ki he ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití. ʻI hono toʻo mei he taimi toputapu ko ʻení e ngaahi meʻa angamaheni ʻoku faʻa femoʻuekina ai ʻetau moʻuí, te tau lava ke “sio ki he ʻOtuá pea moʻui”20 ʻaki hono maʻu mo manatuʻi e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻingá ʻo tau maʻu ai e natula faka-ʻOtuá.

Ko e Temipale Māʻoniʻoní

Naʻe fekau maʻu pē ʻe he ʻEikí ki Hono kakaí ke langa ha ngaahi temipale, ko ha ngaahi feituʻu toputapu ke fakahoko ai ʻe he Kāingalotu moʻui tāú e ngaahi meʻa toputapu ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouau maʻanautolu mo e kau pekiá. Ko e temipalé ʻa e feituʻu māʻoniʻoni taha ke fai ai ha moihū. Ko e temipalé e fale moʻoni ʻo e ʻEikí, ko ha feituʻu toputapu ne tuku mavahe ke mōihū ai ki he ʻOtuá pea maʻu mo manatua ai ʻEne ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻingá.

Ne faleʻi mai e ʻEikí ʻi he kuongá ni, “Fokotuʻutuʻu ʻa kimoutolu; teuteu ʻa e meʻa ʻaonga kotoa pē; pea fokotuʻu ha fale, ʻio ko ha fale ʻo e lotu, ko ha fale ʻo e ʻaukai, ko ha fale ʻo e tui, ko ha fale ʻo e ako, ko ha fale ʻo e nāunau, ko ha fale ʻo e maau, ko ha fale ʻo e ʻOtuá.”21 Ko e tefitoʻi taumuʻa ʻo e moihū he temipalé ko e kau ki he ngaahi ouaú, mo ako ʻo kau ki hono maʻu, mo manatua e ngaahi fuakavá. ʻOku tau fakakaukau, ngāue, mo vala makehe ʻi he temipalé mei ha toe feituʻu ʻoku tau faʻa ʻaʻahi ki ai.

Ko e taumuʻa tefito ʻo e temipalé ke hikiʻi hake ʻetau visioné mei he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ki he ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití. ʻI hono tuku fakataimi e ngaahi meʻa angamaheni ʻo e māmaní, te tau lava ai ke “sio ki he ʻOtuá pea moʻui,”22 ʻaki hono maʻu mo manatuʻi e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻingá pea tau maʻu ai e natula faka-ʻOtuá.

Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange ko e ʻaho Sāpaté mo e temipalé, ko ha taimi toputapu mo ha feituʻu toputapu ia kuo vaheʻi ke hū ai ki he ʻOtuá pea maʻu mo manatua ai ʻEne ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga ki Heʻene fānaú. ʻOku tatau tofu pē e tefitoʻi taumuʻa ne fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ki he ongo maʻuʻanga tokoni fakalangi ko ʻení: ke mālohi mo toutou tukutaha ʻetau tokangá heʻetau Tamai Hēvaní, Hono ʻAlo pē ʻe Taha ne Fakatupú, ko e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e ngaahi talaʻofa ʻoku fekauʻaki mo e ouaú mo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí ne toe fakafoki maí.

Ko Hotau Ngaahi ʻApí

ʻOku mahuʻinga ke hoko e ʻapí ko e tumutumu ia hono fakatahaʻi ʻo e taimí mo e feituʻu ʻe manatua lelei taha ai ʻe he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga e mavahe mei hotau ngaahi ʻapí ki he ngaahi fakataha ʻo e Sāpaté mo hū ki he feituʻu toputapú, ka ʻoku ʻikai ke feʻunga ia. Te tau toki lava pē ke nofotaha he ngaahi taumuʻa mahuʻinga ʻo e moʻui fakamatelié mo ikunaʻi e kovi ʻo e māmaní kapau te tau foki mai mo e laumālie mo e mālohi mei he ngaahi ʻekitivitī toputapu ko iá ʻo ʻomi ia ki hotau ngaahi ʻapí. ʻOku totonu ke hoko e ngaahi aʻusia he ʻaho Sāpaté mo e temipalé ko ha ivi fakalaumālie te ne fakafonu e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí mo hotau ngaahi ʻapí ʻaki hano toutou fakamanatu mai e ngaahi lēsoni tefito ne akó, ʻi he ivi mo e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea toutou ului kakato ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻaki ha “ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa”23 ʻi he ngaahi talaʻofa taʻengata ʻa e ʻOtuá.

ʻE tokoni e Sāpaté mo e temipalé ke tau fokotuʻu ʻi hotau ngaahi ʻapí “ha founga lelei ange,”24 ʻi heʻetau tānaki “fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e meʻa ʻoku ʻi he langí, mo ia ʻoku ʻi māmaní; ʻio, ʻiate ia.”25 Ko e meʻa ʻoku tau fai ʻi hotau ngaahi ʻapí ʻaki ʻEne taimi toputapú mo ako mei Hono feituʻu toputapú ʻoku mahuʻinga ia ki hono maʻu e natula faka-ʻOtuá.

Talaʻofá mo e Fakamoʻoní

ʻE lava ke ikunaʻi ngofua kitautolu ʻe he ngaahi meʻa angamaheni mo taʻeʻaonga ʻo e moʻui fakamatelié. ʻOku ʻaonga mo mahuʻinga foki e mohé, kaí, valá, ngāué, vaʻingá, fakamālohisinó, mo ha ngaahi ʻekitivitī angamaheni kehe. Ko hono aofangatukú, ʻoku tau aʻusia ha meʻa ko e ola ʻo ʻetau ʻilo mo e loto fiemālie ke ako mei he Tamaí, ʻAló, pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní; ka ʻoku ʻikai ko hano fakalūkufua pē ʻo ha ngaahi ʻekitivitī fakaʻaho he lolotonga ʻo e moʻuí.

ʻOku ʻikai ko ha meʻafua e ongoongoleleí ki ha ngaahi ngāue makehe ke fakahoko, ka ko ha tupenu fakaʻofoʻofa ʻo e moʻoní ʻoku “fehokotaki lelei”26 pea lalanga ʻo fetuiaki fakataha, ʻo fakataumuʻa ke tokoniʻi kitautolu ke hangē ko ʻetau Tamai Hēvaní mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻio ʻo maʻu ʻa e natula faka-ʻOtuá. Ko hono moʻoní, ʻoku fakakuihi kitautolu “tupu ʻi [heʻetau] tokanga ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahuʻingá”27 he taimi ʻoku hanga ai ʻe he tokanga, hohaʻa, mo e meʻa muna ʻo e māmaní ʻo ʻufikaua e fuʻu ivi fakalaumālie mahuʻinga tahá.

ʻI heʻetau poto ʻo fakaafeʻi mai e Laumālie Māʻoniʻoní ke tataki kitautolú,28 ʻoku ou palōmesi atu te Ne akoʻi kiate kitautolu e meʻa ʻoku moʻoní. “[Te Ne fakamoʻoniʻi ʻa Kalaisi, [pea] fakamaama hotau ʻatamaí ʻaki e sio ʻa e langí,”]29 ʻi heʻetau feinga ke fakakakato hotau ikuʻanga taʻengatá pea maʻu e natula faka-ʻOtuá.

ʻOku ou fakamoʻoni atu ʻoku pau e ngaahi talaʻofa lahi ʻaupito mo mahuʻinga ʻoku fekauʻaki mo ʻetau ngaahi ouaú mo e fuakavá. Kuo folofola mai ʻe he ʻEikí:

“ʻOku ou tuku kiate kimoutolu ʻa e ngaahi fakahinohino ki he founga ke mou ngāue ai ʻi hoku ʻaó, koeʻuhí ke hoko ia ko ha meʻa ke fakamoʻui ai ʻa kimoutolu.

“Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou haʻisia, ʻo ka mou ka fai ʻa e meʻa ʻoku ou leaʻakí; ka ʻo ka ʻikai te mou fai ʻa ia ʻoku ou leaʻakí, ʻoku ʻikai hamou talaʻofa.”30

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui e Tamai Hēvaní pea ko e tupuʻanga ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí. Ko Sīsū Kalaisi ʻa Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi. ʻOkú Ne moʻui. ʻOku ou fakamoʻoni ko e palani ʻa e Tamaí mo e ngaahi talaʻofá, Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, mo e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te ne lava ke ʻomi e “melinó ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka hoko maí.”31 Ko ʻeku fakamoʻoni ʻeni, ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.