Seminelí
‘Iuniti 14: ‘Aho 4, ‘Alamā 1–4


‘Iuniti 14: ‘Aho 4

ʻAlamā 1–4

Talateú

Hili ha taimi siʻi mei he hoko ‘a ‘Alamā ko e fakamaau lahí, naʻe kamata ai ‘e ha tangata ko Nēhoa hono hingoá ke akoʻi ‘a e tokāteline halá mo kamata ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ‘i he kau Nīfaí. Naʻá ne fakapoongi ha tangata māʻoniʻoni pea naʻe tāmateʻi ia koeʻuhí ko ‘ene hiá. Naʻe feinga ‘a ʻAmelikai ‘i ha ngaahi taʻu kimui ke ne hoko ko e tuʻi ki he kau Nīfaí, ka naʻe ikai lava. Ka ‘i he fili ‘a e kakaí ke ‘oua te ne hoko ko e tuʻí, naʻá ne tānaki fakataha mai hono kau poupoú—ʻa ia naʻe ui ko e kau ‘Amelikaí— ke tau mo e kau Nīfaí. Naʻe ikunaʻi kinautolu ‘e he kau Nīfaí, ka naʻe mate ai ha kakai ‘e laumano. Naʻe fakavaivaiʻi ‘a e loto ‘o e kau Nīfaí ‘i he taú, pea manatu hanau tokolahi ki honau fatongiá, pea kau ha lauafe ki he Siasí. Ka neongo iá, naʻe ‘osi mei ai ha taʻu pē ‘e taha, ne tokolahi ha kau mēmipa ‘o e Siasí naʻa nau pōlepole pea nau fakatangaʻi ‘a e kakai kehé. Naʻe fakakaukau ai ‘a ‘Alamā ke ne tukuange hono ngaahi fatongia ‘i heʻene hoko ko e fakamaau lahí, ‘o tokanga taha pē ki hono fakamoʻoniʻi ‘o e ongoongolelei ‘a Sīsū Kalaisí.

ʻAlamā 1

Naʻe tuʻumālie ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí, neongo ‘a e mafola lahi ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá mo e fakatangá.

‘Oku feinga ‘a e kakaí he taimi ‘e niʻihi ke manakoa kinautolu ‘e he kakaí. Fakakaukau siʻi ki ha ngaahi fakatuʻutāmaki ‘o e faʻahinga holi ko ‘ení. Ko e hā ha meʻa ‘e hoko kapau te ke tokanga lahi ange ki he anga ‘o e fakakaukau mai ho ngaahi kaungāmeʻá kiate koe, ‘i he ‘afio mai ‘a e ‘Otuá kiate koé?

Hangē ko ia kuo tohi ‘i he ʻAlamā 1, naʻe ʻi ai ha tangata ko Nēhoa hono hingoá pea naʻe manakoa ʻaupito ia ‘e ha niʻihi ‘o e kakaí. Lau ‘a e ʻAlamā 1:2–6, pea kumi ke ‘iloʻi ‘a e meʻa naʻe akoʻi ‘e Nēhoá pea mo e anga hono tali ia ‘e he kakaí.

Kumi ‘i he ngaahi ‘uluaki laine ‘o e ʻAlamā 1:12 ki he ngaahi foʻi lea naʻe ngāue ʻaki ‘e ‘Alamā ke fakamatalaʻi ‘a e meʻa naʻe kamata ke fai ‘e Nēhoa ‘i he kau Nīfaí. Hili ia peá ke vakai ki he futinouti 12a. Lau ‘a e 2 Nīfai 26:29, ‘a ia ko e ‘uluaki potufolofola fakafekauʻaki ia ‘oku fokotuʻu mai ‘e he futinoutí, pea kumi ki he ngaahi meʻa ‘oku fai pe ‘ikai fai ‘e kinautolu ‘oku nau fai ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá.

Ko e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ‘a e taimi ko ia ‘oku malanga ʻaki ai ‘e he kakaí ‘a e “ngaahi tokāteline loi… koeʻuhí ko e ngaahi koloa mo e lāngilangi” peá ke “fokotuʻu… ‘a kinautolu ke hoko ko ha maama ki māmani” (ʻAlamā 1:16; 2 Nīfai 26:29). ‘Oku ‘ikai te nau fie langa hake ‘a e puleʻanga ‘o e ‘Otuá ‘i heʻenau malangá. Ka ‘oku nau fie maʻu haʻanau tupu (hangē ko e koloa, faingamālie fakasōsiale pe mālohi ki he kakai kehé) mo e fakamālō ‘a e kakai kehé. ‘Oku nau loto ke takiakiʻi mai ‘a e tokangá kiate kinautolu pē, kae ‘ikai ki he ‘Otuá mo ‘Ene ongoongoleleí. Ko e angahala mamafa ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘o hangē ko hono fakamahinoʻi ‘e ‘Alamā ‘i heʻene pehē kia Nēhoa, “Ka ne fakamālohiʻi ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ke tali ia ‘e he kakaí ni, pehē ‘e iku ia ki honau fakaʻauha fakaʻaufuli” (ʻAlamā 1:12).

‘I he feinga ‘a Nēhoa ke “tohoakiʻi atu ‘a e kakai ‘o e siasí,” naʻe haʻu ha tangata māʻoniʻoni ko hono hingoá ko Kitione, ‘o ne “taʻofi ia, ‘o ne valokiʻi ia ‘aki ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Otuá” (’Alamā 1:7). Naʻe unuhi ai ‘e Nēhoa ‘a ‘ene heletaá ‘o ne tāmateʻi ‘a Kitione. Naʻe fakamāuʻi ‘a Nēhoa koeʻuhí ko ‘ene ngaahi hiá pea tāmateʻi ia. Lau ‘a e ʻAlamā 1:16 ke ‘iloʻi ai pe naʻe fakangata ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ‘i he kau Nīfaí ‘i he mate ‘a Nēhoá pe ‘ikai.

Lau ‘a e ʻAlamā 1:26–27, pea kumi ki he ngaahi founga naʻe kehe ai ‘a e founga ngāue ‘a e kau taulaʻeiki ‘a e ‘Otuá ‘i he kau Nīfaí meia Nēhoa mo e niʻihi kehe naʻa nau fai ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘a e founga naʻe ngāue ai ‘a e kau taulaʻeiki Nīfaí. Naʻe kehe fēfē ‘a e ngaahi ngāue ‘a e kau taulaʻeiki Nīfaí mei he ngaahi ngāue ‘a kinautolu naʻa nau fai ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá?

Naʻe kamata ke fakatangaʻi ʻe ha kakai tokolahi ʻa e kāingalotu tui faivelenga ‘o e Siasí ‘i he mafola ‘a e ngāue fakataulaʻeiki kākaá ‘i he fonuá. Ke teuteu ki hoʻo ako ʻa e toenga ‘o e ʻAlamā 1, fakakaukau ki haʻo mamata ki he anga hono fakamataliliʻi, manukiʻi, pe fakatangaʻi ‘e ha kakai ‘e niʻihi ‘a kinautolu ‘oku nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.

Lau ‘a e ʻAlamā 1:19–20, pea kumi ki he ʻuhinga naʻe fakatangaʻi ai ‘e ha kakai ‘e niʻihi ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku tohi ‘i he ʻAlamā 1:21–31 ‘a e anga hono tali ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e fakatangá. Lau ‘a e ngaahi potufolofola ‘i laló, pea fakafonu ‘a e sātí.

ʻAlamā 1:21–24

ʻAlamā 1:25, 27–31

Naʻe tali fēfē ‘e he kāingalotu ‘e niʻihi ‘a e fakatangá?

Naʻe moʻui fēfē ‘a e kāingalotu ‘e niʻihi ‘o e Siasí neongo ‘a e fakatangá?

Ko e hā e ola ʻo ʻenau ngaahi ngāué?

Ko e hā ‘a e ngaahi tāpuaki naʻa nau maʻú?

Hiki ha tefitoʻi moʻoni naʻá ke ʻilo mei hoʻo ako ‘a e saati ko ‘ení:

Ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe mei lava ke ke ‘iloʻi: Te tau lava ‘o maʻu ‘a e melinó ‘i heʻetau moʻuí ‘i he taimi ‘oku tau moʻui ʻaki ai ‘a e ongoongoleleí, neongo hono fakatangaʻi kitautolú.

  1. Fakamatalaʻi ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá ‘a e founga ‘e lava ʻo tokoniʻi ai koe ‘e he mahino ʻokú ke maʻu ki he tefitoʻi moʻoni ‘o e ongoongolelei ‘i ‘olungá, ‘i he taimi ‘okú ke fehangahangai ai mo e fakatangá pe ko hano fakaʻaiʻai koe ke ke talangataʻa ki he ngaahi fekaú. Hili ia peá ke tali ha taha ‘o e ongo fehuʻi ko ‘ení:

    1. Ko e fē nai ha taimi naʻá ke tauhi ai ‘a e ngaahi fekaú neongo ‘a e fakatangá pe ko hano fakaʻaiʻai koe ke ‘oua te ke tauhi iá, pea ko e hā nai ha ngaahi tāpuaki naʻá ke maʻu ai?

    2. Te ke tali fēfē ki ho ngaahi filí?

ʻAlamā 2:4

‘Oku kau fakataha ‘a e kau ʻAmelikaí mo e kau Leimaná ‘i hono tauʻi ‘o e kau Nīfaí.

‘Oku fakamatala ‘a e ʻAlamā 2 ki he ngaahi faingataʻa kehe ne fepaki mo e kau Nīfaí. Lau ‘a e ‘uluʻi fakamatala ‘o e vahé ke ke ‘ilo ki he founga naʻe fakafepakiʻi ai ‘a e kau Nīfaí ‘e he tangata ko ‘Amelikaí mo e kakai naʻa nau muimui kiate iá. Naʻe fie hoko ‘a ‘Amelikai ko e tuʻi ki he kau Nīfaí, ka naʻe fakahā ‘e he kau Nīfaí ‘a honau lotó ke ‘oua ‘e tali ia peá ke hoko atu pē ‘enau founga pule ‘a e kau fakamāú. Naʻe fakataha leva ‘a e kakai naʻe muimui kia ‘Amelikaí ‘o nau fokotuʻu ia ko honau tuʻi. Naʻe tuʻutuʻuni ‘e ‘Amelikai ki hono kakaí ke nau ‘alu atu ke tau mo e kau Nīfaí, pea ne ‘ikai fuoloa mei ai kuo kau mai mo e kau Leimaná ki he kau ‘Amelikaí ‘i hono tauʻi ‘o e kau Nīfaí.

Koeʻuhi ko e tui faivelenga ‘a e kau Nīfaí ki he ‘Eikí, naʻe tokoniʻi ai kinautolu ‘e he ‘Eikí ‘i heʻenau ngaahi tau mo e kau ‘Amelikaí pea mo e kau Leimaná. Lau ‘a e ʻAlamā 2:18, 28–31, 36, pea fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi foʻi lea ko e fakamālohi mo e naʻe fakamālohi ‘i he taimi kotoa pē ‘oku nau ‘asi aí. Kumi ke ‘iloʻi ‘a e founga ne fakamālohia ai ‘e he ‘Eiki ‘a e kau Nīfaí.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha taimi naʻá ke ongoʻi ai naʻe fakamālohia koe ‘e he ‘Eikí ‘i hoʻo feinga ke fai ‘a e meʻa ‘oku totonú.

ʻAlamā 3

Naʻe fakamavaheʻi ‘e he kau ʻAmelikaí ‘a kinautolu mei he ‘Otuá.

Fakakaukau ki he ngaahi pōpoaki ‘oku feinga ha kakai ‘e niʻihi ke nau fakaʻaliʻali atu ‘o kau kiate kinautolu ‘i heʻenau ngaahi fili ‘o e vala ‘oku nau tuí, sīpinga ngaohi honau ‘ulú, haú mo e ngaahi meʻa teuteu kehé, tātataú, mo e ngaahi founga ‘oku hokohokaʻi ai honau sinó ‘aki ‘a e ngaahi founga teuteú.

ʻĪmisi
Fakaʻilonga ‘o e kau ʻAmelikaí ‘i honau foʻi laʻé

Lau ‘a e ʻAlamā 3:4, pea feinga ke ʻilo ʻa e founga naʻe liliu ai ‘e he kau ʻAmelikaí ‘a honau fōtungá.

Ko hai naʻe feinga ‘a e kau ‘Amelikaí ke “fakaʻilongaʻi” kinautolu ke nau kehe mei aí?

Ko hai naʻa nau loto ke nau fōtunga tatau mo iá?

Naʻe hoko hono liliu ‘e he kau ‘Amelikaí ‘a honau fōtungá ko hano fakahā ia ‘o ‘enau angatuʻú. Hangē ko ia kuo tohi ‘i he ʻAlamā 3, naʻe fakamanatu mai ‘e Molomona kiate kitautolu ‘a e fakamalaʻia naʻe fai ki he kau Leimaná ‘i he ngaahi taʻu ‘e lauteau kimuʻa angé, koeʻuhí ko ‘enau angatuʻu ki he ‘Otuá (vakai, ʻAlamā 3:6–10; vakai foki, 2 Nīfai 5:20–24). Naʻe ‘ai ‘e he kau ‘Amelikaí ha ngaahi fakaʻilonga ki honau foʻi laʻé, ka naʻe faitatau pē hono taumuʻa ‘o e ngaahi fakaʻilonga ko iá mo e fakaʻilonga naʻe tuku ‘e he ‘Eikí ki he kau Leimaná.

Fakaʻilongaʻi ‘a e kupuʻi lea ‘i he ʻAlamā 3:18 ‘a ia ‘okú ne fakamatalaʻi ‘a e tōʻonga fakakaukau ‘a e kau ‘Amelikaí ‘o kau ki he ‘Otuá. Fakaʻilongaʻi foki ‘i he ʻAlamā 3:19 ‘a e meʻa naʻe ‘omi ‘e he kau ‘Amelikaí kiate kinautolu peé koeʻuhí ko ‘enau angatuʻú.

Ko e hā ha meʻa ‘okú ke ako mei he ʻAlamā 3:18–19 ‘o kau kiate kinautolu ‘oku fakamalaʻiaʻi ‘e he ‘Eikí? (Ko kinautolu ‘oku nau angatuʻu fakahāhā ki he ‘Otuá, ‘oku nau ‘omi ha fakamalaʻia kiate kinautolu pē.) ‘Oku mahuʻinga ke mahino ko e fakamalaʻiá ko ha tuʻunga ia ‘o e “motuhi atu mei he ‘ao ‘o e ‘Eikí” (2 Nīfai 5:20). Naʻe fakamavaheʻi ‘e he kau ‘Amelikaí ‘a kinautolu mei he ‘Otuá ‘i heʻenau ngaahi ngāue naʻe faí.

‘Oku tau ako mei he sīpinga ‘o e kau ‘Amelikaí, ko e fili ‘atautolu pē ke fakamavaheʻi kitautolu mei he ‘Otuá. Ko kinautolu ‘oku nau “angatuʻu fakahāhā ki he ‘Otuá” (ʻAlamā 3:18) ‘oku motuhi atu ‘a kinautolu mei he ‘Otuá, pe ko hono fakalea ‘e tahá, ‘oku nau ‘omi ha fakamalaʻia kiate kinautolu pē.

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: ʻI he fakafehoanaki ki he kau ‘Amelikaí, ko e hā ha meʻa te ke lava ‘o fai ‘i hoʻo moʻuí he taimí ni ke fakapapauʻi ‘oku ‘ikai te ke motuhi koe mei he ‘Otuá?

‘Oku fakamatala ‘a e ʻAlamā 3:20–25 ki he founga naʻe ikunaʻi ai ‘e he kau Nīfaí ‘a e kau Leimaná ‘i ha tau ‘e taha, ka naʻe mate ai ha kakai tokolahi ‘i he ongo faʻahí fakatouʻosi. Lau ‘a e ʻAlamā 3:26–27, pea kumi ki he lēsoni mahuʻinga naʻe loto ‘a Molomona ke tau ako mei he fakamatala ki he kau ‘Amelikaí mo e ngaahi tau ‘a e kau Nīfaí mo e kau Leimaná.

Fakakakato ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ‘o fakatatau ki he meʻa naʻá ke lau ‘i he ʻAlamā 3:26–27: ʻOku tau maʻu ‘a e fiefiá pe mamahí ‘o makatuʻunga ʻi he

Fakakaukau siʻi ki he tokotaha ‘okú ke fili ke ke muimui ki ai ‘i hoʻo moʻuí. Fakakaukau ki he ongo fehuʻi ko ‘ení: Ko e hā ha faʻahinga fakapale pe totongi ‘oku foaki ‘e Sētane kiate kinautolu ‘oku nau fili ke nau muimui kiate iá? (ʻOku faʻa fakatauvele ‘aupito ia ‘i he kamatá, ka ‘oku faʻa iku maʻu pē ia ki he mamahi mo e pōpula.) Ka ‘i he tafaʻaki ‘e tahá, ko e hā ha totongi kuó ke maʻu mei he ‘Eikí ‘i hoʻo fili ke ke muimui kiate Iá?

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha fakamatala ki ha taimi kuó ke maʻu ai ha fiefia ‘i hoʻo muimui ki he ‘Eikí.

ʻAlamā 4

Hili ha vahaʻataimi ‘o e tupulaki ‘a e Siasí, ne fakaʻau ‘o pōlepole ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí pea fakafisi ai ‘a ‘Alamā mei heʻene hoko ko e fakamaau lahí ke malanga ki he kakaí ke nau fakatomala.

Hili ‘a e tau mo e kau Leimaná mo e kau ‘Amelikaí, naʻe “fakaake ai [ʻa e kau Nīfaí] ke manatu ki honau fatongiá,” pea nau “kamata ke langa hake ‘a e siasí ke māʻopoʻopo ange” (ʻAlamā 4:3–4). Naʻe tupu ai ha kau mai ki he Siasí ha kakai ‘e toko 3,500 nai (vakai, ʻAlamā 4:5). Ka ko e meʻapango pē, naʻe hili ha taʻu pē ‘e taha kuo ‘i ai ha tokolahi ‘o e kakai ‘i he Siasí naʻe kamata ke nau pōlepole. Lau ‘a e ʻAlamā 4:8–12, pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi ngāue kovi naʻe hoko tuʻunga ‘i he loto-hīkisia ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí. Ko ha tefitoʻi moʻoni ‘eni te tau lava ‘o ako mei he potufolofola ko ‘ení: Kapau ‘oku tau tā ha sīpinga taʻe māʻoniʻoni, pea ‘oku lava ‘e heʻetau ngaahi ngāué ‘o taʻofi hono tali ‘e ha kakai kehe ‘a e ongoongoleleí. Vakai, ʻAlamā 4:10.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha sīpinga ‘e taha ‘o ha ngāue kovi pe tōʻonga fakakaukau naʻe hā mei he kau Nīfaí ‘i he ʻAlamā 4:8–12. Fakamatala ki he ‘uhinga ‘oku mahuʻinga ai ke fakaʻehiʻehi mei he ngāue pe tōʻonga fakakaukau ko iá ‘i heʻete hoko he ‘ahó ni ko ha mēmipa ‘o e Siasí.

Naʻe tupu mei he fai angahala ‘i he Siasí, hono fili ‘e ‘Alamā ha tangata kehe ke ne fetongi ia ‘o hoko ko e fakamaau lahi koeʻuhí ka ne lava ‘o tuku kakato hono taimí ki hono lakanga ko e taulaʻeiki lahi pule ki he Siasí mo tokoniʻi ‘a e kāingalotú ke nau ikunaʻi ‘enau loto-hīkisiá mo ‘enau ngaahi angahalá ‘i heʻene “fakafepakiʻi ‘a kinautolu ‘aki ‘a e fakamoʻoni oku haohaoa” (ʻAlamā 4:19). Lau ‘a e ʻAlamā 4:19, pea laineʻi ‘a e meʻa naʻe holi ‘a ‘Alamā ke ne fai ke tokoniʻi hono kakaí.

‘Oku fakatātaaʻi mai ‘i he ʻAlamā 4:19 ‘a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ‘ení: ʻE fie maʻu ha feilaulau ‘i hono fakahoko hotau ngaahi fatongia fakalaumālié. ‘Oku fakamoʻoni ‘a e kau tamaioʻeiki ‘a e ‘Eikí mo ui ki he kau fai angahalá ke nau fakatomala. ʻOku tokoniʻi ‘a e niʻihi kehé ‘e hono fai ‘o e fakamoʻoni ‘oku haohaoá ke nau ‘unuʻunu ke ofi ange ki he ‘Otuá.

Te ke lava nai ‘o fakakaukau ki ha taha ‘okú ne tukuange hono tuʻunga fakapolitikale mahuʻingá hangē ko e palesiteni ‘o ha fonua, koeʻuhí ke ne ‘alu ‘o ngāue fakafaifekau? Naʻe fai ia ‘e ‘Alamā!

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá hoʻo fakakaukau ki he meʻa ‘oku fokotuʻu mai ‘e he kupuʻi lea ko e, “fakafepakiʻi ‘a kinautolu ‘aki ‘a e fakamoʻoni ‘oku haohaoa” (ʻAlamā 4:19) ‘o kau ki he founga ‘e faiako ʻaki ʻe ‘Alamaá. Hiki foki mo haʻo fakamatala ki ha founga ne fakalotoa ai koe ke ke liliu pe tupulaki ‘i haʻo fanongo ki hono fakamoʻoniʻi ‘e ha taha ‘a e ongoongoleleí.

  2. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní:

    Kuó u ako ‘a e ʻAlamā 1–4 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘aho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: