ʻEta 7–11

Neongo naʻe kikiteʻi ‘e he tokoua ‘o Sēletí, ‘e hoko hono fokotuʻu ‘o ha tuʻi ‘o e kau Sēletí ko ha meʻa ke ne fakatupu ‘a e nofo pōpulá, ka naʻe ‘ikai ke fakahoko leva ia. Naʻe pule ‘a e ‘uluaki tuʻi Sēleti ko ‘Olaihaá ‘i he māʻoniʻoni. Neongo iá, naʻe hoko ha tangata ko hono hingoá ko Sēleti ko e tuí ‘i ha toʻu tangata ‘e ua ki mui ‘i heʻene fokotuʻu ha kautaha fufū. Naʻe aʻusia ‘e he kau Sēletí ‘i he pule ‘a honau ngaahi tuʻí ha ngaahi siakale ‘o e fanongo ki he kau palōfitá mo moʻui māʻoniʻoní, mo hono fakafisinga ‘o e kau palōfitá mo e moʻui fai angahalá.

Ko e hā haʻo fakakaukau ki ha faʻahinga ongo ‘oku maʻu ‘e ha taha ‘oku nofo pōpula? Kuó ke maʻu nai ha ngaahi ongo tatau koeʻuhi ko hano taʻofi koe ‘e ha ngaahi fili hala naʻá ke fai? Kumi ki ha ngaahi ‘ilo makehe ki ha founga te ke lava ‘o fakaʻehiʻehi ai mei he nofo pōpula fakasino mo fakalaumālié ‘i hoʻo ako ‘a e ʻEta 7–11.

ʻĪmisi

man behind bars

Naʻe kole ‘e he kau Sēletí hanau tuʻi ‘i he fakaʻau ke motuʻa ‘a Sēleti mo hono tokouá. Naʻe fakatokanga ‘e he tokoua ‘o Sēletí ki he kakaí, ‘e hoko ‘enau maʻu ha tuʻí ko ha meʻa ‘e fakatupu ai ‘a e nofo pōpulá (vakai, ʻEta 6:19–23). Naʻe kikiteʻi maʻu pē ‘e he kau palōfitá ke ‘oua te tau fai ‘a e ngaahi meʻa te ne fakatupu haʻatau nofo pōpula fakasino pe fakalaumālié.

1. Hiki ki hoʻo tohinoa ako folofolá ha sīpinga ‘e taha pe ua ‘o e ngāue naʻe fakatokanga ki ai ‘a e kau palōfita ‘o e onopōní mo e founga ‘oku lava ai ‘e he ngaahi ngāue ko iá ‘o tākiekina ki he nofo pōpula fakasino mo fakalaumālié.

Naʻe fili ‘e he kakaí hanau tuʻi, neongo ‘a e fakatokanga naʻe fai ange ‘e he tokoua ‘o Sēletí. Lau ‘a e ʻEta 7:1–2 ke ‘iloʻi pe naʻe fakahoko e kikite ʻa e tokoua ‘o Sēletí ‘i he ngaahi ‘aho ʻo ʻOlaihā ‘a ia ko ha foha ‘o Sēletí. Fakakaukau ki ha meʻa te ke tala ange ki ha taha naʻe moʻui ‘i he ngaahi ‘aho ‘o e Tuʻi ko ‘Olaihaá ‘a ia naʻe ‘ikai te ne tui ‘e hoko ‘a e kikite naʻe fai ‘e he tokoua ‘o Sēletí.

Naʻe fakahoko ‘a e fakatokanga fakakikite ‘a e tokoua ‘o Sēletí ‘oku teʻeki ‘osi atu ha toʻu tangata ‘e ua. Lau ‘a e ʻEta 7:3–7, ke ‘iloʻi ‘a e anga ‘o e nofo ‘a Kipi mo hono kakaí ‘i he pōpula kia Kolihoa, ‘a ia naʻe fakatupu ‘e heʻene holi siokita ke hoko ko ha tuʻí ke ne angatuʻu ki heʻene tamaí. Naʻe hoko ‘a e nofo pōpula ko ‘ení tuʻunga ‘i he siokita mo e angatuʻu.

2. Hiki ki hoʻo tohinoa ako folofolá ha meʻa te ke tala ki he kakai ‘i he ‘ahó ni ‘oku nau talangataʻa ki he akonaki ‘a e kau palōfitá ka ‘oku ‘ikai te nau ongoʻi ‘oku nau pōpula fakalaumālie. (Te ke lava ‘o fakakau ‘i hoʻo talí ‘a e fakakaukau ko ‘ení, ko kinautolu ko ia ‘oku nau haʻisia ‘i he pōpula fakalaumālié, ko kinautolu pē ‘oku nau ‘iloʻi fakamuimui taha iá. Fokotuʻu mai ha meʻa fakaonopooni ‘oku hoko ‘a ia ‘e ngaohi ai ha taha ke ne pōpula fakalaumālie.)

‘Oku fakatātāʻi mai ‘e he konga ko ‘eni ‘o e hisitōlia ‘o e kau Sēletí ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení, ʻoku fakatupu ‘e hono fakafisinga ‘a e ngaahi lea ‘a e kau palōfitá ‘a e nofo pōpulá. Fakalaulauloto ki ha ngaahi founga kuó ke aʻusia ai ‘a e nofo pōpula fakalaumālié koeʻuhi ko haʻo talangataʻa ki he ngaahi fekaú pe akonaki ‘a e kau palōfitá.

Naʻe fakatupu ‘e he angatuʻu ‘a Kolihoa ki heʻene tamai ko Kipí, ha hoko maʻu pē ‘a e nofo fekeʻikeʻí mo e taú. Naʻe maʻu ‘e Kipi hano foha ‘e taha—ko Sule ‘i heʻene toulekeleká. Naʻe tauʻi ‘e Sule ‘i heʻene tupu haké ‘a hono tokoua angatuʻu, ʻa Kolihoá.

3. Fakakaukau ko ha tokotaha faiongoongo koe kuo fekau ke ke fai ha lipooti ‘o kau ki he talanoa kia Sulé. Lau ‘a e ʻEta 7:8–13, pea hiki ha palakalafi nounou ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá ‘o lipooti ai ha meʻa te ke fakamamafaʻi ‘i hoʻo lipooti ki he moʻui ‘a Sulé.

Naʻe tokolahi ha kau palōfita naʻa nau haʻu ki he kakaí lolotonga ‘a e pule ‘a Sulé ‘o fakatokanga kiate kinautolu ‘o kau ki heʻenau fai angahalá. Lau ‘a e ʻEta 7:23–25, pea kumi ki he meʻa naʻe kikiteʻi ‘e he kau palōfitá mo e anga hono tali ia ‘e he kakaí. Naʻe anga fēfē hono tali ia ‘e Sulé? Naʻe anga fēfē hono tāpuekina ‘a e kakai ‘o Sulé ‘e heʻene maluʻi ‘a e kau palōfitá?

Lau ‘a e ʻEta 7:26–27, pea kumi ki he meʻa naʻe hoko ‘i he talangofua ‘a e kakaí ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá. Naʻe “manatuʻi [‘e Sule] ‘a e ngaahi meʻa maʻongoʻonga kuo fai ‘e he ‘Eikí maʻa ‘ene ngaahi tamaí” (ʻEta 7:27). Ko e taimi ko ia ‘okú ke manatuʻi ai ‘a e ngaahi meʻa maʻongoʻonga kuo fai ‘e he ‘Eikí maʻaú, te ke fakahehema ai ke ke maʻu ha loto-fakafetaʻi kiate Ia peá ke moʻui māʻoniʻoni.

‘Oku fakamoʻoni ‘a e ngaahi meʻa naʻe hoko ko ‘ení ki ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga: Ko e taimi ko ia ‘oku tau fakatomala ai mei heʻetau ngaahi hiá, ‘oku kamata leva ke tau tuʻumālie. Ko hono ‘uhinga ‘o e foʻi lea ko e tuʻumālie ko e “ʻamanaki lelei” pea ‘oku toe ‘uhinga foki ia ki he “lavameʻa,” pea ‘oku ʻfaʻa ngāue ʻaki ia ‘o ‘uhinga ki he maʻu koloa, [ka] ‘oku ’ikai ‘uhinga pē ia ki he mahutafea ‘i he ngaahi koloa fakatuʻasinó—pe ko ha moʻui fiemālie, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha palopalema. …

“Ko e kakai ‘oku tuʻumālie moʻoní, ‘oku nau tuʻumālie, ‘i heʻenau maʻu ha loto-falala, ‘a ia ‘okú ne ngaohi ‘a e tuí ke hoko ko e ngāue pea fakatupu ha ngaahi meʻa ‘oku lelei ange mei ha ngaahi meʻa naʻe ‘ikai lelei. ‘Oku ‘ikai te nau tali ki he ʻEikí ke Ne foaki mai pe taʻofi ha ngaahi lelei, ka ‘oku nau ui kiate ia ke ‘omi ha fakahinohino ‘o kau ki he meʻa ‘e ‘aonga taha kiate kinautolú, ‘i he tuʻunga fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi. ‘Oku lava ke fakahoko ‘i he fakahinohino ko iá ha liliu ‘o e ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻuí, hiki ki ha vāhenga kehe, ako ki ha meʻa foʻou pe ha ngaahi poto fakangāue foʻou, pe tali ha ngaahi meʻa ‘i he tuʻunga ‘oku nau ‘i aí, kae ngāue pē ‘o fakatatau ki hono ngaahi fakangatangata fakafoʻituituí pea muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘a e Laumālié ‘i ha ngaahi founga kehe” (Alan Webster, “I Have a Question,” Ensign, Apr. 1990, 52–53).

4. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Kuo founga fēfē hano tāpuekina koe ‘i hoʻo talangofua ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá?

   2. Ko e hā ha meʻa ‘e taha te ke lava ‘o fai ke ke tokanga lelei ange ai ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá pea fakafeʻungaʻi koe ki he ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí?

Lau ‘a e lisi ko ‘ení: mūsika ‘okú ke fanongo ki aí, ngaahi fakakaukau ‘okú ke fakakaukauʻí, ko ho ‘ulungaanga ‘i he akó, ngaahi heleʻuhila ‘okú ke sio aí, ko ho ngaahi anga ‘i hoʻo teití, ngaahi ‘ekitivitī ‘okú ke fai mo ho ngaahi kaumeʻá, mo e meʻa ‘okú ke fai ‘i he taimi ‘oku ke nofo toko taha aí. Ko e hā nai ‘a e ‘uhinga ka holi ai ha taha ‘okú ne fai ha ‘ulungaanga ‘oku kovi ke fufuuʻi mei honau ngaahi kaumeʻá, mātuʻá, pe kau takimuʻá ‘a e anga ‘o ‘enau kau ki ha ‘ekitivitī ‘e taha pe lahi ange ‘i he ngaahi ‘ekitivitī ko ‘ení? Ko e hā e fakatuʻutāmaki ʻo e kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī fakapulipuli taʻe māʻoniʻoní?

Fakatatau ki he ʻEta 8, naʻe hoko ‘a ‘Omea ko e tuʻi ‘o fetongi ‘a Sule hili ‘a e pekia ‘a Sulé, ka ko e foha ‘o ‘Omea ko Sēletí, naʻe “angatuʻu [ia] ki heʻene tamaí” (ʻEta 8:2) “he kuó ne holi ke maʻu ‘a e puleʻangá mo e ngaahi fakaʻapaʻapa ‘a e māmaní” (ʻEta 8:7). Naʻe faʻufaʻu ai ‘e he ‘ofefine ‘o Sēletí ha palani mo ‘ene tamaí ‘a ia te ne maʻu ai ‘a e puleʻangá. Ko e fefine hoihoifua ia, pea ‘i heʻene meʻe ‘i he ‘ao ‘o ha tangata ko hono hingoá ko ‘Eikisi, naʻá ne fie mali mo ia. Naʻe fakahā ai ‘e Sēleti kia ‘Eikisi, te ne toki mali pē mo hono ‘ofefiné “kapau te ke ‘omi kiate au ‘a e ‘ulu ‘o ‘eku tamai, ko e tuʻí” (ʻEta 8:12). Naʻe fokotuʻu ai ‘e ‘Eikisi ha kautaha fufū mo hono ngaahi kaumeʻá ke fakapoongi ‘a e Tuʻi ko ‘Omeá. Ko e kautaha fufuú, ko ha kautaha ia ‘oku fai ai ‘e ha kakai ‘e toko ua pe tokolahi ange ha fuakava ke nau fufuuʻi ‘enau ngaahi ngāue taʻe māʻoniʻoní koeʻuhí ke nau hao mei he ngaahi nunuʻa ‘o ‘enau ngaahi ngāué.

Lau ‘a e ʻEta 8:15–18, pea kumi ‘a e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakamatalaʻi ha niʻihi ‘o e ngaahi taumuʻa mo e ngaahi founga ‘a kinautolu ‘oku nau kau ki he ngaahi kautaha fufuú.

5. Tali ha fehuʻi ‘e ua pe lahi ange ‘o e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   1. Ko e hā ‘a e ‘uhinga ʻoku kau ai ha kakai ‘e niʻihi ki he ngaahi kautaha fufuú?

   2. ‘Okú ke pehē ko e hā nai ‘a e ‘uhinga ʻoku fakatupu ‘auha fakalaumālie ai ke tui te ke lava ‘o fai ‘a e “ngaahi faʻahinga kotoa pē ‘o e fai angahalá” (ʻEta 8:16) pe “fai ‘a e meʻa kotoa pē” ‘okú ke holi ki aí (ʻEta 8:17) pea ‘ikai te ke fehangahangai mo hono ngaahi nunuʻá?

   3. Ko e fē ‘a e kupuʻi lea ‘i he ʻEta 8:18 ‘okú ne fakahā mai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘o kau ki he ngaahi kautaha fufuu? Ko e hā nai ‘a e ‘uhinga ‘oku lau ai ‘a e ngaahi kautaha peheé “ʻoku fakalielia mo kovi taha ‘i he ngaahi kautaha kotoa pē”?

Lau ‘a e ʻEta 8:20–22, 25 mo e ʻEta 9:5–6, 11–12, pea kumi ki he ngaahi nunuʻa ‘o hono poupouʻi ‘o e ngaahi kautaha fufuú. Fakamatalaʻi fakanounou ‘a e meʻa naʻá ke ‘iloʻí:

Ko e taha ‘o e ngaahi moʻoni naʻe totonu ke ke maʻu mei he ngaahi veesi ko ‘ení, ko e: ʻOku fakatupu ‘e hono poupouʻi ‘o e ngaahi kautaha fufuú ‘a hono fakaʻauha ‘o e kakai fakafoʻituitui mo e ngaahi sōsaietí.

Naʻe kiʻi taʻofi siʻi ‘e Molonai ‘ene tohi ‘o kau ki he ngaahi tau ‘a e kau Sēletí ke lea mai kiate kitautolu. Lau ‘a e ʻEta 8:23–24, 26, pea kumi ki he anga hono poupouʻi ‘e Molonai ‘a e kakai ‘o hotau ‘ahó ke nau tali ‘a e ngaahi fakatokanga naʻá ne fai mai ‘o kau ki he ngaahi kautaha fufuú.

Fakakaukau ki ha ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi ko ‘ení: Ko e hā nai ‘a e ‘uhinga te ke lau ai ha puleʻanga, ha sōsaieti, pe ko ha kulupu kehe ‘oku nau ‘i ha “tuʻutāmaki fakamanavahē” (ʻEta 8:24) kapau ‘oku ‘i ai ha ngaahi kautaha fufū ‘i honau lotolotongá? ‘Oku founga fēfē hono ‘omi ‘e he ngāue fakafufuú ha mālohi ki he ngaahi kautaha ko ‘ení? ‘E founga fēfē hano tokoniʻi ‘o e kakaí ‘e heʻenau ‘ilo ki he ngaahi kautaha fufū ko ‘ení, ke nau taʻofi ‘a e kovi ko ‘ení?

6. Toe vakai ki he lisi ‘o e ngaahi ngāue ‘i he kamataʻanga ‘o e konga ko ‘eni ‘o e lēsoní. Neongo ‘e ‘ikai lau ko ha kautaha fufū hono fai ‘o ha ngaahi fili ‘oku taʻe māʻoniʻoni ‘i he ngaahi tafaʻaki ko ‘eni ‘o hoʻo moʻuí, ka ke hiki ki hoʻo tohinoa ako folofolá ‘a e fakatuʻutāmaki ‘oku tupu mei he fili ke fai ‘a e ngaahi ‘ekitivitī ‘a ia ‘e ongoʻi ai ‘e ha taha ha fie maʻu ke fufuuʻi ia mei ha niʻihi kehe.

Hangē ko ia kuo tohi ‘i he ʻEta 9–11, naʻe tokolahi ha ngaahi tuʻi naʻa nau puleʻi ‘a e kau Sēletí, naʻe pule ‘a e niʻihi ‘i he māʻoniʻoni pea pule ‘a e niʻihi ‘i he fai angahala. Lau ‘a e ʻEta 9:26–35 (lolotonga ‘a e pule ‘a Hetí) mo e ʻEta 11:1–8 (lolotonga ‘a e pule ‘a Komu mo Sipilomí), pea kumi ki hono moʻoni ‘o e tefitoʻi moʻoni ‘oku hoko hono fakafisinga ‘o e ngaahi lea ‘a e kau palōfitá ko ha meʻa ke ne fakatupu ‘a e nofo pōpulá, ‘a ia naʻe fakamatala ki ai ki muʻa ange ‘i he lēsoni ko ‘ení.

ʻĪmisi

ko e kalauni siueli

Fakamanatu ʻa e anga hoʻo fakakaukau ki he founga ke ke feinga ai ke tokanga lelei ange ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá. Feinga ‘i he ngaahi ‘aho ka hokó ke ke fakahoko ‘a e taumuʻa ko ‘ení pea kumi ha ngaahi faingamālie ke ke vahevahe atu ai hoʻo fakamoʻoni ki hono mahuʻinga ‘o e talangofua ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfitá.

7. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘ahó ni ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

   Kuó u ako ‘a e ʻEta 7–11 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

   Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: