Seminelí
‘Iuniti 21: ‘Aho 3, ʻAlamā 53, 56–58


‘Iuniti 21: ‘Aho 3

ʻAlamā 53; 56–58

Talateú

Naʻe tauʻi ‘e Hilamani mo e ‘Eikitau ko Molonaí ‘a e kau Leimaná ‘i ha ngaahi feituʻu kehekehe ‘o e fonuá. Naʻe fai mai ‘e Hilamani ha tohi kia Molonai ‘o fakamatala ki he ngaahi tau ‘a ‘ene kau taú mo e kau Leimaná mo fakahā ‘ene falala mo ‘ene fiemālie koeʻuhí ko e tui lahi ‘a e kau tau kei talavou ‘e toko 2,060. Naʻe tokoniʻi ‘e he ‘Eikí ‘a e kau tau talavou Nīfai ko ʻení ʻi heʻenau ngaahi taú pea tāpuakiʻi kinautolu ‘aki ‘a e loto fakapapau mo e ‘amanaki lelei lolotonga ʻa e ngaahi taimi ‘o ʻenau faingataʻaʻiá, koeʻuhí ko ‘enau tuí mo e loto-toʻá.

ʻAlamā 53; 56

Naʻe ikunaʻi ‘e he ngaahi kau tau ‘a ‘Anitipesi mo Hilamaní ‘a e kau tau mālohi taha ‘a e kau Leimaná

Naʻe taki ‘e Hilamani ‘ene kau taú ‘i ha konga ‘e taha ‘o e fonuá, lolotonga hono tauʻi ʻe he ‘Eikitau ko Molonaí ‘a e kau Leimaná ‘i ha feituʻu ‘e taha ʻo e fonuá. Naʻe kau ‘i heʻene kau taú ‘a e kau talavou ‘e toko 2,000 ‘a ia ko e ngaahi foha ‘o e kakai ‘o ‘Āmoní. Naʻe fai ‘e he mātuʻa ‘a e kau talavou ko ‘ení ha fuakava ke ‘oua naʻa nau toe toʻo hake ‘enau ngaahi meʻataú ke tauʻi honau ngaahi filí, ka naʻe ‘ikai fai ‘e honau ngaahi fohá ‘a e fuakava ko iá, ko ia naʻa nau lava ai ‘o tokoni ki he ngaahi kau tau ‘a e kau Nīfaí (vakai, ʻAlamā 53:10–18).

  1. Tā ‘a e fakatātā ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ki he ako folofolá. Lau ‘a e ʻAlamā 53:18–21, pea kumi ki he ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakamatalaʻi ‘a e ngaahi ‘ulungaanga naʻe fakatupulaki ‘e he kau talavou ‘e toko 2,000 kimuʻa ‘i heʻenau kau ki he ngāue fakakautaú. Hiki ‘a e ngaahi kupuʻi lea naʻá ke maʻú ‘i lalo ‘i he ‘uluʻi fakamatala ko e “Ngaahi ‘ulungaanga naʻe fakatupulaki kimuʻa ‘i he taú.” ‘E lava ke ke fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi kupuʻi lea ko ‘ení ‘i hoʻo folofolá.

ʻĪmisi
Stick Figure

Ko ‘Anitipesí, ko ha taki fakakautau Nīfai ia, pea naʻe fuʻu tokosiʻi ‘aupito ‘ene kau taú ki he kau tau ‘a hono filí ko e kau Leimaná, ‘i heʻene maluʻi mo ‘ene kau taú ‘a honau konga fonuá. Naʻe fiefia ‘a ‘Anitipesi ‘i hono ‘omi ‘e Hilamani ‘a e kau tau talavou ‘e toko 2,000 ke tokoniʻi iá (vakai, ʻAlamā 56:9–10).

Naʻe tohoakiʻi atu ‘e he kau tau talavou ‘e toko 2,000 ‘a e kau tau mālohi taha ‘a e kau Leimaná ‘i heʻenau ‘uluaki fepaki mo e filí, pea tuli mui atu ‘a e kau tau ‘a ʻAnitipesí ko e taki tau Nīfaí ki he kau tau Leimaná. Naʻe maʻu atu ‘e he kau tau ‘a ‘Anitipesí ‘a e kau tau ‘a e kau Leimaná, pea naʻa nau tuʻu mai ke tau mo kinautolu. Naʻe fakatokangaʻi ‘e he kau tau kei talavoú, ‘a ia naʻa nau kei laka atu pē ki muʻá, ‘oku ‘ikai toe tuli kinautolu ‘e he kau Leimaná. Naʻe ‘ikai te nau ‘iloʻi pe ko e tuʻu ‘a e kau Leimaná ke nau tauheleʻi kinautolu ke nau foki ange koeʻuhí ke nau fakaʻauha kinautolu, pe ko e tuʻú koeʻuhí, ko ha maʻu mai ‘a e kau Leimaná mei mui ‘e he kau tau ‘a ‘Anitipesí. Ko ia naʻe ‘ikai ‘iloʻi ‘e Hilamani pe ‘oku totonu ke nau foki ‘o ‘ohofi ‘a e kau Leimaná. (Vakai, ʻAlamā 56:29-43.

Lau ‘a e ʻAlamā 56:43–48, pea kumi ki he ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakamatalaʻi ‘a e ngaahi anga naʻe fakahā ‘e he kau talavou ko ‘ení ‘i ha taimi mahuʻinga lolotonga ‘a e taú. Hiki ‘a e ngaahi meʻa naʻá ke ‘iló ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i lalo ‘i he ‘uluʻi fakamatala ko e “Ngaahi’ulungaanga naʻe fakahā lolotonga ‘a e taú.” Te ke toe lava foki ‘o fili ke ke fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi kupuʻi lea ko ‘ení ‘i hoʻo folofolá.

Ako ‘a e ʻAlamā 56:49, 54–56 ke ke sio ki he meʻa naʻe hoko ‘i he taimi naʻe foki mai ai ‘a e kau tau kei talavou ‘e toko 2,000 ke tau mo e kau Leimaná. Kumi ‘a e ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakatātaaʻi mai ‘a e foʻi moʻoni ko ‘ení: Te tau lava ‘o maʻu ha ivi mei he ‘Otuá ‘i he taimi ‘oku tau ngāue ai ‘i he tuí.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ʻení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ‘E tokoniʻi fēfē koe ‘e haʻo fakatupulaki ‘a e ngaahi anga ‘o e kau tau kei talavoú ke ke ngāue ‘i he tui ‘i he taimi ‘okú ke fehangahangai ai mo ha ngaahi tuʻunga faingataʻá?

    2. Fakamatalaʻi ha taimi ‘a ia naʻá ke (pe ko ha taha ‘okú ke ‘iloʻi) ngāue ai ‘i he tui peá ke maʻu ha ivi mei he ‘Otuá ke ke lava ‘o ikunaʻi lelei ha meʻa faingataʻa ne hoko.

ʻAlamā 57

‘Oku toe fakafoki mai ‘e he kau tau ‘a Hilamaní ‘a e kolo ko ‘Anitipalá mo Kumenai.

ʻĪmisi
Kau Tau Kei Talavou ʻe Toko Ua Afé

Naʻe lava ‘e Hilamani mo ‘ene kau taú ‘o toe fakafoki mai mei he kau Leimaná ‘a e ongo kolo ko ‘Anitipalá mo Kumenai. Naʻe maʻu ‘e Hilamani ‘i he taimi ko ‘ení ha fakatokolahi ki heʻene kau taú. Naʻe kau mai ki he kau taú ha kau tangata tau ‘e lauafe mei Seilahemala, mo e toko 60 kehe mei he kakai ‘o ‘Āmoní (vakai, ʻAlamā 57:1–12).

Naʻe ‘ikai fuoloa mei hono toe maʻu ‘e he kau tau ‘a Hilamaní ‘a e kolo ko Kumenaí, naʻe toe ʻohofi kinautolu ‘e he kau Leimaná. Naʻe aʻusia tonu ai ʻe he kau tau ‘a Hilamaní ha faingataʻa lahi, ‘a ia naʻe hoko ai ‘a e kau tau kei talavou ‘e toko 2,060 ko ha ivi lahi ki he kau taú kotoa. Lau ‘a e ʻAlamā 57:19–21 ke ‘ilo mei ai ha niʻihi ʻo e ngaahi ‘ulungaanga naʻe hā mei he kau tau kei talavoú ‘i he tau ko ‘ení. Te ke lava ‘o tānaki atu ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko ‘ení ki he lisi ‘o e “Ngaahi ‘ulungaanga naʻe fakahā lolotonga ‘a e taú ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá pea fakaʻilongaʻi kinautolu ‘i hoʻo folofolá.

  1. Ko e taha ‘o e ngaahi ‘ulungaanga naʻe ‘ilonga ai ‘a e kau tau kei talavoú ko ‘enau talangofua ‘o “fai pau matematē” (ʻAlamā 57:21). Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ʻení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ‘Okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘o e talangofua ki ha fekau ‘o “fai pau matemateé”?

    2. ‘Okú ke pehē naʻe tokoniʻi fēfē ‘a e kau tau kei talavoú ke nau ikunaʻi ‘enau taú ‘i heʻenau talangofua ‘o fai pau matematē ki he ngaahi lea ʻa honau taki taú?

    3. ‘E tokoniʻi fēfē nai koe ‘i hoʻo ngaahi tau fakalaumālie kuo hoko ‘i hoʻo moʻuí ‘i hoʻo talangofua ‘o fai pau matematē ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí?

Fakakaukau ke ke hiki ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ‘i hoʻo folofolá pe ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e taimi ‘oku tau talangofua ai ki he ‘Eikí ‘o fai pau matemateé, te Ne fakamālohia kitautolu ‘i heʻetau ngaahi tau ‘i he moʻuí. Lau ‘a e lea ko ‘eni naʻe fai ‘e ‘Eletā Lāsolo M. Nalesoni ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘a ia naʻá ne fakamatala ai ki he ‘uhinga ‘oku mahuʻinga lahi ai ‘a e talangofua ‘o “fai pau matematē” ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí:

“Te [mou] fetaulaki mo ha kakai ʻoku nau filifili pē ʻa e fekau ke nau tauhí pea nau liʻaki leva ‘a e toenga ʻoku nau fili ke maumauʻí. ʻOku ou ui ʻeni ko e talangofua fakafalekai. He ʻikai ola lelei e faʻahinga filifili ia ko ʻení. ʻE iku ia ki he mamahí. ʻOku tau tauhi e ngaahi fekau kotoa ‘a e ʻOtuá heʻetau teuteu atu ke feʻiloaki mo Iá. ʻOku fie maʻu e tuí ke talangofua ki ai, pea ʻe fakamālohia ‘a e tui ko iá ʻi hono tauhi ʻa ʻEne ngaahi fekaú.

“ʻOku hanga ʻe he talangofuá ʻo fakaʻatā ke tafe taʻe fakangatangata mai ‘a e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá. Te ne tāpuekina ʻEne fānau talangofuá ʻaki ʻa e tauʻatāina mei he pōpulá mo e mamahí. Pea te Ne tāpuekina kinautolu ʻaki ha maama ʻoku lahi angé.

“… ʻE ʻomi ʻe he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ha maluʻi fakaesino mo fakalaumālie.” (“Fehangahangai mo e Kahaʻú ‘i he Tui,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 34–35).

Lau ‘a e ʻAlamā 57:25–27, pea kumi ki ha ngaahi ‘uhinga ‘oku foaki mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a Hono mālohí ke maluʻi ‘a e kau tau kei talavoú. Ko e hā ‘a e meʻa ‘okú ke mahuʻingaʻia taha ai ‘i he kau tau kei talavoú ‘i he ngaahi veesi ko ‘ení?

‘E ‘ikai maluʻi maʻu ai pē kitautolu ‘e he ‘Otuá mei he faingataʻá, neongo ‘etau māʻoniʻoní. Neongo naʻe maluʻi ‘a e kau tau kei talavoú mei he maté, ka naʻa nau kafo kotoa pē (vakai, ʻAlamā 57:25), pea naʻe tokolahi ha kau Nīfai māʻoniʻoni kehe naʻe tō tau (vakai, ʻAlamā 57:26). Ka neongo iá, ‘e fakamālohia ‘e he ‘Otuá ‘a kitautolu maʻu ai pē ‘i hotau ngaahi taimi faingataʻá, mo tāpuakiʻi kitautolu ‘aki ‘a e ngaahi meʻa ‘oku tau fie maʻú. Ko hono fakaʻosí, te Ne foaki mai ‘a e ngaahi tāpuaki taʻengatá kiate kinautolu kotoa pē ‘oku talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

ʻAlamā 58

‘Oku tatali ‘a e ngaahi kau tau ‘a e kau Nīfaí ki ha ngaahi tokoni fakameʻakai mo e nāunau pea nau toe puke ‘a e kolo ko Manataí.

ʻĪmisi
Naʻa Nau Tuku ‘Enau Falalá ki he ‘Otuá

Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi tau naʻe fai ʻe he kau tau ʻa Hilamaní mo e kau Leimaná, ka naʻa nau toe fehangahangai mo ha faingataʻa kehe ‘e taha. Naʻe fai ‘enau ngaahi taú ‘i ha feituʻu naʻe mamaʻo mei Seilahemala, ‘a ia naʻe ‘i ai ‘a e tefito ‘o e puleʻanga ‘o e kau Nīfaí. Naʻe ikunaʻi ‘e he kau tau ‘a Hilamaní ha ngaahi tau faingataʻa, ka naʻe ‘ikai te nau maʻu ‘a e meʻakai, ngaahi nāunau, mo e kau sōtia naʻa nau fie maʻu mei he puleʻangá. Naʻe ‘ikai te nau ‘iloʻi ‘a e ‘uhinga naʻe ‘ikai poupouʻi ai kinautolu ‘e he puleʻangá. (Vakai, ʻAlamā 58:7–9.)

  1. Lau ‘a e ʻAlamā 58:10–12, pea tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení:

    1. Ko e hā ‘a e meʻa naʻe fai ‘e he kau Nīfaí ‘i heʻenau fehangahangai mo e tuʻunga faingataʻa ko ‘ení?

    2. Naʻe tali fēfē ‘e he ‘Eikí ‘a ‘enau ngaahi tautapá mo e ngaahi lotu fakamātoató?

    3. Fakatatau ki he ʻAlamā 58:12, naʻe tokoniʻi fēfē ‘a Hilamani mo ‘ene kau taú ‘e he ngaahi fakafiemālie mei he ‘Eikí?

Hiki ‘a e tefitoʻi moʻoni ko ‘ení ki hoʻo folofolá pe tohinoa ako folofolá: Kapau te tau tafoki ki he ‘Otuá ‘i he ngaahi taimi ‘o e faingataʻá, te tau lava ‘o maʻu ha fakafiemālie fakalangi ‘a ia te ne lava ‘o fakamālohia ‘etau tuí pea foaki mai ha ‘amanaki lelei kiate kitautolu.

Neongo ‘a e vaivai ‘ene kau taú, naʻe lava pē ‘e Hilamani mo ‘ene kau taú ‘o kapa ‘a e kolo ko Manataí (vakai, ʻAlamā 58:13–41). Naʻe tuku ‘e Hilamani ki he ‘Eikí ‘a e lāngilangí ki he ngaahi ikuna kotoa ‘a e kau taú koeʻuhí ko ‘Ene tokoní (vakai, ʻAlamā 58:37).

Naʻe ‘ikai tūkua ‘a e ofo ‘a Hilamaní koeʻuhi ko e ngaahi ikuna ‘a e kau tau kei talavoú. Ako ‘a e ʻAlamā 58:39–40, pea kumi ki he ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ‘oku nau fakahā mai ‘a e ngaahi founga naʻe toʻa ai ‘a e kau tau kei talavoú ‘i he ngaahi taimi ‘o e faingataʻá. Fakakaukau ke ke fakaʻilongaʻi ‘a e ngaahi foʻi lea pe ngaahi kupuʻi lea ko ‘ení ‘i hoʻo folofolá.

  1. Hiki ha fakamatala ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá ‘o kau ki ha taimi naʻá ke tafoki ai ki he ‘Otuá ke maʻu ha tokoni ‘i ha taimi faingataʻa peá ke ongoʻi ‘Ene tokoní.

  2. Hiki ‘a e fakamatala ko ‘ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ‘i lalo ‘i he ngaahi ngāue ke fai he ‘aho ní.

    Kuó u ako ‘a e ʻAlamā 53; 56–58 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ‘oku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: