Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 14: Ko e Nofo-Malí mo e Fāmilí—Naʻe Tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá


Vahe 14

Ko e Nofo-Malí mo e Fāmilí—Naʻe Tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá

“Ko e fāmilí ko e taha ia ʻo e ngaahi kolotau lelei taha ʻo e ʻOtuá ke malu ai mei he ngaahi kovi ʻo hotau kuongá. Tokoni ʻo pukepuke ho fāmilí ke mālohi mo vāofi pea mo taau mo e ngaahi tāpuaki ʻa ʻetau Tamai Hēvaní.”

Mei he Moʻui ʻa ʻEselā Tafu Penisoní

Talu mei he kamataʻanga ʻo ʻena nofo malí mo hono ʻai ʻe ʻEselā mo Folola hona ʻapí mo e fāmilí ko e meʻa mahuʻinga tahá ia. Ko e taimi naʻe kei iiki ai ʻena fānaú, naʻá na kamata hono fakamamafaʻi ʻena fie maʻu ke ʻoua naʻa “mole ha taha” ʻi hona fāmilí ʻi he taʻengatá.1 Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Penisoni ʻa e pōpoaki tatau ko ʻení he lolotonga ʻene hoko ko ha taki ʻo e Siasí. Naʻá ne pehē:

“Naʻe fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ʻa e fāmilí ke taʻengata. ʻOku ou fakamoʻoni ʻaki hoku laumālié kotoa, ki he moʻoni ʻo e kupuʻi lea ko iá. ʻOfa ke Ne tāpuakiʻi kitautolu ke fakamālohia hotau ngaahi ʻapí mo e moʻui ʻa e mēmipa takitaha ʻo e fāmilí ke tau lava ʻo lipooti ʻi hono taimi totonu ki heʻetau Tamaí ʻi Hono ʻapi fakasilesitialé ʻoku tau ʻi ai kotoa—ko e tamai, faʻē, tuofefine, tuongaʻane, ʻo tau fefakamahuʻingaʻi ʻaki ʻa e taha kotoa. ʻOku kakato ʻa e taha kotoa. Kuo tau foki ki ʻapi kotoa.”2

Kia Palesiteni mo Sisitā Penisoní, naʻe kamata ʻa e feinga ke fakamālohia hona fāmilí ʻi hono tanumaki ʻena nofo-malí. Naʻá na feʻofaʻaki mo līʻoa, fai mateaki mo moʻoni. Neongo naʻe ʻikai ke na fakahehema ke kē, ka naʻá na faʻa talanoa femahinoʻaki.3 Naʻá na fefalalaʻaki kakato, ʻa ia naʻá na ongoʻi ko e taha ia ʻo e ngaahi mālohinga ʻo ʻena nofo-malí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Penisoni, “Kuo ʻikai ke u teitei fehuʻia tuʻo taha e fai-mateaki ʻa Fololá.”4

Naʻe fepoupouaki mo fefakamālohia ʻaki ʻa Palesiteni mo Sisitā Penisoni. “Naʻe lahi ange e vīsone ʻa Folola kiate aú mo e meʻa te u malavá ʻi ha toe taha ʻi heʻeku moʻuí.” Pehē ʻe Palesiteni Penisoni, “kuo hoko ʻene tuí mo e poupoú ko ha tāpuaki lahi.”5 Taimi lahi, ko e taimi naʻá ne ongoʻi taʻe-taau ai ʻi he lahi hono ngaahi fatongiá, ne holoholoʻi ʻe Sisitā Penisoni hono loʻimatá mo fakafiemālieʻi ia.6 Naʻá ne kolea e tokoni ʻa e ʻEikí ʻi hono poupouʻi iá, pea naʻá ne fakaʻaiʻai ʻa e fānaú ke nau fai e meʻa tatau. Naʻe pehē ʻe he tama fefine ko Papulaá, “Naʻe lahi fau ʻa e lotu mo e ʻaukai ki he tangataʻeikí.”7

ʻĪmisi
President Ezra Taft Benson with Sister Flora Smith Amussen Benson

Naʻe femateakiʻiʻaki mo fefaitotonuʻaki maʻu pē ʻa Palesiteni mo Sisitā Penisoni.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni mo Sisitā Penisoni ʻena fānaú ki he mahuʻinga ʻo e ngaahi fetuʻutaki fakafāmili taʻengatá ʻo makatuʻunga ʻi he fakavaʻe mālohi ʻo ʻena nofo-malí. Naʻe pehē ʻe he foha ko Maʻaké, “Naʻe fakatō-kakano heʻemau ongomātuʻá ʻa e ngaahi ongo loloto ʻo e fai mateakí mo e ʻofá ʻiate kimautolu fānaú.” “ʻOku ʻikai ke u tui ko e faʻahinga ʻātakai ko iá ʻoku fakatupu fakanatula pē ʻi ha ʻapi, ka ʻoku poupouʻi ia mo fakaʻaiʻai ʻe he faʻē mo ha tamai ʻoku tokanga mo ʻofa.”8

Ko e tuʻunga fakaʻulungaanga naʻe fie maʻu ʻe he fāmili Penisoní, pea pehē ki heʻenau fakamuʻomuʻa ʻo e fāmilí naʻe fakatefito ia ʻi he ongoongoleleí. Naʻa nau ngāue ke fokotuʻu ha ʻapi naʻe nofoʻia ʻe he ʻofá, ʻa ia naʻe ako ai ʻa e fānaú mo tupulaki, ko ha feituʻu naʻa nau maʻu e fiefiá. Naʻe fie maʻu ʻe he fāmili Penisoní honau ʻapí ke hoko ko ha maluʻanga mei māmani. Naʻe pehē ʻe he foha ko Lītí, “ʻOku ʻikai ʻuhinga ia naʻe ʻikai ke ʻi ai hamau ngaahi faingataʻaʻia.” “Naʻe ʻikai ke mau vālelei maʻu pē. Naʻe ʻikai ke mau fai maʻu pē ʻemau fanga kiʻi ngāué. Naʻa mau teke e kātaki ʻa e Fineʻeikí he taimi ʻe niʻihi ki he ngataʻangá. Ka, neongo ia kotoa, naʻe ʻi ai ha ongoʻi uouangataha fakafāmili naʻa mau feinga ke kau fakataha ai.”9 Naʻe pehē ʻe Sisitā Penisoni: “ʻOku ʻikai haohaoa ha taha. ʻOku ʻikai ko ha taumuʻa ʻi homau fāmilí ke mau takitaha ʻai ke ʻasi lahi e ngaahi tō-nounou ʻa e taha ko ʻeé, ka ke fefakalotolahiʻaki ke fakalakalaka.”10

Naʻe kei iiki e fānau ʻa e fāmili Penisoní ʻi he taimi naʻe ui ai ʻenau tamaí ke ngāue ʻi he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea naʻá ne hohaʻa pe ʻe uesia fēfē ʻe heʻene taimi-tēpile fefonongaʻakí hono taimi mo kinautolú. Naʻá ne tohi ʻi heʻene tohinoá ʻo pehē: “ʻE hanga ʻe he fefonongaʻaki lahi ʻi he ngāue ʻa e Siasí ʻo ʻave au ke u mamaʻo mei hoku fāmilí. … ʻOku ou falala moʻoni te u tauhi moʻoni ki hoku fāmilí, puke ke nau ofi ki he Siasí, kae kei fakahoko pē hoku ngaahi fatongia ko e taha ʻo e Kau Taki Māʻolungá. ʻOku ou ʻiloʻi ko e meʻá ni ʻoku ʻikai faingofua.”11

Ko hono moʻoní naʻe ʻikai faingofua, ka naʻe ueʻi ai ʻa Palesiteni Penisoni ke ngāue mālohi ke kei vāofi mo hono fāmilí. Naʻá ne pehē, “Ko ha niʻihi ʻo e ngaahi ongo mo e ngaahi aʻusia fakafiefia mo fakafiemālie taha ʻo [ʻeku] moʻuí ʻoku fekauʻaki ia mo ʻapi mo e ngaahi haʻi ʻo e fāmilí.”12

ʻI he 1957, naʻe fakahoko ai ʻe Palesiteni Penisoni ʻi heʻene hoko ko e sekelitali ki he ngoué ʻa e ʻIunaiteti Siteití, ha ʻaʻahi takai uike ʻe fā he māmaní ke fakatupulaki ʻa e ngaahi faingamālie fefakatauʻakí. Naʻe kau fakataha mo ia ʻa Sisitā Penisoni mo hono ongo ʻofefine ko Pevalī mo Poní. Naʻa nau folau ki ha fonua ʻe 12, ʻo nau feʻiloaki ai mo ha kau taki fakapuleʻanga mo ʻaʻahi ki ha ngaahi feituʻu mahuʻinga, ngaahi hūfangaʻanga, mo ha ngaahi ngāueʻanga ki he ngoué. Naʻe ongoʻi ʻe Palesiteni Penisoni naʻe ola lelei ʻa e ʻaʻahí ʻi hono fakatupulaki ʻo e ngaahi faingamālie fefakatauʻakí pea mo hono fakatupu e loto lelei ki he Siasí. ʻI heʻenau foki ki ʻapí, ne talitali atu hona ʻofefine ko Pefí ʻi he tō atu ʻa e vakapuná. ʻI he taimi naʻá ne sio ai ki heʻene ongomātuʻá, naʻá ne kamata ke lele atu kiate kinaua ʻoku loʻimataʻia hono fofongá. Naʻe ala atu ʻene tangataʻeikí ʻo puke mai ia ʻo na fāʻofua ʻi he ʻofa. Naʻá ne pehē, “ʻI he ngaahi meʻa fakaofo kotoa ʻo e māmaní [ne mau mamata aí], naʻe hoko ʻa e momeniti ko ʻení ko e lelei taha ia ʻi he folaú fakakātoa.”13

Ngaahi Akonaki ʻa ʻEselā Tafu Penisoní

1

Ko e fāmilí ko e faʻunga mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí ni pea ʻi he taʻengatá.

ʻOku lau ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e fāmilí ko e faʻunga mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí ni pea mo e taʻengatá kotoa. ʻOku akoʻi ʻe he Siasí ʻoku totonu ke fakatefito ʻa e meʻa kotoa pē mo takatakai ʻi he fāmilí. ʻOkú ne fakamamafaʻi hono paotoloaki ʻo e moʻui fakafāmilí ʻi he moʻuí ni mo e taʻengatá ʻo muʻomuʻa taha ia ʻi he ngaahi meʻa mahuʻinga kehe kotoa pē.14

He ʻikai lava ke ʻi ai ha faʻahinga fetongi fakafiemālie ia ʻo e ʻapí. ʻOku fuoloa tatau hono fakavaʻé mo e māmaní. Naʻe fokotuʻu hono misioná ʻe he ʻOtuá.15

ʻOku ʻikai ha fonua ʻe toe māʻolunga ange ʻi hono ngaahi ʻapí. He ʻikai ke teitei māʻolunga ange ʻa e Siasí ni ʻi hono ngaahi ʻapí. ʻOku ʻikai ke tau lelei ange kitautolu kakaí ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻangá, ʻa hotau ngaahi ʻapí. … Ko e ʻapi leleí ko e fakavaʻe mālohi, ko e makatuliki ia ʻetau sivilaisé Kuo pau ke maluʻi. Kuo pau ke fakamālohia.16

ʻOku ʻeke mai ʻe he kakai ʻe niʻihi kiate au ʻi hoku tuʻunga ko e taki ʻo e Siasí pe ko e hā ʻoku tau fakamamafaʻi peheʻi fau ai ʻa e ʻapí mo e fāmilí ka ʻoku ʻi ai ha ngaahi palopalema lalahi ange ʻoku tau tofanga ai? Ko e talí foki, ko e ngaahi palopalema lalahi angé ko e ʻata pē ia ʻo e ngaahi palopalema ʻa e fakafoʻituituí mo e fāmilí.17

Ko e malí mo e moʻui fakafāmilí naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá. ʻI he ʻuhinga taʻengatá, ko e fakamoʻuí ko ha meʻa fakafāmili. ʻOku ʻekeʻi ai ʻe he ʻOtuá mei he ongomātuʻá hona fatongia tauhi ke ohi hake ʻena fānaú. Ko ha fatongia mātuʻaki toputapu.18

2

ʻI he nofo-mali fiefiá, ʻoku ʻofa mo tauhi ʻa e husepānití mo e uaifí ki he ʻOtuá peá na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki.

ʻOku mahulu hake ʻa e nofo malí, ʻapí, pea mo e fāmilí ʻi ha ngaahi feohiʻanga fakasosiale ʻataʻatā pē. ʻOku nau fakalangi, kae ʻikai ko ha fakatupu ʻe he tangatá. Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo malí mei he kamataʻangá pē. ʻI he lekooti ko ia ʻo e ʻuluaki mali naʻe hiki ʻi he tohi Sēnesí, ʻoku fai ai ʻe he ʻEikí ha fakamahino mahuʻinga ʻe fā: ʻuluakí, ʻoku ʻikai lelei ki he tangatá ke toko taha pē; uá, naʻe fakatupu ʻa e fefiné ke hoko ko ha tokoni ki he tangatá; tolú, ʻoku totonu ke na kakano taha pē; pea ko e faá, ʻoku totonu ke tuku ʻe he tangatá ʻa e tamaí mo e faʻeé kae pīkitai ki hono uaifí. (Vakai, Sēnesi 2:18, 24.)

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kimui ange, ʻo hangē ko hano toe fakamamafaʻi ʻa e fakamatala kimuʻá: “Ko ia kuo fakataha ʻe he ʻOtuá, ʻoua naʻa fakamāvae ʻe ha tangata” (Mātiu 19:6). Naʻá Ne toe folofola, “Ke ke ʻofa ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” (T&F 42:22).19

ʻOku talamai ʻe he folofolá kiate kitautolu: “Naʻe kamata ʻe ʻĀtama ke ngoueʻi ʻa e kelekelé…ʻo hangē ko ia ko au ko e ʻEikí naʻá ku fekaú. Pea ko ʻIvi foki, ko hono uaifí, naʻá ne ngāue fakataha mo ia. … Pea nau kamata ke fakakakai mo fakatokolahi ʻa e māmaní. … Pea naʻe ui atu ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ko hono uaifí, ki he huafa ʻo e ʻEikí. …Pea naʻe fakafetaʻi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he huafa ʻo e ʻOtuá, pea naʻá na fakahā ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ki hona ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné. … Pea naʻe ʻikai ke tuku ʻe ʻĀtama mo ʻIvi, ko hono uaifí, ʻa ʻena ui atu ki he ʻOtuá.” (Mōsese 5:1–2, 4, 12, 16.)

ʻOku tau fakatokangaʻi mei he lekooti fakalaumālié ni ʻoku ʻomai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi kiate kitautolu ha sīpinga lelei ʻo e fetuʻutakí ʻi ha mali fuakava. Naʻá na ngāue fakataha; naʻá na maʻu fakataha ha fānau; naʻá na lotu fakataha; pea naʻá na akoʻi fakataha ʻa e ongoongoleleí ki heʻena fānaú Ko e founga ʻeni ʻe fie maʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e kakai tangata mo e kakai fefine angamāʻoniʻoni kotoa pē ke nau faʻifaʻitaki ki ai.20

Kuo pau ke lau ʻa e nofo-malí ʻiate ia pē ko ha fuakava toputapu mo e ʻOtuá. ʻOku maʻu ʻe ha ongomātuʻa malí ha tufakanga ʻo ʻikai ngata ʻiate kinaua pē, ka ki he ʻOtuá. Kuó Ne ʻosi talaʻofa ha ngaahi tāpuaki kiate kinautolu ʻoku nau tauhi ʻa e fuakava ko iá.

“Ko e anganofo ʻi ha mali ʻa ha taha ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he ʻofá, falalá, mo e melinó. ʻOku ʻikai toe pulipulia hono fakahalaki ʻe he ʻEikí ʻa e tonó. …

Kuo pau ke hoko ʻa e puleʻí mo e mapuleʻi kitá ko e ongo tefitoʻi moʻoni pule ʻi he feohi ʻo e nofo-malí. Kuo pau ke ako ʻa e ongomeʻa malí ke puleʻi ʻa ʻena leá pea mo ʻena ngaahi holi fakakakanó.

ʻE hanga ʻe he lotu ʻi he ʻapí mo ʻena lotu fakatahá ʻo fakamālohia ʻa e feohi ʻa e [ongomeʻá]. ʻE faifai pē pea fetuiaki ʻa e ngaahi fakakaukaú, ngaahi fakaʻānauá, mo e ngaahi fakakaukau leleí ʻo taha pē kae ʻoua kuó mo kumia ʻa e ngaahi kaveinga mo e ngaahi taumuʻa tatau.

Falala ki he ʻEikí, ki he ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá, pea mo e folofolá ke maʻu ha fakahinohino mo ha tokoni, tautautefito ki he taimi ʻe ala hoko ai ha taʻe-fefiemālieʻaki pe ngaahi palopalema.

ʻOku hoko mai ʻa e tupulaki fakalaumālié ʻi hono fakaleleiʻi fakataha ʻo e ngaahi palopalemá—kae ʻikai ke hola mei aí. ʻOku ʻomi ʻe he fakamamafa taʻe-mapuleʻi he ʻaho ní ʻa e tuʻunga fakafoʻituituí ʻa e sio pē maʻatá mo e māvahevahé. ʻOku kei hoko pē ʻa e hoko ʻa e toko uá ʻo “kakano tahá” ko e tuʻunga ia ʻa e ʻEikí. (Vakai, Sēnesi 2:24.)

Ko e fakapulipuli ki ha nofo-mali fiefia ko e tauhi ki he ʻOtuá mo na fetauhiʻaki. Ko e taumuʻa ʻo e nofo-malí ko e uouangataha mo e taha, pea pehē mo e fakatupulaki ʻo kitá. Neongo ʻoku fehangahangai mo e tui angamahení, ka ko e lahi ange ʻetau fetokoniʻakí, ko e lahi ange ia ʻetau tupulaki fakalaumālie mo fakaelotó.21

ʻĪmisi
Polynesian couple on a couch with a photo album.

“Ko e ʻofa ʻoku tau maʻu ʻi hení… ko e tefitoʻi meʻa ia ʻokú ne haʻi fakataha ʻa e ngaahi fāmilí ki he moʻuí ni mo e taʻengatá.”

Ko e faleʻi mei he ʻAposetolo ko Paulá ʻoku fakaʻofoʻofa taha mo paú. Naʻá ne pehē, “ʻA e [ngaahi husepāniti] mou ʻofa ki homou ʻunohó ʻo hangē ko e ʻofa ʻa Kalaisi ki he siasí” (ʻEfesō 5:25).

ʻOku toe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he fakahā he ngaahi ʻaho kimui ní kau ki he fatongiá ni. Naʻá Ne folofola, “Ke ke ʻofa ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” (T&F 42:22). Fakatatau mo ʻeku ʻiló ʻoku ʻi ai ha meʻa kehe pē taha ʻi he folofolá ʻoku fekauʻi ke tau ʻofa ai ʻaki hotau lotó kotoa, ʻa ia ko e ʻOtuá pē. Fakakaukau ki hono ʻuhingá!

ʻE lava ke fakahaaʻi ʻa e faʻahinga ʻofa ko ʻení ki hotau uaifí ʻi ha ngaahi founga lahi. ʻUluaki pea mo muʻomuʻa tahá, ʻoku ʻikai ha toe meʻa ʻe muʻomuʻa ʻi ho uaifí ʻi hoʻo moʻuí tuku kehe pē ʻOtuá—ʻikai ko e ngāué, ʻikai ko e fakafiefiá, ʻikai ko ho ngaahi mamaná. Ko ho uaifí ʻa ho hoa mahuʻinga, mo ho tokoni taʻengatá.

ʻOku ʻuhinga ki he hā ke ʻofa ʻi ha taha ʻaki ho lotó kotoá? ʻOku ʻuhinga ia ke ʻofa ʻaki hoʻo ngaahi ongo fakaelotó kotoa pea ʻaki hoʻo moʻui līʻoá. ʻOku moʻoni ko e taimi ʻokú ke ʻofa ai ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoá, he ʻikai ke ke fakamāʻulaloʻi ia, fakaangaʻi ia, fakamāuʻi ia, pe ngaohikovia ʻi he leá, ʻulungaanga fakatupuʻitá, pe ngaahi tōʻongá.

ʻOku ʻuhinga ki he hā ke “pīkitai kiate ia”? ʻOku ʻuhinga ke ofi ki ai, ke mateakiʻi mo tauhi faivelenga kiate ia, ke fetuʻutaki mo ia, pea mo fakahaaʻi hoʻo ʻofá kiate ia.22

ʻE fakatokangaʻi ʻe he husepāniti mo e uaifí ʻokú na feʻofaʻakí ʻa e fetaiaki ʻa e ʻofá mo e femateakiʻi ʻakí. ʻE ʻomi ʻe he ʻofa ko ʻení ʻa e faʻahinga ʻātakai lehilehiʻi ki he tupulaki fakaeloto ʻa e fānaú. ʻOku totonu ke hoko ʻa e moʻui fakafāmilí ko ha taimi ʻo e fiefia mo e nēkeneka ʻe lava ke manatu mai ki ai ʻa e fānaú ko ha ngaahi manatu mo e ngaahi feohi fakafiefia.23

3

ʻOku tanumaki ʻe he ngaahi fāmili mālohí ʻa e ʻofá, fakaʻapaʻapá, mo e tokoni ki he mēmipa takitaha ʻo e fāmilí.

Tau fakamālohia muʻa ʻa e fāmilí. ʻE lava ʻe he ngaahi lotu fakafāmili mo e fakafoʻituitui ʻi he pongipongí mo e efiafí ke fakaafeʻi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí ki hotau fāmilí. ʻOku ʻomai ʻe he taimi maʻu meʻatokoní ha taimi lelei ke toe vakaiʻi ai ʻa e ngaahi ʻekitivitī ʻo e ʻahó pea ʻikai ngata pē ʻi hono fafangaʻi ʻo e sinó ka mo e laumālié foki, pea taufetongi ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he lau ʻo e folofolá, tautautefito ki he Tohi ʻa Molomoná. Ko e taimi poʻulí ko ha taimi lelei ia ke ō ai ʻa e ngaahi tamai femoʻuekiná ki he veʻe mohenga ʻo ʻenau fānaú, ke talanoa mo kinautolu, tali ʻenau ngaahi fehuʻí, mo fakahā ange ʻa e lahi ʻenau ʻofa ʻiate kinautolú.24

Ko e fāmilí ko e taha ia ʻo e ngaahi kolotau lelei taha ʻo e ʻOtuá ke malu ai mei he ngaahi kovi ʻo hotau kuongá. Tokoni ʻo pukepuke ho fāmilí ke mālohi mo vāofi pea mo taau mo e ngaahi tāpuaki ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻI hoʻomou fai iá, te mou maʻu ai e tui mo e ivi ʻa ia te ne tāpuakiʻi hoʻomou moʻuí ʻo taʻengata.25

Ko ha meʻa maʻongoʻonga ʻe taha ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí meiate kitautolu takitahá ke tau fokotuʻu ha ʻapi ʻe ʻi ai ʻa e ivi takiekina fiefia mo leleí. ʻI he ngaahi taʻu ka hoko maí he ʻikai toe fuʻu mahuʻinga fēfē ʻa e mamafa ʻo e ngaahi nāunau falé pe lahi ʻo e ngaahi fale-kaukaú, ka ko e meʻa ʻe mahuʻinga lahí pe naʻe ongoʻi ʻe heʻetau fānaú ʻoku ʻofaʻi mo tali kinautolu ʻi ʻapi. ʻE mahuʻinga lahi moʻoni pe naʻe ʻi ai ha fiefia mo ha kakata, pe ko e kē pē mo e fekeʻikeʻi ʻi ʻapi.26

Ko e ngaahi fāmili leleí ʻoku feʻofaʻaki mo fefakaʻapaʻapaʻaki ʻa e mēmipta takitaha ʻo e fāmilí. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku ʻofaʻi mo fakahoungaʻi kinautolu. ʻOku ongoʻi ʻe he fānaú ʻoku ʻofaʻi kinautolu heʻenau mātuʻá. Ko ia, ʻoku nau malu mo lototoʻa.

ʻOku tanumaki ʻe he ngaahi fāmili mālohí ʻa e ʻulungaanga ʻo e fetuʻutaki leleí. ʻOku nau talanoaʻi ʻenau ngaahi palopalemá, faʻu ha ngaahi palani fakataha, pea ngāueʻi fakataha ha ngaahi kaveinga tatau. ʻOku fakahoko ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí mo e ngaahi fakataha alēlea fakafāmilí ko ha ngaahi meʻangāue ʻaonga ke lavaʻi ʻeni.

Ko e ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē ʻi he ngaahi fāmili mālohí ʻoku nau vāofi mo ʻenau fānaú. ʻOku nau talanoa. Ko e ngaahi tamai ʻe niʻihi ʻoku nau ʻinitaviu fakalelei ʻa e fānaú taki taha, ko e niʻihi ʻoku nau fakahoko fakafaingofua pē, pea ko e niʻihi ʻoku nau kumi ha faingamālie ke talanoa tahataha ai pē mo e fānau takitaha.

Ko e fāmili kotoa pē ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi palopalema mo e ngaahi faingataʻaʻia. Ka ʻoku feinga ʻa e ngaahi fāmili lavameʻá ke ngāue fakataha ke maʻu ha ngaahi fakaleleiʻanga kae ʻikai fefakaangaʻaki mo fekeʻikeʻi. ʻOku nau felotuaʻaki, talanoa, mo fefakalotolahi ʻaki. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻaukai fakataha ʻa e ngaahi fāmili ko ʻení ke poupouʻi e kau mēmipa ʻo e fāmilí.

Ko e ngaahi fāmili mālohí ʻoku nau fepoupouʻaki.27

4

Ko e ʻapí ko e feituʻu lelei taha ia ke ako ai ʻe he fānaú ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi ngāue ʻo e ongoongoleleí.

Ko e fāmilí ko e feituʻu lelei taha ia ke fakatō-kakano ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga tuʻuloá ki he kau mēmipá. Ko e feituʻu ʻoku mālohi ai ʻa e moʻui fakafāmilí mo fakavaʻe ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ngāue ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, … ʻoku ʻikai faingofua ke ʻasi ai ʻa e ngaahi palopalemá.28

Kuo ʻilo ʻe he ngaahi mātuʻa lavameʻá ʻoku ʻikai faingofua ke ohi hake ʻa e fānaú ʻi ha ʻātakai kuo ʻuliʻi ʻaki e koví. Ko ia, ʻoku nau fakahoko ai ha ngaahi meʻa ke maʻu ʻa e lelei taha ʻo e ngaahi ivi takiekiná. ʻOku akoʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui angamaʻá. ʻOku tokonaki ʻa e ngaahi tohi leleí pea lau. ʻOku mapuleʻi ʻa e sio televīsoné. ʻOku ʻomai ʻa e ngaahi fasi lelei mo langaki moʻuí. Ka ko e mahuʻinga tahá, ʻoku lau ʻa e ngaahi folofolá mo aleaʻi ko ha founga ke tokoni ʻi hono fakatupulaki ʻo e fakakaukau fakalaumālié.

ʻOku akoʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ʻi he ngaahi ʻapi lelei ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ke mahino ʻa e tui ki he ʻOtuá, fakatomalá, papitaisó, mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. (Vakai, T&F 68:25.)

Ko e lotu fakafāmilí ko ha meʻa tuʻupau ia ʻi he ngaahi fāmili ko ʻení. Ko e lotú ko e founga ia ke fakahaaʻi ai e houngaʻia ʻi he ngaahi tāpuakí pea mo fakamoʻoniʻi ʻi he loto fakatōkilalo ʻa e fakafalala ki he ʻOtua Māfimafí koeʻuhí ko e iví, meʻakaí, mo e poupoú.

Ko ha lea fakapotopoto mo moʻoni ia ko e ngaahi fāmili ʻoku tūʻulutui fakatahá ʻoku nau angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí!29

ʻOku fie maʻu ʻe he fānaú ke nau ʻiloʻi pe ko hai kinautolu ʻi he fakakaukau taʻengata ki honau tuʻungá. ʻOku fie maʻu ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻenau Tamai Hēvani taʻengata te nau lava ʻo falala kiate Ia, te nau lava ʻo lotu kiate Ia, pea mo maʻu meiate Ia e fakahinohinó. ʻOku fie maʻu ke nau ʻiloʻi ʻa e feituʻu ne nau omi mei aí koeʻuhí ke ʻi ai ha ʻuhinga mo ha taumuʻa ʻo ʻenau moʻuí.

Kuo pau ke akoʻi ʻa e fānaú ke lotu, ke falala ki he ʻEikí ke maʻu ha fakahinohino, mo fakahaaʻi ʻenau houngaʻia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻoku nau maʻú. ʻOku ou manatuʻi ʻeku tūʻulutui he veʻe mohenga ʻo ʻema fānau kei īkí, ʻo tokoniʻi kinautolu ʻi heʻenau lotú.

Kuo pau ke akoʻi ʻa e totonú mei he halá ki he fānaú. Te nau lava pea kuo pau ke nau ako ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Kuo pau ke akoʻi kinautolu ʻoku hala ke kaihaʻa, loi, kākā, pe mānumanu ki he meʻa ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé.

Kuo pau ke akoʻi ʻa e fānaú ke nau ngāue ʻi ʻapi. ʻOku totonu ke nau ʻilo ʻoku fakatupu ʻe he ngāue fakamātoató ʻa e ngeiá mo e fakaʻapaʻapaʻi kitá. ʻOku totonu ke nau ako ʻa e fakafiefia ʻo e ngāué, ʻa hono fakahoko lelei ha ngāué.

Kuo pau ke fakaʻaongaʻi e taimi ʻatā ʻo e fānaú ki he ngaahi meʻa langaki moʻui mo leleí.30

ʻOku fokotuʻu ʻe he polokalama efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ʻa e Siasí, ʻa ia naʻe fokotuʻutuʻu ke ne fakamālohia mo maluʻi ʻa e fāmilí, ʻa e pō ʻe taha ʻi he uike kotoa ke tuku mavahe ia ke fakatahatahaʻi mai ai ʻe he tamaí mo e faʻeé ʻena fānau tangatá mo e fānau fefiné kiate kinaua ʻi ʻapi.31

ʻE lava ke fakatōkakano ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻo fou he ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapi leleí, ʻa ia ʻe maluʻi ai ʻa e toʻu tupú ke ʻoua naʻa nau manavasiʻi ki honau kahaʻú. Ko e faʻahinga akonaki peheé kuo pau ke fakahoko ia ʻi he tui, fakamoʻoni, mo e fakatuʻamelie.32

Ko hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ko e fokotuʻutuʻu ia ke maau homou ʻapí. ʻOku ʻomi ʻe he meʻá ni ʻa e maʻumaʻulutá mo e ʻofá. … Ko e lotu fakafāmili fakaʻahó. Ko hono akoʻi ho fāmilí ke mahino kiate kinautolu ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e tauhi ʻe he mēmipa takitaha ʻo e fāmilí ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Ko e … moʻui taau ke maʻu ha lekomeni temipale, ke maʻu ʻe he kau mēmipa kotoa ʻo e fāmilí ʻa e ngaahi ouau ʻo e hākeakiʻí, pea mo hono silaʻi fakataha homou fāmilí ki he taʻengatá. Ko e ʻataʻatā mei he fakamoʻua tōtuʻá, pea totongi vahehongofulu totonu mo e ngaahi foakí ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí.33

5

Kuo fakahā ʻe he ʻOtuá ʻe lava ʻa e fāmilí ke tuʻuloa ʻo fakalaka atu ʻi he faʻitoká.

Ko e ʻofa ʻoku tau maʻu hení ʻoku ʻikai fuonounou, ka ko e tefitoʻi meʻa ia ʻokú ne haʻi fakataha ʻa e ngaahi fāmilí ki he moʻuí ni mo e taʻengatá.34

Naʻe fou mai ʻia Siosefa Sāmita hono fakahā ʻe he ʻOtua ʻo e Langí ʻa e foʻi moʻoni ʻe lava ʻa e fāmilí ʻo tuʻuloa ʻo fakalaka atu ʻi he faʻitoká—ke lava ʻetau ongoʻi, manavaʻofa mo e feʻofaʻakí ke tuʻu ʻo taʻengata.35

ʻOku ʻikai ha feilaulau ʻe fuʻu lahi kae maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mali taʻengatá. Ko e tokolahi taha ʻo kitautolu, ʻoku faingofua ʻaupito ke hū ki ha temipale, pea mahalo ʻe mātuʻaki faingofua pea ʻoku toʻo maʻamaʻa leva ʻa e tāpuakí. Pea hangē ko e ngaahi meʻa kehe ʻi he tui faivelenga ki he moʻui ʻaki e ongoongoleleí, ʻoku fie maʻu ʻi he mali he founga ʻa e ʻEikí ʻa e loto fiemālie ke fakafisi ʻa kimoutolu mei he ngaahi anga taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē—ʻa e tokanga ki māmaní—pea mo loto fakapapau ke fai ʻa e finangalo ʻo ʻetau Tamaí. ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá ʻi he founga ko ʻeni ʻo e tuí, pea mo ʻetau fakaʻapaʻapa ki he hako ʻoku teʻeki fāʻeleʻi maí. Koeʻuhí ko e fāmilí ʻa ʻetau maʻuʻanga fiefia lelei taha ʻi he moʻui ko ʻení, mahalo ʻe pehē ai pē ʻi he taʻengatá.36

ʻApí mo e Fāmilí. Ko e hā ha ngaahi manatu melie ʻoku ake hake ʻi hotau lotó ʻi he kiʻi takua pē ʻo e ngaahi foʻi lea mahuʻinga ko ʻení! Tuku ke u fakaʻānaua maʻamoutolu ʻi he faʻa lotu, pea ʻaki e kotoa ʻo hoku laumālié, ke mou lava ʻo ʻilo ʻa e fiefia mo e fiemālie taʻe-mafakamatalaʻi ʻo e tuʻunga fakaemātuʻa fakaʻeiʻeikí. ʻE mole meiate koe ʻa e taha ʻo e ngaahi fiefia lahi taha ʻo e moʻui ko ʻení kapau te ke kalo ʻi he loto moʻoni mei he ngaahi fatongia ʻo e tuʻunga fakemātuʻá mo e langa ʻo e ʻapí. Hangē ko hono fakahā mai ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e kamata nāunauʻia ʻo e ʻapí mo e fetuʻutaki fakafāmili tuʻuloá ko e tefitoʻi kamataʻanga ia ʻo ʻetau fiefia ʻi he moʻui ko ʻení pea mo e hili ʻení.37

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Ngaahi fehuʻí

  • Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Penisoni, “Ko e fakamoʻuí, ʻi he ʻuhinga taʻengatá, ko ha meʻa fakafāmili” (konga 1). Ko e hā ʻene ʻuhinga ʻeni kiate koé? Ko e hā ʻe lava ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻo fai ke fefakamoʻuiʻakí?

  • ʻI hoʻo ako ʻa e faleʻi ʻa Palesiteni Penisoni ʻi he konga 2, fakalaulauloto pe ʻe fekauʻaki fēfē kotoa ia mo e meʻa ʻoku ui ko e “fakapulipuli ʻo e nofo-mali fiefiá.” ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakaiku ai ʻa e “fakapulipuli” ko ʻení ki he fiefiá?

  • Fakakaukau ki he meʻa naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Penisoni ʻi he konga 3, fekauʻaki mo e ngaahi tōʻonga ʻo e ngaahi fāmili lavameʻá. Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fakamālohia ai ʻe he ngaahi tōʻonga ko ʻení ʻa e fāmilí? Fakalaulauloto ki he meʻa te ke lava ʻo fai ke muimui ai ki he faleʻi ko ʻení.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e fāmilí ko e “feituʻu lelei taha ke fakatōkakano ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga tuʻuloá”? (Vakai, konga 4, fakatokangaʻi ange ʻa e akonaki pau ʻa Palesiteni Penisoni fekauʻaki mo e faiako ʻi he fāmilí.) Ko e fē ha taimi naʻá ke mamata ai ki he fetokoniʻaki ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí he ako ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

  • Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Penisoni ko e fāmilí ʻe lava ke “tuʻuloa ʻo fakalaka atu ʻi he faʻitoká” (konga 5). Ko e hā ʻa hoʻo ngaahi fakakaukau mo hoʻo ngaahi ongo ʻi hoʻo fakalaulauloto ki he foʻi moʻoni ko ʻení? Ko e hā ha ngaahi “manatu melie” ʻokú ke maʻu ʻi he taimi ʻoku fai ai ha lau ki he ʻapí mo e fāmilí?

Ngaahi Potufolofola Fekauʻakí

Saame 127:3–5; 1 Kolinitō 11:11; 3 Nīfai 18:21; T&F 49:15; 132:18–19; vakai foki, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Ensign, Nōv. 2010, 129

Tokoni ki he Akó

“ʻOku ola lelei taha pē hoʻo ako ki he ongoongoleleí ʻi he taimi ko ia ʻoku akoʻi ai koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Kamata ʻaki maʻu pē haʻo lotuʻi hoʻo ako ki he ongoongoleleí ke tokoniʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo akó” (Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí [2004], 20).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Sheri L. Dew, Ezra Taft Benson: A Biography (1987), 363.

  2. The Teachings of Ezra Taft Benson (1988), 493.

  3. Vakai, Ezra Taft Benson: A Biography, 126.

  4. ʻI he Derin Head Rodriguez, “Flora Amussen Benson: Handmaiden of the Lord, Helpmeet of a Prophet, Mother in Zion,” Ensign, Mar. 1987, 20.

  5. ʻI he “Flora Amussen Benson: Handmaiden of the Lord, Helpmeet of a Prophet, Mother in Zion,” 14.

  6. Vakai, Ezra Taft Benson: A Biography, 179.

  7. Barbara Benson Walker, ʻi he Ezra Taft Benson: A Biography, 179.

  8. Mark Amussen Benson, ʻi he “Flora Amussen Benson: Handmaiden of the Lord, Helpmeet of a Prophet, Mother in Zion,” 20.

  9. Reed Amussen Benson, ʻi he Ezra Taft Benson: A Biography, 140.

  10. Flora Amussen Benson, ʻi he Ezra Taft Benson: A Biography, 133.

  11. ʻI he Ezra Taft Benson: A Biography, 178.

  12. ʻI he Ezra Taft Benson: A Biography, 126.

  13. ʻI he Ezra Taft Benson: A Biography, 327.

  14. The Teachings of Ezra Taft Benson, 489.

  15. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1949, 198.

  16. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1953, 122.

  17. The Teachings of Ezra Taft Benson, 521.

  18. “Fundamentals of Enduring Family Relationships,” Ensign, Nov. 1982, 59.

  19. The Teachings of Ezra Taft Benson, 534.

  20. The Teachings of Ezra Taft Benson, 534.

  21. “Fundamentals of Enduring Family Relationships,” 59, 60.

  22. Sermons and Writings of President Ezra Taft Benson (2003), 209–10.

  23. “Fundamentals of Enduring Family Relationships,” 59.

  24. The Teachings of Ezra Taft Benson, 491.

  25. “To the ʻYouth of the Noble Birthright,ʻ” Ensign, May 1986, 43.

  26. “Great Things Required of Their Fathers,” Ensign, May 1981, 34.

  27. “Counsel to the Saints,” Ensign, May 1984, 6.

  28. “Fundamentals of Enduring Family Relationships,” 59.

  29. “Counsel to the Saints,” 6–7.

  30. “Fundamentals of Enduring Family Relationships,” 60.

  31. The Teachings of Ezra Taft Benson, 528.

  32. “May the Kingdom of God Go Forth,” Ensign, May 1978, 33.

  33. “Great Things Required of Their Fathers,” 36.

  34. The Teachings of Ezra Taft Benson 492.

  35. The Teachings of Ezra Taft Benson, 490.

  36. “This Is a Day of Sacrifice,” Ensign, May 1979, 33–34.

  37. The Teachings of Ezra Taft Benson, 491–92.