Vahe 14

Ko Hono Fakavavevave‘i ‘o e Hisitōlia Fakafāmilí mo e Ngāue Fakatemipalé

“‘E tokoni‘i mo‘oni kitautolu ‘e he ‘Eikí kapau ‘e fai hotau lelei tahá ‘i he fakahoko ‘o e fekau ke fai ‘a e fakatotolo ‘o e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e mahu‘inga ma‘u pē ki he loto ‘o Palesiteni Hauati W. Hanitaá ‘a e hisitōlia fakafāmilí. Talu mei he‘ene kei si‘í, mo ‘ene fanongo ki he ngaahi talanoa fekau‘aki mo ‘ene ngaahi kuí mo tokanga lahi ki ai. ‘I he‘ene lahi haké, na‘á ne tuku ha taimi lahi ke fakatotolo‘i hono hisitōlia fakafāmilí.¹ Lolotonga ‘o ha‘ane ‘i ‘Iulope ‘i he 1972, ‘i ha ngāue faka-Siasi, na‘e ‘a‘ahi ai mo hono uaifi ko Keleá ki ha ngaahi feitu‘u ‘i Tenima‘ake na‘e nofo ai ‘ene ngaahi kuí. Na‘á na ‘ilo ‘i ha taha ‘o e fanga ki‘i koló ‘a e falelotu na‘e papitaiso valevale ai e kui-tangata ua ‘a Palesiteni Hanitaá pea na‘e lotu ai ‘a e fāmilí. Na‘e fakaloloto ‘e he me‘á ni hono fakahounga‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘ene ngaahi kui he tafa‘aki ‘o ‘ene fa‘eé. Na‘á ne fai ha ngaahi ‘a‘ahi tatau ki ha ngaahi feitu‘u ‘o Noaue mo Sikotilani na‘e nofo ai ‘ene ngaahi kui kehé.²

‘Oku manatu ‘a e foha ‘o Palesiteni Hanitā ko Lisiaté ki he sai‘ia ‘ene tamaí ‘i he hisitōlia fakafāmilí ‘o pehē:

“Na‘e hoko ko ha tokotaha fekumi loto vēkeveke ‘i he‘ene mo‘uí kotoa. Na‘e fa‘a tuku ‘ene ngāue fakaloeá kae ‘alu ki he laipeli fakapule‘anga ‘i Losi ‘Eniselisí ke fakatotolo ‘i hono tafa‘aki fakatohi-hohoko lahí. Na‘á ne tauhi ‘ene fakatotoló, ngaahi peesi kulupu fakafāmilí, mapé, pea mo e ngaahi hisitōlia na‘á ne hikí ‘i ha ngaahi tohi matolu.

“Na‘á ku fa‘a ‘alu mo ia ki ha ngaahi konifelenisi kehekehe. Na‘á ne fa‘a fa‘o ha ngaahi tohi ‘e ni‘ihi ‘i mui ‘i he kaá, pea ‘i he ‘osi ‘a e konifelenisí, na‘á ne fa‘a pehē, ‘Ta ō taimi nounou ki he ‘api ‘o e kāinga [ko ‘ení]. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi ‘aho ‘oku ou loto ke fakapapau‘i.’ Na‘á ma ō leva ki he ‘api ‘o e kāinga ko iá. Na‘á ne to‘o ‘a e ngaahi tohí mei mui mei he kaá, pea ‘ikai hano taimi kuo fonu ‘a e funga tēpile kaí ‘i he ngaahi peesi kulupu fakafāmilí.

“Kapau na‘e fie fakapapau‘i ‘e ha taha ‘o e fāmilí ‘oku nau ma‘u ‘a e fakamatala totonu ki he‘enau fakatotoló, te nau telefoni pe tohi mai ki he Tangata‘eikí ke fakapapau‘i ‘a e me‘a ‘oku mo‘oní koe‘uhí he na‘a nau ‘ilo ‘e tonu e me‘a ‘okú ne ma‘ú. Ko e ngāue na‘á ne fai na‘e mātu‘aki fakaofo.”³

‘I ha taimi ‘e taha he lolotonga kau ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘e ‘a‘ahi mai ‘ene ongo faiako faka‘apí ‘o talaange, “‘Okú ma fie faka‘ali‘ali atu ‘ema ngaahi peesi kulupu fakafāmili kuó ma teuteú. … ‘Oku ‘ikai ha taimi ke ma sio ai ‘i ho‘o ngaahi pēsí he pooni, ka te ma fie sio ai ‘i ha‘ama toe foki mai.”

Ne talaange ‘e Palesiteni Hanitā, “Ko ha me‘a mālie ‘eni kiate au.” “Na‘á ku ngāue ‘i ha māhina ‘e taha ke mateuteu ki he faiako faka‘api hono hokó.”⁴

Na‘e tokanga‘i ‘e Hauati W. Hanitā ‘a e Sosaieti Tohi Hohoko ‘o ‘Iutaá (Genealogical Society of Utah), mei he 1964 ki he 1972 (vakai, peesi 19). ‘I ha fakataha ‘i he 1994, ke fakalāngilangi‘i ‘a Palesiteni Hanitā pea mo e ta‘u 100 ‘o e Sosaieti Tohi Hohokó, na‘á ne pehē ai:

“‘I he pō kimu‘a pea hoko hoku ta‘u valu fitú, na‘á ku vakai atu ki he sīpinga kuo fa‘u ‘e he ‘Eikí ki hono paotoloaki ‘o e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Na‘a mau ma‘u ha vīsone ‘i he‘eku hoko ko e palesiteni ‘o e Sosaieti Tohi Hohoko ‘o ‘Iutaá ‘o e founga ke laka lahi ai kimu‘á. ‘Oku tau fakatokanga‘i ‘eni ha fa‘ahinga me‘a nāunau‘ia ‘oku hoko he funga ‘o e māmaní. ‘Oku nga‘unu atu ‘a e ongoongoleleí ke ne kāpui ‘a e pule‘anga, fa‘ahinga, lea, pea mo e kakai kotoa pē. ‘Oku tu‘u ‘a e ngaahi temipalé ‘i he funga ‘o e māmaní kotoa, pea ‘oku ongo ‘a e laumālie ‘o ‘Ilaisiaá ki he loto ‘o ha kāingalotu tokolahi, ‘oku nau fakahoko ‘a e ngāue ‘o e hisitōlia fakafāmilí mo e ouau fakatemipalé ‘i ha vave ta‘e-fakatataua.”⁵

Ko e ongomātu‘a ‘a Hauati W. Hanitaá, ko Sione Uiliami (Uili) Hanitā pea mo Neli Malia Lasimiuseni Hanitā

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

‘Oku langa ‘a e ngaahi temipalé ki he fakahoko ‘o e ngaahi ouau ‘oku fie ma‘u ki he fakamo‘ui mo e hakeaki‘i ‘o e fānau ‘a e ‘Otuá.

‘Oku toputapu ‘a e ngaahi temipalé ki he fetu‘utaki vāofi ‘a e ‘Eikí mo kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi ouau mā‘olunga mo toputapu taha ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní. Ko e loto temipalé ‘oku fehokotaki ai ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní mo e ngaahi me‘a ‘o e langí. … ‘E fakataha‘i ‘a e fāmili ma‘ongo‘onga ‘o e ‘Otuá ‘o fou ‘i he ngaahi ouau fakamo‘ui ‘o e ongoongoleleí. Ko e taumu‘a ‘o e temipalé ko e ngāue fakafofonga ma‘á e pekiá mo e ngaahi ouau ma‘á e kakai mo‘uí.⁶

Ko e ongoongolelei ko ia ‘oku malanga‘i ki māmani ‘e he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ko e ongoongolelei ia ‘o Sīsū Kalaisí ‘i hono fakafoki mai ki māmani ‘i he kuonga ko ‘ení pea ‘oku fakataumu‘a ia ki he huhu‘i ‘o e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. Kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Eikí tonu ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ki hono fakamo‘ui mo e hakeaki‘i ‘o ‘Ene fānaú. Ko e taha ‘o e ngaahi tefito‘i me‘a ko ‘ení ko hano langa ‘o ha ngaahi temipale ke fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau he ‘ikai lava ke fakahoko ‘i ha toe feitu‘u kehé.

Ko e taimi ‘oku fakamatala‘i ai ‘eni ki he kakai ‘oku omi mei he tapa kehekehe ‘o e māmaní ‘o mamata ki hotau ngaahi temipalé, ko e fehu‘i ‘eni ‘oku lahi taha hono fai ‘e he kakaí, ko e hā ‘a e ngaahi ouau ‘oku fakahoko ‘i he ngaahi temipalé?

Papitaiso ma‘á e kau pekiá

Ko ‘etau talí, ‘oku tau fa‘a ‘uluaki fakamatala‘i ‘a e ouau ‘oku ‘iloa ko e papitaiso ma‘á e pekiá. ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘oku tui ha kau Kalisitiane tokolahi ko e taimi ‘o e maté, ‘oku fakapapau‘i hotau tu‘unga ki ‘itāniti kotoa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, he ‘ikai koā na‘e pehē ‘e Kalaisi kia Nikotīmasi, “Ko e mo‘oni, ko e mo‘oni ‘oku ou tala kiate koe, Kapau ‘e ‘ikai fanau‘i ‘a e tangatá ‘i he vaí pea mo e Laumālié, ‘e ‘ikai ‘aupito fa‘a hū ia ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá” (Sione 3:5)? Ka ‘oku tau ‘ilo‘i kuo tokolahi ha kakai kuo mate te‘eki ma‘u ‘a e ouau ‘o e papitaisó, pea fakatatau mo e folofola ‘a Kalaisi kia Nikotīmasí, ‘e ta‘ofi kinautolu mei he hū ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ‘omi ‘e he me‘á ni ha fehu‘i, ‘oku fakamaau totonu ‘a e ‘Otuá?

Ko e talí, ‘io ‘oku fakamaau totonu ‘a e ‘Otuá. ‘Oku mahino ko e folofola ‘a e Fakamo‘uí kia Nikotīmasí ‘oku ngali ai ‘e lava ke fakahoko ‘a e papitaisó ma‘anautolu kuo pekia kae te‘eki ai papitaisó. Kuo fakahā mai ‘e he kau palōfita ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní kiate kitautolu ko e papitaisó ko ha ouau fakamāmani ‘e toki lava pē ‘o fakahoko ‘e he kakai mo‘uí. ‘E founga fēfē leva ha lava ke papitaiso kinautolu kuo pekiá kapau ko e kakai mo‘uí pē te nau lava ‘o fakahoko ‘a e ouaú? Ko e kaveinga ia ‘o e tohi ‘a e ‘Aposetolo ko Paulá ki he kakai Kolinitoó ‘i he taimi na‘á ne fai ai ‘a e fehu‘i ko ‘ení:

“Kae ‘ikai, pea ko e hā ‘e fai ‘e kinautolu kuo papitaiso ki he maté, ‘o kapau ‘e ‘ikai ‘aupito toe tu‘u ‘a e maté? ko e hā ‘oku papitaiso ai ‘a kinautolu ki he maté?” (1 Kolinitō 15:29.)⁷

‘Oku ngali ‘uhinga lelei nai ke ta‘ofi ‘a e kakai na‘e mo‘ui ‘i he funga ‘o e māmaní pea mate ta‘e ma‘u ‘a e faingamālie ke papitaiso, mei he ouaú ‘o a‘u ki ‘itāniti? ‘Oku ‘i ai ha me‘a ‘e ngali hala ‘i hono fakahoko ‘e he kakai mo‘uí ‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá? Mahalo ko e sīpinga ma‘ongo‘onga taha ‘o e ngāue fakafofonga ma‘á e kakai pekiá ko e ‘Eikí tonu pē. Na‘á Ne foaki ‘Ene mo‘uí ko ha fakalelei fakafofonga, ke toe mo‘ui ‘a kinautolu kotoa pē ‘e pekiá mo ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Na‘á Ne fai ma‘atautolú ‘a e me‘a na‘e ‘ikai ke tau lava ‘o fai ma‘atautolú. Te tau lava ‘i he founga tatau pē ke fakahoko ‘a e ngaahi ouaú ma‘anautolu na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke fakahoko kinautolu ‘i [he‘enau] mo‘uí.⁸

Ko e ‘enitaumení

Ko e ‘enitaumení ko ha ouau ia ‘e taha ‘oku fakahoko ‘i hotau ngaahi temipalé. ‘Oku konga ua: ‘uluakí, ko ha ngaahi fakahinohino, pea ko e uá, ko e ngaahi palōmesi pe ngaahi fuakava ‘oku fai ‘e he tokotaha ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘enitaumení—ko ha ngaahi palōmesi ke mo‘ui mā‘oni‘oni mo talangofua ki he ngaahi fie ma‘u ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. Ko e ‘enitaumení ko ha ouau ‘o e tāpuaki mā‘ongo‘onga ‘o e Kāingalotú—‘a e mo‘uí mo e pekiá fakatou‘osi. Ko ha toe ouau foki ia ‘oku fakahoko fakafofonga ‘e he kakai mo‘uí ma‘á e ni‘ihi fakafo‘ituitui kuo pekiá; ‘oku fakahoko ia ma‘anautolu kuo ‘osi fakahoko honau papitaisó.

Mali fakasilesitialé

Ko ha toe ouau fakatemipale ‘e taha ko e mali fakasilesitialé, ‘a ia ‘oku sila‘i ai ‘a e uaifí ki he husepānití pea sila‘i mo e husepānití ki he uaifí ki he ta‘engatá. ‘Oku tau ‘ilo‘i foki, ‘oku ngata pē ‘a e mali fakapule‘angá ‘i he maté; ka ko e mali ta‘engata ‘oku fakahoko ‘i he temipalé ‘e lava ‘o ta‘engata. ‘Oku sila‘i fakahangatonu pē ‘a e fānau ‘oku fanau‘i ki ha husepāniti mo e uaifi, ‘i he hili ‘o e mali ta‘engatá, ki he‘enau mātu‘á ki he ta‘engatá. Kapau ‘oku fā‘ele‘i ‘a e fānaú kimu‘a pea toki sila‘i ‘a e uaifí ki hono husepānití, ‘oku ‘i ai ha ouau sila fakatemipale te ne lava ‘o sila‘i ‘a e fānau ko ‘ení ki he‘enau mātu‘á ke ta‘engata, pea ‘oku pehē pē ‘a e lava ke sila‘i fakafofonga ‘a e fānaú ki he mātu‘a kuo ‘osi pekiá. …

‘Oku ‘aonga ‘a e ngaahi ouau kotoa ko ‘eni ‘o e lakanga fakataula‘eikí ki he fakamo‘ui mo e hakeaki‘i ‘o e fānau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní.⁹

“‘Oku ‘ikai ha ngāue ia ‘e tatau mo‘oni mo ia ‘oku fakahoko ‘i he temipalé.”

Ko e taumu‘a ‘o e ngāue hisitōlia fakafāmilí ke fakafaingamālie‘i ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé ki he kakai kotoa pē.

‘Oku ma‘u mo‘oni ‘e kitautolu ‘i he tafa‘aki ko ‘eni ‘o e veilí ha ngāue lahi ke fai. … ‘Oku ‘i ai ha mahu‘inga kāfakafa kiate kitautolu pea mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá, hono langa ‘o e ngaahi temipalé, pea ‘oku mahino leva hotau ngaahi fatongiá. Kuo pau ke tau fakahoko ‘a e ngāue fakatemipale ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘oku fie ma‘u ki he fakamo‘ui ‘o kitautolú; pea kuo pau leva ke tau toki fai ‘a e ngāue ‘oku fie ma‘u ma‘anautolu na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke tali ‘a e ongoongoleleí ‘i he mo‘uí. ‘Oku lava hono fakahoko ‘o e ngāue ma‘á e ni‘ihi kehé ‘i ha sitepu ‘e ua: ‘uluakí, ‘i he fakatotolo he hisitōlia fakafāmilí ke fakapapau‘i ‘etau ngaahi kuí; pea ko e uá, ko hono fakahoko ‘a e ngaahi ouau fakatemipalé ke nau ma‘u ai ‘a e ngaahi faingamālie tatau kuo foaki ki he kakai mo‘uí.

Ka ‘oku tokolahi ha kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku fakangatangata pē honau faingamālie ki he temipalé. Ke nau fai pē lelei taha te nau lavá. ‘Oku nau fai ‘a e fakatotolo ‘i he hisitōlia fakafāmilí kae fai ‘e ha ni‘ihi kehe ‘a e ouau fakatemipalé. ‘I he taimi tatau, ‘oku ‘i ai ha kāingalotu ‘oku nau fai ‘a e ngāue fakatemipalé ka ‘oku ‘ikai ke nau fakahoko ‘a e fakatotolo ‘i he hisitōlia fakafāmilí, ‘i he ngaahi laine ‘o honau fāmili tonú. Neongo ‘oku nau fakahoko ha ngāue fakalangi ‘i hono tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé, ‘oku mole meiate kinautolu ha tāpuaki ‘i he ‘ikai ke nau kumi honau kāinga tonu kuo pekiá ‘o hangē ko hono tu‘utu‘uni fakalangi ‘e he kau palōfita ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní.

‘Oku ou manatu‘i ha me‘a na‘e hoko ‘i he ngaahi ta‘u si‘i kuo hilí ‘oku faitatau mo e tūkunga ko ‘ení. Na‘e pehē ‘e he pīsopé ‘i he faka‘osinga ‘o e houalotu ‘aukai mo e fakamo‘oní, “Kuo tau ma‘u ha a‘usia fakalaumālie ‘i he ‘ahó ni ‘i he‘etau fanongo ki he ngaahi fakamo‘oni kuo fefakahoko‘akí. ‘Oku tupu ‘eni he kuo tau omi ‘i he ‘aukai ‘o fakatatau mo e fono ‘a e ‘Eikí. Kae ‘oua mu‘a na‘a teitei ngalo ‘iate kitautolu ‘oku konga ua ‘a e fonó: ke tau ‘aukai ‘aki ‘a e ‘ikai ke tau kai pe inú pea ke tau foaki ‘a e me‘a kuo tau fakahaofí ki he fale tuku‘anga koloa ‘o e pīsopé ke ‘aonga kiate kinautolu ‘oku masivá.” Peá ne toe pehē: “‘Oku ou fakatauange he ‘ikai hatau taha ‘e ‘alu ‘i he ‘ahó ni mo e vaeua pē ‘o e tāpuakí.”

Kuó u ‘ilo‘i ko kinautolu ko ia ‘oku nau fai e fakatotolo ‘i he hisitōlia fakafāmilí mo fai e ouau fakatemipalé ki he ngaahi hingoa ne nau ma‘ú, te nau ma‘u ha fiefia makehe ‘i hono ma‘u fakatou‘osi e ongo konga ‘o e tāpuakí .

‘Ikai ngata ai, ‘oku tatali vēkeveke mai ‘a e kau pekiá ke hanga ‘e he Kāingalotú ‘o kumi honau hingoá pea ō ki he temipalé ‘o fakafofonga‘i kinautolu, ke lava ‘o fakatau‘atāina‘i kinautolu mei honau fale-fakapōpula ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié. ‘Oku totonu ke tau ma‘u kotoa ha fiefia ‘i he ngāue kāfakafa ko ‘eni ‘o e ‘ofá.¹⁰

Ko e taumu‘a ‘o e ngāue hisitōlia fakafāmilí ke fakafaingamālie‘i ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé ki he kakai kotoa pē, ki he mo‘uí mo e pekiá fakatou‘osi. ‘I he‘etau ō ki he temipalé mo fakahoko ‘a e ngāue ma‘á e kau pekiá, ‘oku tau fetākinima mo‘oni ai mo e ‘Otuá pea mahino lelei ange ‘Ene palani ki he fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku tau ako ke ‘ofa ‘i hotau kaungā‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú. ‘Oku ‘ikai ha ngāue ia ‘e tatau mo‘oni mo ia ‘oku fakahoko ‘i he temipalé.¹¹

‘Ofa te tau loto-to‘a ‘i he fakavavevave‘i ‘etau hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé.

‘I he‘etau fakahoko ‘a e ngāue ‘i he temipalé ma‘a kinautolu kuo nau ‘osi pekiá, ‘oku fakamanatu ai kiate kitautolu ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmitá, ‘a ia na‘á ne pehē: “‘E makatu‘unga ‘i he‘etau ngāue fakafofonga‘i kinautolú ha toki homo ‘a honau ngaahi ha‘i ‘o e pōpulá, pea ‘e matafi atu ‘a e fakapo‘uli ‘okú ne kapu kinautolú, kae ulo mai ‘a e māmá; pea te nau fanongo ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié ki he ngāue kuo fai ma‘anautolu ‘e he‘enau fānaú, ‘i heni, pea nau fiefia” [‘i he Conference Report, Oct. 1916, 6].¹²

‘Oku ‘i he loto mo e fakakaukau ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngāue toputapu ko ‘ení [hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé]. ‘Oku ou fakafofonga‘i atu ‘a e Kau Taki Mā‘olungá kotoa ‘i he‘eku fakamālō‘ia kinautolu kuo nau fai ha ngaahi foaki mahu‘inga ‘i he fakahoko ‘o e ngaahi ouau fakamo‘uí ma‘anautolu ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e veilí. … ‘Oku mau fakamālō ki he kau ngāue tokoni tokolahi fau ‘oku nau paotoloaki ‘a e ngāue kāfakafá ni ‘i he funga ‘o e māmaní. Fakamālō atu ki he taha kotoa ‘i he me‘a ‘oku mou fakahoko leleí.

Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e fatongia ma‘ongo‘onga taha kuo tuku mai kiate kitautolu ‘e he ‘Otuá ‘i he māmani ke tau fekumi ki hotau kau pekiá” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 550]. Na‘á ne toe pehē foki: … “Ko e Kāingalotu ‘oku ‘ikai ke nau tokanga ki honau kāinga kuo pekiá, ‘oku nau fai pehē ka ‘e iku mole ai honau fakamo‘uí” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita, 546].

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘i he mahino tatau ‘o e fakahā mahu‘ingá ni: “‘Oku ‘i ai ha‘atau ngāue ke fai ‘oku mahu‘inga tatau pē ‘i hono tu‘unga mo e ngāue ‘a e Fakamo‘uí ‘i hono tu‘ungá. He ‘ikai ke lava ‘o fakahaohaoaʻi ‘etau ngaahi tamaí ta‘e te tau kau ai; he ‘ikai ke lava ‘o fakahaohaoa‘i kitautolu ta‘e te nau kau ai. Kuo lava ‘enau ngāué pea kuo nau mālōlō. Kuo ui ‘eni kitautolu ke tau fakahoko ha‘atautolú; ‘a ia ko e ngāue mā‘ongo‘onga taha kuo faifaiangé pea fakahoko ‘e he tangatá ‘i he māmaní” (Discourses of Brigham Young, sel. John A. Widtsoe, Salt Lake City: Deseret Book Co., 1941, p. 406).

Kuo ‘osi toutou fakaongo atu ‘e he palōfita kotoa pē kuó ne taki ‘a e siasí ni talu mei he ngaahi ‘aho ‘o Siosefa Sāmitá ‘o a‘u ki he lolotongá ni, ‘a e fo‘i mo‘oni tatau ko ‘ení. Kuo fakahoko ‘e he Siasí talu mei he kamata‘anga ‘o e kuonga fakakosipelí ni, ‘o tataki ‘e he ngaahi mo‘oni ko ‘ení, ‘a e ngāue ‘o e fakamo‘uí mo e hakeaki‘í ma‘á e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kotoa ‘o e ‘Otuá, neongo pe ko e fē ‘a e taimi na‘a nau mo‘ui ‘i māmaní.

Ko kitautolu ‘oku mo‘ui ‘i he kuonga ní, ko kinautolu ia na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá kimu‘a hono fanau‘i kinautolú ke hoko ko Hono kau fakafofonga ‘i māmani ‘i he kuonga fakakosipeli ko ‘ení. ‘Oku tau ‘o e fale ‘o ‘Isilelí. ‘Oku ‘i hotau ‘aofinimá ‘a e mālohi toputapu ke hoko ko e kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ‘o Saioné ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní [vakai, ‘Opataia 1:21].

Fekau‘aki mo e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí, ‘oku ‘i ai ha‘aku pōpoaki fakalūkufua ‘e taha: Kuo pau ke fakavavevave‘i ‘a e ngāué ni. Ko e ngāue ‘oku fakatatali ke fakahokó ‘oku fu‘u lahi fau mo ‘ikai mafakakaukaua ‘e he tangatá. Na‘a tau fakahoko ‘i he ta‘u kuo ‘osí [1993] ha ngaahi ‘enitaumeni fakafofonga ‘e nima mo e konga miliona nai, ka ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u ko iá ne pekia ha meimei toko nimangofulu miliona. ‘E ngali fokotu‘u ‘e he me‘á ni ha ta‘emalava ‘i he ngāue ‘oku ‘i hotau ‘aó, ka ‘oku ‘ikai totonu ke tau fakakaukau ki he ta‘emalavá. ‘E tokoni‘i mo‘oni kitautolu ‘e he ‘Eikí kapau ‘e fai hotau lelei tahá ‘i he fakahoko ‘o e fekau ke fai ‘a e fakatotolo ‘o e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. Kuo pau ke fakalahi ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga ‘a e ngaahi temipalé pea mo ia kotoa ‘oku nau tokoni‘í. ‘Oku mahu‘inga fau! …

Si‘oku kāinga ‘ofeina, ‘ofa te tau loto-to‘a ‘i he fakavavevave‘i ‘etau hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí, “Tuku ke fai atu ‘a e ngāue ‘o hoku temipalé pea mo e ngaahi ngāue kotoa pē kuó u tu‘utu‘uni kiate kimoutolú, ‘o ‘ikai tuku, pea tuku ke liunga ua ‘a ho‘omou faivelengá, pea mo ho‘omou vilitakí, mo e fa‘a kātakí, pea mo ho‘omou ngaahi ngāué, pea ‘e ‘ikai si‘i mole ‘a ho‘omou totongí, ‘oku folofola ‘e he ‘Eiki ‘o e Ngaahi Kautaú” (T&F 127:4).

‘Oku ou poupou‘i kimoutou ‘i ho‘omou ngāué, ‘aki ‘a e ngaahi lea ko ‘eni ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “‘E kāinga, he ‘ikai koā ke tau fai atu ‘i ha ngāue mahu‘inga pehē? Laka atu ki mu‘a kae ‘oua ‘e fakaholoholomui. Ke mou loto-to‘a, ‘e kāinga; pea fai atu, fai atu ki he ikuna! Tuku ke fiefia ‘a homou lotó, pea nēkeneka ‘o lahi ‘aupito. Tuku ke pā mai ‘a e fonuá ‘i he hiva. Tuku ke lea atu ‘a e kau pekiá ‘aki ‘a e ngaahi hiva ‘o e fakafeta‘i ta‘engata ki he Tu‘i ko ‘Imanuelá, ‘a ia na‘á ne tu‘utu‘uni ‘i he te‘eki ai ke ‘i ai ‘a e māmaní, ‘a e me‘a te tau lava ai ‘o huhuʻi ‘a kinautolu mei honau fale fakapōpulá; he kuo pau ke tau‘atāina ‘a e kau pōpulá” (T&F 128:22).

‘Oku ou sai‘ia ‘i he ngāué ni. ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘e ‘omi ‘e he ‘Eikí ‘a e me‘a kotoa pē ‘e fie ma‘u ke fakahoko ai iá ‘i he‘etau fakahoko faivelenga ‘etau tafa‘akí. ‘Ofa ke tāpuaki‘i kitautolu takitaha ‘e he ‘Eikí ‘i he‘etau tokoni ki he ngāue ma‘ongo‘ongá ni, ‘a ia kuo pau ke fakahoko ‘i hotau kuongá.¹³

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

Fakalaulauloto ki he ‘uluaki sētesi ‘i he konga 1. Kuo tokoni‘i fēfee‘i koe ‘e he fakahoko ‘o e ngaahi ouaú ‘i he temipalé ke ke ofi ange ai ki he ‘Otuá? Ko e hā ha fakamatala ‘i he konga ko ‘ení ‘e lava ‘o tokoni atu ke ke fakamatala‘i ‘a e ngaahi taumu‘a ‘o e ngaahi temipalé ki ha taha ‘oku ‘ikai mahino ki ai?
Kuo founga fēfē ha‘o a‘usia ‘a e “ma‘u fakatou‘osi e ongo konga ‘o e tāpuaki” ‘o e fakatotolo ‘o e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé? (Vakai ki he konga 2.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke fakakau ‘a e fānaú mo e kau mēmipa kehe ‘o e fāmilí ‘i he ngāue mahu‘ingá ni?
‘I ho‘o fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 3, fakakaukau ki he mahu‘inga kuo tuku ‘e he ‘Eikí ki he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. ‘Oku fakavavevave‘i fēfē ‘a e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé ‘i he ‘ahó ni? Te tau lava fēfē ke fakalahi ‘etau kau ‘i he ngāué ni?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

‘Īsaia 42:6–7; Malakai 4:5–6; 1 Pita 3:18–20; 4:6; T&F 2; 110:12–15; 124:28–30; 128:15–18; 138:57–59

Tokoni ki he Akó

Koe‘uhí ke fakatatau ‘a e ngaahi lea ‘a ha palōfita kiate koe, fakakaukau ki he founga ‘o ‘ene kaunga ‘o ‘ene ngaahi akonakí kiate koé (vakai, ‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahuʻinga Ange ‘i he Faiakó [1999], 209. Fakakaukau ‘i he lolotonga ho‘o akó ke fehu‘i pē kiate koe pe ‘e founga fēfē ha lava ‘a e ngaahi akonaki ko iá ‘o tokoni‘i koe ‘i he ngaahi me‘a ‘okú ke hoha‘a ki aí, ngaahi fehu‘í, pea mo e ngaahi palopalema ‘i ho‘o mo‘uí.