Tokoni mei ‘Olunga

‘Oku tau fehangahangai kotoa mo ha taimi ‘i he‘etau mo‘uí ‘oku tau fie ma‘u ai ‘a e tokoni fakalangí ‘i ha founga makehe mo fakavavevave. ‘Oku tau ma‘u kotoa ha ngaahi momeniti ‘oku lōmekina ai kitautolu ‘e he ngaahi tūkungá pe puputu‘u ‘i he fale‘i ‘oku tau ma‘u mei he ni‘ihi kehé, pea tau ongo‘i ha fie ma‘u lahi ke ma‘u ha fakahinohino fakalaumālie, ha fie ma‘u lahi ke ‘ilo ‘a e hala totonú mo fai ‘a e me‘a ‘oku totonú. Na‘e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí ‘i he talamu‘aki fakafolofola ki he kuonga fakakosipeli ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní, kapau te tau loto fakatōkilalo ‘i he taimi pehē ‘o e fie ma‘ú pea tafoki kiate Ia ke ma‘u ha tokoni, ‘e “ngaohi ‘a [kitautolu] ke mālohi, pea tāpuekina mei ‘olunga, pea ma‘u ‘a e potó mei he taimi ki he taimi.” (T&F 1:28.) ‘Oku ‘atautolu ‘a e tokoni ko iá kapau te tau fekumi ki ai, mo muimui ‘i he me‘a na‘e ui ‘e he Tu‘i ko Penisimaní ‘i he Tohi ‘a Molomoná, ko e “fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.” (Mōsaia 3:19.)

Mahalo ‘oku ‘ikai ha tala‘ofa ia ‘i he mo‘uí ‘e fakapapau‘i ange, ka ko e tala‘ofa ‘o e tokoni fakalangí mo e fakahinohino fakalaumālie ‘i he taimi ‘o e fie ma‘ú. Ko ha me‘a‘ofa ia ‘oku foaki ta‘e-totongi mei langi, ko ha me‘a‘ofa ‘oku tau fie ma‘u mei he‘etau kamata ‘i he to‘u tupú ‘o a‘u ki he ngaahi ‘aho faka‘osi ‘o ‘etau mo‘uí. …

‘Oku tau ma‘u ha tokoni mei ‘olunga ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku folofola ‘a e ‘Eikí, “Ke mou fiefia, he te u tataki atu ‘a kimoutolu.” (T&F 78:18.) “Te u foaki kiate koe mei hoku Laumālié, ‘a ia ‘e fakamāma‘i ho ‘atamaí, ‘a ia ‘e fakafonu ho laumālié ‘aki ‘a e fiefia.” (T&F 11:13.)

‘Oku ou fakamo‘oni ki he fakalangi ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá pea ‘okú ne foaki mai kiate kitautolu ‘a Hono Laumālié. ‘I he‘etau fehangahangai mo e ngaahi palopalema ‘o e mo‘uí mo fakahoko ‘a e ngaahi ngafa ‘o e mo‘uí, ‘ofa te tau ma‘u ‘a e me‘a‘ofa mei he ‘Otua, ko ‘etau Tamaí, pea mo ma‘u ha fiefia fakalaumālie.³

Na‘e feinga ‘a e palōfita kei talavou ko Siosefa Sāmitá …ke ne ‘ilo e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i ha taimi puputu‘u mo hoha‘a ‘i he‘ene mo‘uí. … Na‘e hoko ‘a e feitu‘u ofi ki Palemaila, Niu ‘Ioké, ko ha feitu‘u “na‘e fu‘u lahi [ai] ‘a e ngaue ‘a e loto ‘o e kakaí ‘i he tefito ko e lotú” he lolotonga ‘o e kei tamasi‘i ‘a e talavou ko Siosefá. Na‘e hangē kiate ia kuo uesia kotoa e vahefonuá, peá ne tohi ai, pea na‘e ului ‘a e “fu‘u kakai tokolahi” ki he ngaahi fa‘ahi fakalotu kehekehe, ‘a ia na‘e fakatupu ai ‘a e “moveuveu mo e fakavahavaha‘a” ‘i he kakaí, ‘a ia na‘e ‘ikai ke si‘i” [Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:5].

Ki ha ki‘i tamasi‘i na‘e toki hoko pē hono ta‘u hongofulu mā faá, na‘e toe faingata‘a mo fakapuputu‘u ange ‘ene fekumi ki he mo‘oní koe‘uhí he na‘e kehekehe ‘a e tui fakalotu ‘a e kau mēmipa ‘o e fāmili Sāmitá he taimi ko iá.

Ka, ‘i he puipuitu‘a mo e tūkunga maheni ko iá, ‘oku ou fakaafe‘i ai kimoutolu ke mou fakakaukau‘i ‘a e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo faka‘ofo‘ofa ko ‘ení mei ha tamasi‘i kei ta‘u si‘i pehē. Na‘á ne tohi ‘o pehē:

“‘I he taimi ko ‘eni ‘o e fu‘u ngaue ‘a e lotó, na‘e ue‘i hake ‘eku fakakaukaú ke fifili fakamātoato pea hoha‘a lahi; ka neongo ‘a e fu‘u ongo kiate au pea fa‘a fakamamahi kiate au ‘a e ngaahi ongo ‘a hoku lotó, ka na‘á ku kei faka‘ehi‘ehi pē mei he ngaahi fa‘ahí ni … ; na‘e hulu pehē fau ‘a e moveuveú mo e feke‘ike‘í ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi kautaha lotu kehekehé, na‘e faingata‘a ai ki ha taha na‘e kei si‘i ‘o hangē ko aú, pea ‘ikai maheni mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá mo e ngaahi me‘á, ke ‘ilo‘i pau pe ko hai ‘oku totonú pea ko hai ‘oku halá.

“Na‘e fu‘u puputu‘u ‘a hoku ‘atamaí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ko e me‘a ‘i he fu‘u hulu mo e ta‘etuku ‘o e fekaila‘akí mo e moveuveú. …

“‘I he lolotonga ‘o e fakafetau‘ilea mo e moveuveu ko ‘eni ‘o e ngaahi fakakaukaú, na‘á ku fa‘a pehē ‘i hoku lotó: Ko e hā ha me‘a ‘e fai? Ko hai ‘i he ngaahi fa‘ahí ni kotoa pē ‘oku totonú; pe, na kuo nau hala kotoa pē? Kapau ‘oku mo‘oni ha fa‘ahi ‘e taha ‘iate kinautolu, ko e fē ia, pea te u ‘ilo‘i fēfē ia?

“Lolotonga ‘eku feinga lahi ‘i he ngaahi fu‘u faingata‘a lahi ‘a ia na‘e tupu ‘i he fefakakikihi‘aki ‘a e ngaahi fa‘ahí ni ‘o e kau lotú, na‘á ku lau ai ‘i ha ‘aho ‘e taha ‘i he Tohi ‘a Sēmisí, ko e ‘uluaki vahé mo e veesi hono nimá, ‘a ia ‘oku pehē: Ka ai hamou taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i; pea ‘e foaki ia kiate ia.

“Na‘e te‘eki ai ke hū mamafa ha potufolofola ki he loto ‘o ha tangata ‘o lahi ange ‘i he mālohi na‘e hū ‘aki ‘a e me‘á ni ki hoku lotó ‘i he taimi ko ‘ení. Na‘e hangē na‘e hū ia ‘aki ‘a e fu‘u mālohi lahi ki he ongo kotoa pē ‘o hoku lotó. Na‘á ku toutou fifili ki ai, ‘o u ‘ilo‘i kapau na‘e ai ha taha na‘e ‘aonga ke ne ma‘u ha poto mei he ‘Otuá, ko au ia; he na‘e ‘ikai te u ‘ilo‘i pe ko e hā ‘a e me‘a te u faí, pea kapau ‘e ‘ikai te u lava ‘o ma‘u ha poto lahi ange ‘i he poto na‘á ku ma‘u ‘i he taimi ko iá, ‘e ‘ikai pē te u ‘ilo ia ‘i ha taimi” [Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:8–12].

Ko e mo‘oni, ko e me‘a na‘e hoko atu aí, na‘á ne liliu ‘a e hu‘unga ‘o e hisitōlia ‘o e fa‘ahinga e tangatá. Na‘e ʻalu ai ‘a e talavou ko Siosefá ki ha vao ‘akau ofi ki hono ‘api he feitu‘u ‘utá, ‘i he‘ene fakapapau ke “fehu‘i ki he ‘Otuá.” ‘I he tali ki he‘ene lotu fakamātoató, na‘e ‘a‘ahi mai ‘a e ‘Otua, ko e Tamai Ta‘engatá, mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí kia Siosefa Sāmita ‘o fale‘i ia. Na‘e tali ‘e he fakahā ma‘ongo‘onga ko iá, ‘a ia ‘oku ou fakamo‘oni‘i ‘i he loto fakatōkilalo, ha ngaahi fehu‘i lahi ange ma‘a hotau kuongá kae ‘ikai ko e siasi pē ‘oku totonu pe ‘oku ‘ikai totonu ke kau ki ai ‘a e talavou ko Siosefá.

Ka ko ‘eku taumu‘á … ‘oku ‘ikai ko e fakamatala‘i ‘o e ngaahi ‘uluaki momeniti ‘o e Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, neongo ko e taha ia ‘o e ngaahi talanoa toputapu taha ‘i he folofolá. Ka, ‘oku ou faka‘amu ke fakamamafa‘i ‘a e tu‘unga ongo‘i ngofua fakalaumālie kāfakafa na‘e fakahaa‘i ‘e he ki‘i tamasi‘i kei talavou na‘e ‘ikai ako, ko ‘ení.

Ko hatau toko fiha nai, ‘oku ta‘u hongofulu mā fā pe ko ha ta‘u pē, ‘e kei lava ‘o fakakaukau lelei mo nonga ‘i ha hulutu‘a ‘o e ngaahi mālohi ‘okú ne fefusiaki kitautolú, tautautefito ‘i ha fa‘ahinga kaveinga mahu‘inga hangē ko hotau fakamo‘ui ta‘engatá? Ko hatau toko fiha nai te tau lava ke matu‘uaki ‘a e fepaki fakaeloto ‘e ala hoko ‘i he taimi ‘oku kehekehe ai ‘a e tui fakalotu ‘a e ongomātu‘á? Ko hatau toko fiha, ‘i hotau ta‘u hongofulu mā faá pe nimangofulú, te tau vakavakai‘i hotau laumālié mo fekumi ‘i he‘etau ngaahi folofola mā‘oni‘oní ke ma‘u ‘a e tali ki he me‘a na‘e ui ‘e he ‘Aposetolo ko Paulá ko e “ngaahi me‘a loloto ‘i he ‘Otuá”? (1 Kolinitō 2:10.)

Hono ‘ikai fakaofo … ‘a e tafoki ‘a e talavoú ni ki he folofolá pea mo e lotu fakafo‘ituituí, mahalo ko e ongo ma‘u‘anga ma‘ongo‘onga taha ia ‘o e ‘ilo mo e ongo fakalaumālié ‘oku ala ma‘u fakalūkufua ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku mahino na‘e fefusiaki ia ‘e he kehekehe ‘o e ngaahi fakakaukaú, ka na‘e loto lahi ke ne fai ‘a e me‘a totonú mo tukupā ke kumi ‘a e hala totonú. Na‘e tui, ‘o hangē ko ia kuo pau ke tau tui ki aí, ‘e lava ke ako‘i ia mo tāpuaki‘i mei ‘olunga, pea na‘e hoko ia.

Ka, te tau lava ke pehē, ko Siosefa Sāmitá ko ha laumālie mātu‘aki makehe, pea ko ha me‘a makehe pē ‘eni ia ki ai. Kae fēfē ‘a e toenga ‘o kitautolu ‘oku motu‘a angé—‘oku motu‘a ange ‘i he ta‘u hongofulu mā faá—kuo ‘ikai fakataumu‘a ke fakaava ha kuonga ‘o e ongoongoleleí? Kuo pau ke tau fili mo kitautolu foki pea mo fakatonutonu ‘a e puputu‘ú mo ‘ilo ‘a e mo‘oní ‘i he ngaahi fakafekikí ‘i ha ngaahi tefito lahi fau ‘oku nau uesia ‘etau mo‘uí. ‘Oku fonu ‘a māmani ‘i he ngaahi fili faingata‘a peheé, pea ko e taimi ‘oku tau fehangahangai ai mo kinautolú, te tau ala ongo‘i ‘etau motu‘á mo hotau ngaahi vaivaí.

Te tau ongo‘i ‘i he taimi ‘e ni‘ihi kuo mōlia hotau mālohi fakalaumālié. ‘I he ngaahi ‘aho faingata‘a ‘e ni‘ihi, te tau ongo‘i ai kuo ngalo ‘i he ‘Otuá kitautolu, kuó Ne tuku ke tau li‘ekina ‘i he‘etau puputu‘ú mo e hoha‘á. Ka ‘oku ‘ikai fakatonuhia‘i ‘a e ongo ko iá ‘i he kakai lalahí ‘o laka ange ‘i he kakai iiki ange mo ta‘e taukeí. ‘Oku ‘afio‘i mo ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘iate kitautolu kotoa. Ko kitautolú, ‘a kitautolu kātoa, ko Hono ngaahi ‘ofefine mo e ngaahi foha, pea tatau ai pē pe ko e hā kuo ‘omai ‘e he lēsoni ‘o e mo‘uí, ‘oku kei mo‘oni pē ‘a e tala‘ofá: “Kapau ‘oku ai ha taha ‘oku masiva ‘i he potó, ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ‘oku ‘ikai valoki‘i, pea ‘e foaki ia kiate ia.” (Sēmisi 1:5.)⁴

‘Oku tau ma‘u ‘a e ‘ilo mo e poto ‘o e māmaní pea mo e me‘a kotoa ‘oku fakamāmaní ‘i he ngaahi ongo hotau sinó, ‘i ha ngaahi founga fakamāmani mo fakatu‘asino. ‘Oku tau ala, ‘oku tau sio, ‘oku tau fanongo mo nāmu‘i pea ‘ilo‘i. Neongo ia, ko e ‘ilo fakalaumālié, ‘o hangē ko e fakamatala ‘a Paulá, ‘oku ma‘u ia ‘e kitautolu ‘i ha founga fakalaumālie mei hono tupu‘anga fakalaumālié. ‘Oku hoko atu ‘a Paula:

“Ka ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he tangata fakakakanó ‘a e ngaahi me‘a ‘o e Laumālie ‘o e ‘Otuá: he ko e vale ia kiate ia: pea ‘oku ‘ikai te ne fa‘a ‘ilo ia, he ‘oku ‘ilo fakalaumālie pē ia.” (1 Kolinitō 2:14.)

Kuo tau ‘ilo, mo tau ‘ilo‘i, ko e founga pē taha ke ma‘u ai ‘a e ‘ilo fakalaumālié ke fakataufolofola ki he‘etau Tamai ‘i he Langí ‘o fou he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí. Ko e taimi ‘oku tau fai ai ‘ení, pea kapau kuo tau mateuteu fakalaumālie, ‘oku tau mamata ki he ngaahi me‘a kuo te‘eki ai mamata ki ai hotau matá, mo fanongo ki he ngaahi me‘a na‘e te‘eki ke tau tomu‘a fanongo ai—tau ngāue ‘aki e fakalea ‘a Paulá, “‘a e ngaahi me‘a [kuo] teuteu ‘e he ‘Otuá ma‘anautolu ‘oku ‘ofa kiate iá.” (1 Kolinitō 2:9.) ‘Oku ma‘u ‘a e ngaahi me‘á ni ‘o fou ‘i he Laumālié.

‘Oku tau tui, pea mo fakamo‘oni ki māmani, ‘oku kei hoko he ‘ahó ni ‘a e fetu‘utaki mo ‘etau Tamai ‘i he Langí pea mo e fakahinohino mei he ‘Eikí. ‘Oku tau fakamo‘oni ‘oku folofola ‘a e ‘Otuá ki he tangatá ‘o hangē ko ia na‘á Ne fai ‘i he ngaahi ‘aho ‘o e Fakamo‘uí mo e taimi ‘o e Fuakava Motu‘á.⁵

‘Oku hangē ‘oku fokotu‘u mai ‘e hotau kuonga fakaonopōní ko e lotu tāuma‘ú mo e ‘apasia ki he me‘a mā‘oni‘oní ‘oku ta‘e-‘uhinga pe ‘ikai toe fie ma‘u, pe fakatou‘osi. Ka, ‘oku kei fie ma‘u ‘e he kakai kumi ‘uhinga ‘o “onopōní” ke lotu. ‘Oku hanga ‘e he ngaahi me‘a ko ‘ení—‘e he ngaahi momeniti faingata‘á, fatongia mamafá, loto hoha‘a lahí, mamahi tōtu‘á ‘o teke‘i kitautolu mei hotau ngaahi tūkunga fiemālié mo e ngaahi founga paú ke tau muimui ki hotau anga fakanatulá. Kapau te tau tukuange kiate kinautolu, te nau fakavaivai‘i kitautolu, fakamolū kitautolu, pea liliu kitautolu ki he lotu ‘oku faka‘apa‘apá.

Kapau ko e lotú ko ha kole tokoni fakataimi pē ‘i he taimi ‘o e faingata‘á, pea ta ‘oku fu‘u siokita mo‘oni, pea ‘oku tau fakakaukau ai ki he ‘Otuá ko ha taha-monomono pe fakafofonga kautaha ke toki tokoni‘i pē kitautolu ʻi he‘etau ngaahi fie ma‘u fakatu‘upakeé. ‘Oku totonu ke tau manatu‘i ‘a e Fungani Mā‘olungá ‘i he ‘aho mo e pō—ma‘u pē—‘o ‘ikai ‘i he taimi pē kuo ‘ikai toe lava ai ha tokoní pea tau fie ma‘u vivili ‘a e tokoní. Kapau ‘oku ‘i ai ha ‘elemēniti ‘i he mo‘ui ‘a e tangatá ‘oku tau ma‘u ai ha lekooti ‘o ha lavame‘a fakaofo mo mahu‘inga kāfakafa ki he laumālie ‘o e tangatá, ko e fetu‘utaki ‘i he fa‘alotu, mo molumalu, pea mo fakamātoato mo ‘etau Tamai Hēvaní.

Na‘e hiva ‘a e tangata Samé, “Ke ke fofonga mai ki he‘eku ngaahi leá, ‘E [‘Eiki], tokanga ki he‘eku ngaahi fakalaulaulotó.”

“Ke ke fanongo ki he le‘o ‘o ‘eku tangí, ‘E hoku Tu‘i mo hoku ‘Otua: he te u lotu pē kiate koe.

“Ko hoku le‘ó te ke ongo‘i, ‘E [‘Eiki]; ‘i he pongipongí, ‘i he pongipongí te u ‘ohake ‘eku lotú kiate koe, peá u hanga hake.” (Same 5:1–3.)

Mahalo ko e me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he ngaahi lea ko ‘ení, ‘o tatau mo ha toe me‘a, ke “hanga hake” ‘o hangē ko e lea ‘a e tangata fa‘u Samé—ke hanga hake ‘i he‘etau fiefiá pea pehē ki hotau ngaahi mamahí, ‘i he‘etau tu‘umālié pea pehē ‘i he‘etau masivá. Kuo pau ke tau hanga hake ma‘u pē mo fakamo‘oni‘i ko e ‘Otuá ‘a e taha-foaki ‘o e me‘a lelei kotoa pē pea mo e ma‘u‘anga hotau fakamo‘uí. …

‘Oku lahi ‘aupito ‘a e ngaahi tafa‘aki hotau sosaietí kuo pulia mei ai ‘a e laumālie ‘o e lotú mo e ‘apasiá mo mōihuú. ‘Oku poto ha kakai tangata mo fafine tokolahi ‘i ha ngaahi tūkunga kehekehe, mahu‘inga, pe poto, ka ‘oku mole meiate kinautolu ha ‘elemēniti mātu‘aki mahu‘inga ‘i he mo‘ui ‘oku kakató. ‘Oku ‘ikai ke nau hanga hake. ‘Oku ‘ikai ke nau fai ha fuakava ‘i he mā‘oni‘oni [vakai, T&F 59:11]. ‘Oku mālie ‘enau fepōtalanoa‘akí, ka ‘oku ‘ikai toputapu. ‘Oku fakapoto ‘enau leá, ka ‘oku ‘ikai poto. Tatau ai pē pe ‘oku hoko ia ‘i he ‘ōfisi, ‘i he loki fetongí, pe ‘i he fale fakatotolo fakakemí, kuo nau fu‘u mama‘o mei he tu‘unga ‘o e ngeia ‘a ia ‘okú ne fakahaa‘i honau ngaahi mālohi fakangatangatá pea nau pehē leva ‘oku fie ma‘u ke takuanoa ‘a e ‘Otuá ‘a ia ‘okú Ne ma‘u ‘a e ngaahi mālohi ta‘efakangatangata ‘oku ma‘u mei ‘olungá.

Me‘apango he ‘oku tau fa‘a fakatokanga‘i ‘a e fa‘ahinga ta‘e-faka‘apa‘apa ko ‘ení ‘i he loto‘i Siasí. Ko e taimi ‘e ni‘ihi ‘oku tau fa‘a fepōtalanoa‘aki le‘o lalahi, hū mai mo hū atu mei he houalotu ‘i ha tu‘unga ta‘e-faka‘apa‘apa ‘i he me‘a na‘e totonu ko ha houa ‘o e lotu mo e mōihū fakahaohaoa‘í. Ko e loto ‘apasiá ko e ongo ia ‘o e langí. Ko e lotú ko e fakahaa‘i ia ‘o e laumālié ki he ‘Otua ko e Tamaí. ‘E lelei kiate kitautolu kapau te tau hoko ‘o tatau ange mo ‘etau Tamaí ‘aki ha‘atau hanga kiate Ia, manatu ma‘u ai pē kiate Ia, pea mo tokanga lahi ange ki Hono mo ‘Ene ngāué.⁶

‘Oku ‘ikai ko ha me‘a faingofua ‘a e fakatupulaki ‘o e tu‘unga fakalaumālié mo e fakafe‘unga‘i kitautolu ki he ivi tākiekina mā‘olunga taha ‘o e anga faka‘otuá. ‘Oku fie ma‘u ki ai ha taimi pea ‘oku fa‘a fie ma‘u ai ha fefa‘uhi. He ‘ikai tupukoso pē, ka ‘oku toki fakahoko pē ‘i he feinga mo‘oni pea mo e tangi ki he ‘Otuá mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú. …

Kuo hanga ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá … ‘o ‘omai kiate kitautolu ‘a e fakamatala mahino taha ‘o e ngaahi me‘a kotoa ‘i he fiema‘u ke anga fakalaumālié pea pehē ki he taimi mo e fa‘akātaki kuo pau ke tau ‘ilo‘i ko e konga ‘o e foungá. Na‘á [ne] pehē: “‘Oku tau pehē na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá mo ha ‘atamai te ne malava ‘o fai ha fakahinohino, fakataha mo ha ngaahi tu‘unga faka‘atamai ‘e lava ke fakalahi ‘o fakahoa ki he talangofua mo e faivelenga ki he maama kuo fakahoko mai mei he langí ki he tokotaha ko iá; pea ko e ofi ange ko ia ‘a e tangatá ki he haohaoá, ko e maama ange ia ‘ene vakaí mo lahi ange ‘ene fiefiá, kae ‘oua kuó ne ikuna‘i ‘a e ngaahi kovi ‘o ‘ene mo‘uí pea mole meiate ia ‘a e holi kotoa pē ke faiangahala; pea hangē ko e kau faivelenga ‘o e kuonga mu‘á, ne nau a‘u ki he tu‘unga ko ia ‘o e tuí ‘a ia ‘oku fakakofu‘i ai ia ‘e he Tupu‘angá ‘aki Hono mālohí mo Hono nāunaú, pea ‘ohake ke nofo mo Ia. Ka te tau pehē ‘oku ‘ikai a‘u ha tangata ki he tu‘unga ko ‘ení ‘i ha vaha‘a taimi nounou pē” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 241].⁷

Kuo pau ke tau tuku ha taimi ke teuteu‘i hotau ‘atamaí ki he ngaahi me‘a fakalaumālié. ‘Oku ‘ikai hoko mai ‘a e fakatupulaki ia ‘o e ivi fakalaumālié mo e foaki ‘o e mafaí. Kuo pau ke ‘i ai ha holi, ngāue, mo ha teuteu fakafo‘ituitui. Ko hono mo‘oní, ‘oku fie ma‘u heni, … ‘a e ‘aukaí, mo e lotú, fakatotolo ‘i he folofolá, taukeí, fakalaulaulotó, pea mo ha fiekaia mo e fieinua ki he mo‘ui mā‘oni‘oní.

‘Oku ou fakatokanga‘i ‘oku ‘aonga ke toe fakamanatu ‘a e ngaahi na‘ina‘i ko ‘eni mei he ‘Otua Māfimafí:

“Kapau te ke kole, te ke ma‘u ha fakahā hoko mo e fakahā, pea mo ha ‘ilo hoko mo e ‘ilo, koe‘uhí ke ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a liló mo e ngaahi me‘a fakamelinó—‘a e me‘a ‘oku ‘omi ‘a e fiefiá, ‘a e me‘a ko ia ‘oku ‘omi ‘a e mo‘ui ta‘engatá” (T&F 42:61).

“Kole ki he Tamaí ‘i hoku hingoá ‘i he tui, ‘o tui te mo ma‘u, pea te mo ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘a ia ‘okú ne fakahā ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘aonga ki he fānau ‘a e tangatá” (T&F 18:18).

“Tuku ke nofo‘ia ‘i homou ‘atamaí ‘a e ngaahi me‘a mamafa ‘o e nofo ta‘engatá” (T&F 43:34).

“Mata‘ikoloa ‘aki ma‘u ai pē ‘i homou ‘atamaí ‘a e ngaahi koloa ‘o e mo‘uí, pea ‘e foaki kiate kimoutolu ‘i he houa pē ko iá ‘a e konga ko ia ‘e tufaki atu ki he tangata takitahá” (T&F 84:85).

“Fekumi faivelenga, lotu ma‘u ai pē, pea loto-tui, pea ‘e fengāue‘aki fakataha ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē koe‘uhí ko ho‘omou leleí, ‘o kapau te mou ‘a‘eva angatonu pea manatu‘i ‘a e fuakava kuo mou fefuakava‘aki aí” (T&F 90:24).

“‘E foaki kiate kimoutolu ‘e he ‘Otuá ‘a e ‘ilo ‘i hono Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘io, ‘i he me‘afoaki ta‘e-mafakamatala‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní” (T&F 121:26).

Ko e ngaahi tala‘ofa ‘eni kuo pau ke fakahoko mo‘oni ‘e he ‘Eikí kapau te tau teuteu‘i ‘a kitautolu.

Tuku ha taimi ke fakakaukau, ke fifili, mo lotu‘i ‘a e ngaahi me‘a fakalaumālié.⁸

Ko e konga ‘o ‘etau faingata‘a‘ia ‘i he‘etau feinga ke ma‘u ‘a e tu‘unga fakalaumālié ko ‘etau ongo‘i ‘oku fu‘u lahi ‘a e me‘a ke faí ka ‘oku tau fu‘u tōnounoú. Ko e haohaoá ko ha me‘a ia ‘oku toka mei mu‘a ki he taha kotoa; ka te tau lava ‘o faka‘aonga‘i lelei hotau iví, kamata ‘i he feitu‘u ‘oku tau ‘i aí, pea kumia ‘a e fiefia ‘e lava ke ma‘u ‘i he tulifua ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau manatu‘i e fale‘i ‘a e ‘Eikí:

“Ko ia ‘oua na‘á mo fiu ‘i he faileleí, he ‘okú mo ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o ha ngāue lahi. Pea ‘oku tupu mei he ngaahi me‘a īkí ‘a e ngaahi fu‘u me‘a lalahi.

“Vakai, ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ‘a e loto mo e ‘atamai fie faí; pea ‘e kai ‘a e ngaahi me‘a lelei ‘o e fonua ko Saioné ‘e he loto fie faí mo e kau talangofuá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení.” (T&F 64:33–34.)

Kuo fakalotolahi ma‘u pē kiate au ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí ko e “loto fie faí mo e kau talangofuá [te nau] kai ‘a e lelei ‘o e fonua ko Saioné ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení.” Te tau lava kotoa ‘o hoko ko e kakai fie ngāue mo talangofua. Kapau na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ko e haohaoá te ne kai ‘a e lelei ‘o e fonua ko Saioné ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení, te u pehē ‘oku ‘i ai hatau ni‘ihi ‘e loto fo‘i pea fo‘i. …

Ko e feitu‘u ‘eni ke kamata aí. Ko e taimi ‘eni ke kamata aí. ‘Oku fie ma‘u ‘a e lalahi ‘o ‘etau laká ke fakahoko taha taha. ‘E taki kitautolu ‘e he ‘Otua “na‘á Ne palani ‘etau fiefiá” ‘o hangē ha longa‘i fānaú, pea te tau lava ‘i he founga ko iá ‘o ofi ki he haohaoá.

‘Oku hala hatau taha kuó ne ma‘u ‘a e haohaoá pe tumutumu ‘o e tupulaki fakalaumālie ‘oku malava ke ma‘u ‘i he mo‘ui fakamatelié. ‘E lava ‘a e taha kotoa pea kuo pau ke ne fakahoko ‘a e fakalakalaka fakalaumālié. Ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘a e palani fakalangi ki he tupulaki fakalaumālie ta‘engatá. ‘Oku mahulu hake ia ‘i ha lao faka‘ulungāngá. ‘Oku mahulu hake ia ‘i ha tu‘unga maau fakaenofo. ‘Oku mahulu hake ia ‘i ha fakakaukau lelei ki he fakalakalaka fakafo‘ituituí mo e loto ‘akí. Ko e ongoongoleleí ko e mālohi fai fakahaofi ia ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí fakataha mo Hono lakanga fakataula‘eikí mo e me‘a tokoni [fakalaumālié] pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní. Te tau lavame‘a ‘i he loto‘ā ‘a e Tauhi-sipi Leleí ‘i he‘etau tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí mo talangofua ki He‘ene ongoongoleleí, ‘i he fo‘i laka takitaha ‘i he‘etau fonongá, mo kole ha ivi, pea fakalelei‘i hotau lotó mo ‘etau taumu‘á. ‘E fie ma‘u ai ‘a e mapule‘i kitá mo e akó mo e vilitakí pea mo e iví. Kae hangē ko e lau ‘a e ‘Aposetolo ko Paulá, “‘Oku ou fa‘a fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘ia Kalaisi ‘okú ne fakamālohi‘i au.” (Filipai 4:13.)

Pea ‘oku fai ‘e he fakahā fakaonopōní ‘a e tala‘ofa ko ‘ení: “Pea ko ‘eni, ko e mo‘oni, ko e mo‘oni, ‘oku ou pehē kiate koe, falala ki he Laumālie ko ia ‘oku tākiekina ke fai leleí—‘io, ke faitotonú, ke ‘a‘eva ‘i he loto fakatōkilaló, ke fakamaau mā‘oni‘oní; pea ko hoku Laumālié ‘eni.

“Ko e mo‘oni, ko e mo‘oni, ‘oku ou pehē kiate koe, te u foaki kiate koe mei hoku Laumālié, ‘a ia ‘e fakamāma‘i ho ‘atamaí, ‘a ia ‘e fakafonu ho laumālié ‘aki ‘a e fiefiá;

“Pea te ke toki ‘ilo‘i, pe te ke ‘ilo‘i ‘i he me‘á ni, ko e ngaahi me‘a kotoa pē te ke kole kiate au, ‘a ia ‘oku kau ki he ngaahi me‘a ‘o e mā‘oni‘oní, te ke ma‘u ia ‘i ho‘o tui kiate aú.” (T&F 11:12–14.)⁹

• Hili hono lau ‘o e konga 1, fakakaukau ki ha ngaahi taimi na‘á ke fie ma‘u ai ‘a e tokoni fakalangí. Kuo tāpuekina fēfē ho‘o mo‘uí ‘e he tala‘ofa ‘o e tokoni fakalangi ‘i he taimi ‘o e faingata‘á?

• ‘I he konga 2, ko e hā te tau lava ‘o ako mei he sīpinga ʻa Siosefa Sāmitá ‘e lava ‘o tokoni ‘i he taimi ‘oku tau fehangahangai ai mo e puputu‘ú? Te tau lava fēfē ‘o fakatupulaki ha ongo‘i ngofua fakalaumālie lahi ange hangē ko Siosefá?

• Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘o fekau‘aki mo e founga ‘etau ma‘u ha ‘ilo fakalaumālié (vakai ki he konga 3). ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke fakalahi ‘etau holi mo ‘etau malava ke ma‘u ha ‘ilo fakalaumālié? Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni‘i ai koe ‘e he ‘ilo fakalaumālié?

• Ko e hā ha ngaahi fakatu‘utāmaki ‘o e fakakaukau ko e ‘Otuá “ko ha taha monomono pe kautaha tokoni ke tokoni‘i kitautolu ‘i he‘etau ngaahi me‘a fakatu‘upakeé”? (Vakai ki he vahe 4.) Kuo hoko fēfē ‘a e lotú ko ha tāpuaki kiate koe?

• ‘Oku ako‘i kitautolu ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 5, ‘i he founga ke fakatupulaki ai ‘a e tu‘unga fakalaumālié. Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ‘a e ngāué ke fakatupulaki ‘a e ivi fakalaumālié? Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he folofolá ‘oku ‘omai ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga ko ‘ení?

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 6 fekau‘aki mo e tupulaki fakalaumālié. Kuo hoko fēfē ‘a e tupulaki fakalaumālié ko ha founga ‘oku fakahoko taha taha kiate koé? ‘E lava fēfē ke ‘aonga ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga ko ‘ení kapau ‘okú ke ongo‘i ‘okú ke tōnounou ‘i ho‘o tupulaki fakalaumālié?

Same 25:5; Lea Fakatātā 3:6; 2 Nīfai 32:8–9; ‘Alamā 5:46; 34:17–27; 37:36–37; T&F 8:2–3; 88:63; 112:10; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:13–17

Fakaafe‘i ‘a e kau mēmipa ‘o e kalasí ke nau fakatotolo ‘i he vahé, ‘o kumi ‘a e ngaahi sētesi pe ngaahi palakalafi ‘oku mahu‘inga kiate kinautolú. Kole ange ke nau vahevahe ‘a e ngaahi sētesí pe ngaahi palakalafí pea mo fakamatala‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku nau mahu‘ingamālie aí.