Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 6: Ko e Fakalelei mo e Toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí


Vahe 6

Ko e Fakalelei mo e Toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí

“Te tau toe tu‘u mei he mate fakamatelié ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, koe‘uhí ko e feilaulau fakalelei mo e toetu‘u ‘a e Fakamo‘uí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e fā‘ele‘i ‘a e ‘uluaki pēpē ‘a Hauati mo Kelea Hanitaá ‘i he ‘aho 20 ‘o Mā‘asi 1934, ko ha tamasi‘i na‘e ui ko Hauati Uiliami Hanitā ko e Si‘í, pea na‘e ui ko Pili. ‘I he lolotonga ‘o e fa‘ahita‘u māfaná, na‘á na fakatokanga‘i ‘a Pili ‘oku hangē ‘oku tāvaivaiá. Na‘e pehē ‘e he kau toketaá ‘oku vai hono totó (anemia), pea tu‘o ua ha huhu-toto ki ai ‘a Hauati, ka na‘e ‘ikai toe ake mai ‘a e tu‘unga ‘o Pilí. Na‘e ‘ilo mei ha ngaahi toe sivi kehe ‘oku ‘i ai ha palopalema ki hono ngākaú na‘á ne fakatupu ke mole ‘a e toto ‘o Pilí. Na‘e fakahoko ‘e he kau toketaá ha tafa, kae tokoto pē ‘e Hauati ‘i he tafa‘aki hono fohá ‘o huhu toto, ka na‘e ‘ikai fakalotolahi ‘a e olá. ‘Osi mei ai ha ‘aho ‘e tolu, kuo si‘i mālōlō fakalongolongo ‘a Pili ‘i he ‘aho 11 ‘o ‘Okatopa 1934, kae tangutu pē ‘ene ongomātu‘á ‘i hono ve‘e mohengá. Na‘e tohi ‘e Hauati, “Na‘á ma tēngihia mo ‘ikai toe ‘ilo ha me‘a ‘i he‘ema mavahe mei he falemahakí ki he fakapo‘ulí.”1

‘I he ngaahi me‘a ne na foua ‘i he mate ‘a Pilí mo e mate hona ngaahi ‘ofa‘anga kehe, na‘e pukepuke ‘a Palesiteni Hanitā ‘e he‘ene fakamo‘oni ki he Fakalelei mo e Toetu‘u ‘a e Fakamo‘uí. Na‘á ne fakamo‘oni‘i, “‘Okú ma tui pau ‘oku mo‘oni [‘a e Fakaleleí] pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘e toe mahu‘inga ange ‘i he palani fakalangi kotoa ‘o e fakamo‘uí ka ko e feilaulau fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí. ‘Okú ma tui ‘oku hoko ‘a e fakamo‘uí koe‘uhí ko e fakaleleí. Ka ‘ikai ia, ‘e hoko ‘a e palani kakato ‘o e fakatupú ko e me‘a noa pē. … Ka ‘ikai ‘a e feilaulau fakalelei ko ‘ení, ko e ngata‘angá pē ‘a e mate fakaesinó, pea he ‘ikai ha toetu‘u mo ‘ikai ha taumu‘a ‘i he‘etau mo‘ui fakalaumālié. He ‘ikai ha ‘amanaki ki he mo‘ui ta‘engatá.”2

Na‘e fa‘a lea ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi konifelenisi lahi ‘o ‘Epelelí, ‘a ia ‘oku fakahoko ‘i he taimi ‘o e Toetu‘ú ‘o kau ki he Toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí. Na‘á ne pehē ‘i he konifelenisi lahi ‘o ‘Epeleli 1983:

“‘Oku ou ongo‘i mālohi ‘i he taimi Toetu‘u ko ‘ení, hono mahu‘inga ‘o hoku fatongia ke fakamo‘oni ki he mo‘oni ‘o e toetu‘u ‘a e Fakamo‘uí. Si‘oku kāinga, ‘oku ‘i ai ha ‘Otua ‘i he langí ‘oku ‘ofa mo tokanga mai kiate koe mo au. ‘Oku ‘i ai ha‘atau Tamai ‘i he Langí, na‘á Ne fekau‘i mai Hono ‘Alo Lahi Taha ‘o e fānau fakalaumālié, ‘a Hono ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupu ‘i he kakanó, ke hoko ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga he māmaní kiate kitautolu, ke Ne to‘o kiate Ia ‘a e ngaahi angahala ‘a e māmaní, pea iku ai ‘o tutuki koe‘uhí ko e ngaahi angahala ‘a e māmaní pea toetu‘u. …

“Ko ha pōpoaki faka‘ofo‘ofa mo‘oni—‘e ‘i ai ha mo‘ui hili e maté; te tau lava ‘o foki ke toe nofo mo ‘etau Tamai ‘i he Langí, koe‘uhí ko e feilaulau na‘e fai ‘e he Fakamo‘uí ma‘atautolú, pea koe‘uhí ko ‘etau fakatomala mo talangofua ki he ngaahi fekaú.

“Tau fakahaa‘i mu‘a ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘a ‘etau hounga‘ia ‘i he palani lahi ‘o e fakamo‘uí kuo foaki ma‘atautolú, ‘i he mafoa ‘a e ata faka‘ofo‘ofa ‘o e pongipongi Toetu‘ú, ‘i he taimi ‘oku hanga ai ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e māmani Kalisitiané ki he toetu‘u ‘a Sīsuú ‘i ha ngaahi momeniti nounoú.”3

ʻĪmisi
garden tomb

‘Oku “talaki ki māmani kotoa,‘e he fonualoto ‘o e Fakamo‘uí, ‘‘Oku ‘ikai ‘i heni, ka kuo tu‘u hake’” (Luke 24:6).

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

1

Ko e Fakaleleí ko ha ngāue taukakapa ‘o e ‘ofa na‘e fai he‘etau Tamai Hēvaní mo Hono ‘Alo ‘Ofa‘anga, ko Sīsū Kalaisí.

Ko e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí ko ha ngāue ia na‘e tomu‘a fakanofo ‘e he‘etau Tamai Hēvaní ke huhu‘i ‘Ene fānaú hili honau tu‘unga hingá. Ko ha ngāue ia ‘o e ‘ofa na‘e fai he‘etau Tamai Hēvaní ke lava ai Hono ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘o fai ha feilaulau fakalelei. Pea ko ha ngāue taukakapa ia ‘o e ‘ofa na‘e fai ‘e Hono ‘Alo ‘ofa‘angá ke fakahoko ‘a e Fakaleleí.

Kuó u ‘osi tu‘u ‘i he ngoue ko Ketisemaní ‘i ha ngaahi me‘a lahi. Na‘á ku fakakaukau‘i ‘a e faingata‘a‘ia, ‘a e mamahi ‘a e Fakamo‘uí—‘a e mamahi na‘e foua ‘i he taimi na‘e tuku ange ai Ia he‘etau Tamai Hēvaní, ‘i ha founga ‘oku ‘ikai lava ‘e hotau ‘atamaí ke mākupusi, ke Ne to‘o kiate Ia ‘a e mamahi mo e ngaahi angahala ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘e fonu mamahi ‘a hoku lotó ‘i he‘eku fakakaukau ki He‘ene feilaulau ma‘ongo‘onga ma‘á e fa‘ahinga ‘o e tangatá.

Kuó u ‘osi tu‘u ‘i Kolokota, ‘a e feitu‘u ‘o e ‘ulupokó, ‘o fakalaulauloto ki hono fakamā ‘o e tutuki ‘a ia na‘e fakaiku ki he pekia fakamatelie hotau Fakamo‘uí, ka na‘e fakahoko ai ‘a ‘Ene ta‘e-fa‘amaté mo e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. Pea na‘e toe fakavaivai‘i ai hoku laumālié.

Pea kuó u ‘osi tu‘u ‘i mu‘a ‘i he fonualoto ‘i he ngoué ‘o fakakaukau ki he ‘aho nāunau‘ia ‘o e toetu‘ú ‘i he hū mai ‘a e Fakamo‘uí mei he fonualotó kuo mo‘ui, toetu‘u, mo ta‘e-fa‘amaté. Na‘e fonu hoku lotó ‘i he fiefia ‘i he‘eku fakalaulauloto ko iá.

Kuó u ongo‘i ‘i he ngaahi a‘usia ko ‘ení ke lilingi atu hoku laumālié ‘i he fakafeta‘i mo e hounga‘ia ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘i he ‘ofa kuó Ne fai mo Hono ‘Aló ma‘atautolu ‘o fou he feilaulau fakalelei nāunau‘iá. ‘I he fakalea ‘a Sālesi Kepalelí (Charles Gabriel), [“‘Oku ou fakatumutumu ‘i he ‘ofa kuo fai ‘e Sīsū ma‘akú, puputu‘u ‘i he ‘alo‘ofa kuó ne foaki kakato kiate aú. ‘Oku ou manavahē he ko au na‘e tutuki aí, ko au ko e angahala, na‘e faingata‘a‘ia, tafe ‘a e ta‘ata‘á pea mo pekia aí. ‘Io, ‘oku fakaofo ‘a e fe‘unga ‘o ‘ene tokanga maí, ke pekia ai ma‘aku. ‘Io, ‘oku fakaofo, fakaofo kiate au.]” …

‘Oku ou fai atu ‘eku fakamo‘oní, kāinga, na‘e fekau mai ‘e he Tamai Hēvaní Hono ‘Alo ‘ofa‘anga, ko Sīsū Kalaisí, ki māmani ke fakakakato ‘a e ngaahi tu‘unga ‘e fakahoko ai ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí. ‘Oku fakafofonga‘i ‘e he Fakaleleí ‘a ‘Ene ‘ofa lahi kiate kitautolú.4

2

Na‘e to‘o kotoa ‘e he Fakamo‘uí kiate Ia ‘a ‘etau ngaahi angahalá, ngaahi vaivaí, loto mamahí, mo e mamahí.

‘I he‘enau fakataha ke fakamanatua ‘a e Lakaatú, na‘e ma‘u ‘e Sīsū mo ‘Ene kau ‘Aposetoló ‘a e sākalamēniti na‘á Ne kamata ‘i he‘enau ‘ohomohe faka‘osi fakataha ko ‘ení, pea toki fononga leva ki he Mo‘unga ‘Ōlivé.

Na‘e hoko ma‘u pē ko e faiako, pea hoko atu ‘ene malangá ‘i he kaveinga ko e lami ‘o e feilaulaú. Na‘á ne fakahā kiate kinautolu ‘e taa‘i Ia, pea ‘e fakamovetevete‘i ‘a kinautolu hangē ha fanga sipi ‘oku ‘ikai hanau tauhí (vakai, Mātiu 26:31). Na‘á Ne pehē, “Kae hili ‘eku toe tu‘ú, te u mu‘omu‘a ‘iate kimoutolu ki Kāleli” (Mātiu 26:32).

‘I he ngaahi houa na‘e hoko atu aí, na‘e tauta‘a ko e ta‘ata‘a, pea na‘e kau‘imaea‘i ‘e he kau taki na‘a nau taku ko e kau tauhi ‘o ‘Ene fonó, pea tutuki fakataha ia mo ha ongo tangata kaiha‘a. Na‘e hangē ko hono kikite‘i ‘e he Tu‘i ko Penisimaní ‘i he Tohi ‘a Molomoná: “Pea vakai te ne kātaki‘i ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi, mo e mamahi fakaesinó, ‘a e fiekaiá, fieinuá, mo e ongosiá, ‘io, ‘o lahi hake ‘i he me‘a ‘oku fa‘a kātaki‘i ‘e he tangatá, tuku kehe pē ‘a e maté; he vakai, ‘oku tafe hifo ‘a e ta‘ata‘á mei he ava kotoa pē ‘o hono kilí, pea ‘e lahi pehē ‘ene mamahí, koe‘uhí ko e ngaahi faiangahala mo e ngaahi anga fakalielia ‘a hono kakaí. …

“Te ne hā‘ele mai ki hono kakai ‘o‘oná, koe‘uhí ke hoko ‘a e fakamo‘ui ki he fānau ‘a e tangatá … ; pea neongo ‘a ‘eni kotoa pē ka te nau pehē ko ha tangata pē ia, mo pehē ‘oku ‘iate ia ha laumālie ‘uli, pea te nau fakamamahi‘i ia, mo kalusefai ia” (Mōsaia 3:7, 9).

‘Oku tau mo‘ua ki he palōfita ko ‘Alamaá ‘i he‘etau ‘ilo ki he kānokato ‘o ‘Ene faingata‘a‘iá: “Pea te ne hā‘ele atu, ‘o kātaki‘i ‘a e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingata‘á pea mo e ngaahi ‘ahi‘ahi kehekehe kotoa pē; pea ‘e fai ‘eni koe‘uhí ke lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘a e folofolá ‘a ia ‘oku pehē te ne to‘o kiate ia ‘a e ngaahi mamahi mo e ngaahi mahaki ‘oku mo‘ua ai hono kakaí.

“Pea te ne to‘o kiate ia ‘a e maté, koe‘uhí ke ne vete ‘a e ngaahi ha‘i ‘o e maté ‘a ia ‘oku ha‘iha‘i ‘a hono kakaí; pea te ne to‘o kiate ia ‘a honau ngaahi vaivaí, koe‘uhí ke fonu hono lotó ‘i he ‘alo‘ofa, ‘o fakatatau ki he kakanó, koe‘uhí ke ne ‘afio‘i ‘o fakatatau ki he kakanó ‘a e founga ke tokoni‘i ai ‘a hono kakaí ‘o fakatatau ki honau ngaahi vaivaí” (‘Alamā 7:11–12).

Fakakaukau ki ai! Ko e taimi na‘e to‘o ai Hono sinó mei he kolosí pea telio fakavavevave ‘i ha fonualotu na‘e kolé, na‘e ‘ikai ngata pē He‘ene ‘osi to‘o kiate Ia, ‘e he ‘Alo ta‘e ha angahala ‘o e ‘Otuá, ‘a e ngaahi angahala mo e ngaahi ‘ahi‘ahi ‘a e laumālie kotoa ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘e fakatomalá, ka mo e ngaahi mahaki mo e loto mamahi pea mo e ngaahi mamahi kehekehe kotoa pē. Na‘á Ne fuesia ‘a e ngaahi mamahí ni ‘o hangē ko ‘etau fuesia kinautolu, ‘o fakatatau ki he kakanó. Na‘á Ne fuesia kotoa kinautolu. Na‘á Ne fai ‘eni ke fakahaohaoa‘i ‘a ‘Ene ‘alo‘ofá mo ‘Ene malava ke fakahaofi kitautolu mei he ngaahi faingata‘a kotoa ‘o e māmaní.5

Ko hono mo‘oní, te tau ala fai ha ngaahi fili hala, ngaahi fili kovi, ngaahi fili fakamamahi. Pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e me‘a ia ‘oku tau faí, ka ko e taimi ia ‘oku ‘aonga kakato ai ‘a e misiona mo e ‘alo‘ofa pea mo e nāunau ‘o Sīsū Kalaisí. … Kuó Ne fai ha fakalelei taukapo ki he ngaahi fili hala ‘oku tau faí. Ko Ia ‘a hotau taukapo ki he Tamaí pea kuó ne ‘osi totongi, tokamu‘a, ‘a e ngaahi fo‘ui mo e ngaahi anga fakavalevale ‘oku tau fa‘a fakatokanga‘i ‘i he ngāue ‘aki ‘etau tau‘atāiná. Kuo pau ke tau tali ‘Ene me‘a‘ofá, fakatomala mei he ngaahi fehalaaki ko iá, pea muimui ki He‘ene ngaahi fekaú kae lava ke tau ngāue kakato ‘aki ‘a e huhu‘i ko ‘ení. ‘Oku ‘i ai ma‘u pē ‘a e me‘a‘ofá ni; ‘oku ‘atā ma‘u pē ‘a e halá. Te tau lava ma‘u pē ‘o tafoki ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá pea mo‘ui, ‘o a‘u ki he houa faingata‘a tahá mo e ngaahi fehālaaki kovi tahá.6

3

Na‘e toe tu‘u ‘a Sīsū Kalaisi mei he fa‘itoká pea na‘e hoko ko e polopolo ‘o e Toetu‘ú.

Tau foki mo au ‘i taimi ki he ngaahi ‘ata faka‘osi ko ia ‘i he Fonua Tapú. Na‘e ofi ‘a e ngata‘anga ‘o e mo‘ui fakamatelie ‘a hotau ‘Eikí. Kuó Ne ‘osi fakamo‘ui ‘a e mahakí, fokotu‘u ‘a e maté, mo fakamatala‘i ‘a e folofolá, kau ai mo e ngaahi kikite ‘o ‘Ene pekiá mo e toetu‘ú. Na‘á Ne folofola ki He‘ene kau ākongá:

“Vakai, ‘oku tau ‘alu hake ki Selusalema; pea ‘e lavaki‘i ‘a e Foha ‘o e tangatá ki he kau taula‘eiki lahí mo e kau tangata tohí, pea te nau fakamaau ia ke mate.

“Pea ‘e tukuange ia ki he Senitailé ke manuki‘i, mo haha, mo tutuki ki he ‘akaú: pea ‘e tu‘u hake ia ‘i hono ‘aho tolú” (Mātiu 20:18–19). …

‘I he kamata mafoa ‘o e ata ‘o e ‘aho hono tolú, kuo ha‘u ‘a Mele Makitaline mo e “Mele ‘e tahá” ki he fonualoto ‘a ia na‘e tuku ai Hono sino kuo pekiá [Mātiu 28:1; vakai foki, Ma‘ake 16:1; Luke 24:10]. Kimu‘a aí, na‘e ‘alu ‘a e kau taula‘eiki mā‘olungá mo e Kau Fālesí kia Pailato ‘o fakaloto‘i ia ke tuku ha taha le‘o ‘i he matapā ‘o e fonualotó, “telia na‘a ha‘u ‘ene kau ākongá ‘i he poó ‘o kaiha‘asi ia, pea nau tala ki he kakaí, kuo toe tu‘u ia mei he maté” (Mātiu 27:64). Ka kuo ‘osi teka‘i ‘e ha ongo ‘āngelo mālohi ‘a e maká mei he ngutu ‘o e fonualotó, pea kuo ‘osi hola mo e kau leʻó ‘i he manavahé ‘i he me‘a ne hokó.

Ko e taimi na‘e omi ai ‘a e ongo fafiné ki he fonualotó, na‘á na ‘ilo kuo ‘osi fakaava mo ‘ikai ha taha. Na‘e tatali ‘a e ongo ‘āngeló ke fakahoko ange kiate kinaua ‘a e ongoongo fakafiefia taha kuo ongona ‘e he telinga ‘o e tangatá: “‘Oku ‘ikai ‘i heni ia: he kuo toe tu‘u, ‘o hangē ko ‘ene leá” (Mātiu 28:6).7

‘Oku ‘ikai ha tokāteline ia ‘i he ngaahi tohí ‘oku lau ‘e he Kalisitiané ko ha folofola ‘e toe mahu‘inga ange ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá ‘i he tokāteline ‘o e toetu‘u ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. Na‘e fou mai ‘iate Ia ‘a e toetu‘u ‘a e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē kuo fā‘ele‘i— pe ‘e fā‘ele‘i— ki he māmaní.

Neongo ‘etau fakamahu‘inga‘i lahi ‘a e toetu‘ú ‘i he‘etau tokāteliné, mahalo ko hatau tokolahi ‘oku te‘eki ai ke tau ‘ilo‘i hono mahu‘inga fakalaumālié mo hono mahu‘inga ta‘engatá. Kapau ne tau pehē, te tau ofo ‘i hono faka‘ofo‘ofá ‘o hangē ko Sēkope, ko e tokoua ‘o Nīfaí, pea te tau tetetete ‘i he me‘a na‘a tau mei fehangahangai mo ia kapau na‘e ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e me‘a‘ofa fakalangí ni. Na‘e tohi ‘e Sēkope ‘o pehē:

“‘Oiauē, ‘a e poto ‘o e ‘Otuá, mo ‘ene ‘alo‘ofá mo e angaleleí! He vakai, kapau ‘e ‘ikai toe tu‘u ‘a e kakanó, kuo pau ke mo‘ulaloa ‘a hotau laumālié ki he ‘āngelo ‘a ia na‘e tō mei he ‘ao ‘o e ‘Otua Ta‘engatá, ‘o ne hoko ko e tēvolo, ‘o ‘ikai toe tu‘u” (2 Nīfai 9:8).

Ko e mo‘oni ‘oku hoko ‘a e toetu‘ú ko e uho ia ‘o e tui ‘a e Kalisitiane kotoa; ko e ma‘ongo‘onga taha ia ‘o e ngaahi mana kotoa pē kuo fakahoko ‘e he Fakamo‘ui ‘o e māmaní. Ka ne ‘ikai ia, kuo tuku mo‘oni kitautolu ‘o ‘ikai ha ‘amanaki. Tuku mu‘a ke u faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi lea ‘a Paulá: “He kapau ‘oku ‘ikai ha toetu‘u mei he maté, … pea ‘oku ta‘e-‘aonga ‘emau malangá, … pea kuo ‘ilo ‘a kimautolu ko e kau fakamo‘oni loi ki he ‘Otuá; koe‘uhí he kuo mau fakapapau mei he ‘Otuá ‘a ‘ene fokotu‘u hake ‘a Kalaisí. … Kapau kuo ‘ikai tu‘u hake ‘a Kalaisi, ‘oku ta‘e‘aonga ho‘omou tuí; ‘oku mou kei ‘i ho‘omou angahalá” (1 Kolinitō 15:13–15, 17).8

Ka ‘ikai ‘a e Toetu‘ú, ‘oku hoko leva ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko ha lisi ‘o ha ngaahi lea fakapoto mo ha ngaahi mana ta‘e-mafakamatala‘i—ka ko ha ngaahi lea mo ha ngaahi mana ‘oku ‘ikai ha‘ane ikuna taupotu. ‘Ikai, ko e ikuna taupotú ‘oku ‘i he mana taupotú: he ko e fuofua taimi ‘eni ‘i he hisitōlia ‘o e fa‘ahinga e tangatá, kuo fokotu‘u ai ‘e ha taha na‘e mate ia ‘o hoko ko ha taha mo‘ui ta‘efa‘amate. Ko ia ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ko e ‘Alo ‘o ‘etau Tamai ‘i he Langi ta‘efa‘amaté, pea ‘oku hoko ‘Ene ikuna‘i ‘a e mate fakaesino mo fakalaumālié ko ha ongoongo fakafiefia ia ‘oku totonu ke lea ‘aki ‘e he ‘elelo ‘o e Kalisitiane kotoa pē.

Ko e fo‘i mo‘oni ta‘engatá, na‘e toe tu‘u ‘a Sīsū Kalaisi mei he fa‘itoká pea na‘e hoko ia ko e polopolo ‘o e Toetu‘ú. (Vakai, 1 Kolinitō 15:23.) He ‘ikai ke lava ‘o fakafepaki‘i ‘a e fakamo‘oni ki he me‘a faka‘ofo‘ofa ko ‘eni na‘e hokó.

‘Oku kau ‘i he kau fakamo‘oni na‘e filí ‘a e Kau ‘Aposetolo ‘a e ‘Eikí. Ko hono mo‘oní, ko e ui ki he tu‘unga faka-‘aposetolo mā‘oni‘oní ko e taha ia ‘oku fakamo‘oni‘i ki māmani ‘a e fakalangi ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Na‘e pehē ‘e Siosefa Sāmita, “Ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘o ‘etau tui fakalotú ko e fakamo‘oni ko ia ‘a e kau ‘Aposetoló mo e kau Palōfitá, fekau‘aki mo Sīsū Kalaisí, na‘á Ne pekia, pea telio, pea toe tu‘u ‘i he ‘aho hono tolú, ‘o hā‘ele hake ki he langí; pea ko hono toenga ‘o e ngaahi me‘a kehe kotoa pē fekau‘aki mo ‘etau tui fakalotú ko ha fanga ki‘i kongokonga pē.” (History of the Church, 3:30.) …

Na‘e fakamahino ange ‘e Kalaisi, ‘i He‘ene ako‘i ‘Ene kau ‘Aposetoló, “[kuo pau ke kātaki‘i] ‘e he Foha ‘o e Tangatá ‘a e ngaahi me‘a lahi, pea si‘aki ia ‘e he mātu‘á, mo e kau taula‘eiki lahí, mo e kau tangata tohí, pea ‘e tāmate‘i ia, pea hili ‘a e ‘aho ‘e tolu ‘e toe tu‘u.” (Ma‘ake 8:31.) Ko ia na‘e pehē. Na‘e tutuki Ia pea tuku ‘i he fonualotó. ‘I he ‘aho hono tolú, na‘e toe tu‘u ke toe mo‘ui—ko e Fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá pea mo e polopolo ‘o e Toetu‘ú. Tu‘unga ‘i He‘ene feilaulau fakaleleí, ‘e fakamo‘ui ai ‘a e kakai kotoa pē mei he fa‘itoká pea te nau toe mo‘ui. Ko e fakamo‘oni ma‘u pē ‘eni ‘a e Kau ‘Aposetoló, ‘a ia ‘oku ou tānaki atu ki ai mo ‘eku fakamo‘oní.9

ʻĪmisi
Christ and Mary Magdalene

Na‘e hā ‘a Sīsū Kalaisi kia Mele Makitaliné ‘i ha taimi nounou pē mei He‘ene toetu‘ú (vakai, Sione 20:1–18).

4

Na‘e hā ‘a Sīsū ki ha tokolahi hili ‘Ene Toetu‘ú.

Na‘e hā ‘a e ‘Eikí ki ha tokolahi ‘i he ngaahi ‘aho hili ‘Ene toetu‘ú. Na‘á Ne fakahā hono ngaahi matakafo mahu‘inga ‘e nimá kiate kinautolu. Na‘e fononga mo talanoa pea mo kai mo kinautolu, ke fakamo‘oni‘i ‘o ‘ikai ha toe veiveiua ko e sino kuo toetu‘ú ko ha sino mo‘oni ‘o e kakano mo e ngaahi hui. Na‘e ngāue kimui ange ki he kakai Nīfaí, ‘a ia na‘á Ne fekau ke nau “Tu‘u hake pea ‘unu‘unu mai kiate au, koe‘uhí ke mou ‘ai homou nimá ki hoku vakavaká, pea ke mou ala foki ki he mata‘i fa‘o ‘i hoku nimá mo hoku va‘é, koe‘uhí ke mou ‘ilo‘i ko au ko e ‘Otua ‘o ‘Isileli, pea ko e ‘Otua ‘o e māmaní kotoa pē, pea kuo tāmate‘i au koe‘uhí ko e ngaahi angahala ‘a e māmaní.

“Pea … na‘e ‘alu atu ‘a e fu‘u kakaí, ‘o nau ‘ai honau nimá ki hono vakavaká, ‘o nau ala ki he ngaahi mata‘i fa‘o ‘i hono nimá mo hono va‘é; ‘o nau fai ‘eni, mo ‘alu atu takitaha kae ‘oua kuo ‘alu atu kotoa pē, ‘o nau mamata ‘aki honau matá mo ala ‘aki honau nimá, pea nau ‘ilo‘i pau mo fakamo‘oni‘i, ko ia ia ‘a ia kuo tohi ‘e he kau palōfitá ‘e hā‘ele maí” (3 Nīfai 11:14–15).

Ko e fatongia pea mo e fiefia ‘a e kakai tangata mo e fefine kotoa ‘i he potu kotoa pē ke “fekumi ki he Sīsū ko ia, ‘a ia kuo [fakamo‘oni‘i] ‘e he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló” (‘Eta 12:41) pea mo ma‘u ‘a e fakamo‘oni fakalaumālie ki hono fakalangí. Ko e totonu mo e tāpuaki ia ‘o kinautolu kotoa ‘oku feinga ‘i he loto fakatōkilalo, ke fanongo ki he le‘o ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘i he‘ene fakamo‘oni‘i ‘a e Tamaí mo Hono ‘Alo kuo toetu‘ú.10

Kuo te‘eki ai teitei fakafepaki‘i ‘a e fakamo‘oni ‘a kinautolu na‘e mamata kia [Sīsū] ko e tokotaha mo‘ui hili ‘o ‘Ene pekiá. Na‘e tu‘o hongofulu pe hongofulu mā taha nai ‘Ene haá: kia Mele Makitaline mo e kau fefine kehe ‘i he ngoué, ki he ongo ākonga ‘i he hala ki ‘Emeasí, kia Pita ‘i Selusalema, ki he kau ‘aposetoló ‘i he taimi na‘e ‘ikai ke ‘i ai ai ‘a Tōmasí pea mo e taimi na‘e ‘i ai aí, ki he kau ‘aposetoló ‘i he Tahi ‘o Kālelí, pea tu‘o taha ‘i ha mo‘unga ki ha kakai ‘e toko 500, kia Sēmisi ko e tokoua ‘o e ‘Eikí, pea ki he kau ‘aposetoló ‘i he taimi ‘o e hā‘ele haké.11

‘Oku ou fakamo‘oni, ko e taha kuo ui mo fakanofo ke fakamo‘oni‘i ‘a e huafa ‘o Sīsū Kalaisí ki māmani kotoa, ‘okú Ne mo‘ui. ‘Okú Ne ma‘u ha sino kuo fakanāunau‘ia‘i, mo ta‘efa‘amate ‘o e kakano mo e ngaahi hui. Ko e ‘Alo pē Taha ia Kuo Fakatupu ‘o e Tamaí ‘i he kakanó. Ko e Fakamo‘uí Ia, ko e Maama mo e Mo‘ui ‘o e māmaní. Na‘e hā hili Hono tutukí mo ‘Ene pekiá ko ha taha kuo ‘osi toetu‘u kia Mele, kia Pita, kia Paula, pea ki ha kakai tokolahi kehe. Na‘á Ne fakahā Ia ki he kakai Nīfaí. Na‘á Ne fakahā Ia kia Siosefa Sāmita, ko e palōfita kei tamasi‘í, pea mo ha tokolahi kehe ‘i hotau kuongá.12

5

Te tau toe tu‘u mei he maté pea ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá.

Ko e Toetu‘ú ko e fakamanatua ia ‘o e me‘a‘ofa tau‘atāina ‘o e mo‘ui ta‘efa‘amaté kuo foaki ki he kakai fulipē, ‘o fakafoki mai ai ‘a e mo‘uí mo fakamo‘ui ‘a e ngaahi kafó. Neongo ‘e mate kotoa pē he ko e konga ia ‘o e palani ta‘engata ‘o e tupú mo e fakalakalaká, ka te tau lava ‘o ma‘u kotoa ha fakafiemālie ‘i he fakamatala ‘a e tangata fa‘u Samé, “Kapau ‘e ai ha tangi ‘i he poó, ‘e hoko ‘a e fiefia ‘i he pongipongí.” (Same 30:5.)

Ko Siope na‘á ne fai ‘a e me‘a ‘e ala ui ko e fehu‘i ‘o e hisitōliá: “Kapau ‘e mate ‘a e tangatá, ‘e toe mo‘ui ia?” (Siope 14:14.) ‘Oku faka‘āulolongo mai ‘a e tali ‘a Kalaisí ‘i taimi ‘o a‘u mai ki he houá ni: “Koe‘uhí ‘oku ou mo‘ui, ‘e mo‘ui ‘a kimoutolu foki.” (Sione 14:19.)13

‘Oku hoko ha mavahevahe ‘o e laumālié mo e sinó ‘i he taimi ‘o e maté. ‘E hanga ‘e he toetu‘ú ‘o toe fakataha‘i ‘a e laumālié mo e sinó, pea hoko leva ‘a e sinó ko ha sino fakalaumālie, ‘o e kakano mo e ngaahi hui kuo fakaake ‘e he laumālié kae ‘ikai ko e totó. Ko ia, ‘e ta‘e-fa‘amate ai pea ‘ikai toe mate hotau sinó hili ‘a e toetu‘ú, kuo fakaake ‘e he laumālié. Ko e ‘uhinga ‘eni ‘o e lea ‘a Paula “‘oku ai ‘a e sino fakakakano pea ‘oku ai ‘a e sino fakalaumālie” pea “‘e ‘ikai fa‘a ma‘u ‘e he kakanó mo e totó ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá” [vakai, 1 Kolinitō 15:44, 50]. Ko e sino fakanatulá ko e kakano mo e toto, ka fakaake ‘e he laumālie kae ‘ikai ko e totó, ‘e lava pea ‘e hū ki he pule‘angá. …

‘Oku ou ‘ilo‘i pau ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá pea ko Sīsū ‘a e Kalaisí. Hangē ko e fakamo‘oni ‘a Paula ki he kāingalotu ‘o Kolinitoó ‘i he‘ene tohi he fa‘ahita‘u ‘o e Toetu‘ú he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí, ‘oku tānaki atu ‘eku fakamo‘oní, te Ne toe tu‘u mei he mate fakamatelié ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, koe‘uhí ko e feilaulau fakalelei mo e toetu‘u ‘a e Fakamo‘uí. ‘Oku ou sioloto atu ki he fakamafao mai hono ongo to‘ukupú ki he tokotaha kotoa ‘e fanongó:

“… Ko au ko e toetu‘u, mo e mo‘ui: ko ia ‘oku tui kiate aú, ka ne mate ia, ‘e mo‘ui pē ia:

“Pea ko ia ‘oku mo‘ui mo tui kiate aú, ‘e ‘ikai ‘aupito mate ia.” (Sione 11:25–26.)14

Na‘e ‘omi ‘e he toetu‘u ‘a Kalaisí ‘a e tāpuaki ‘o e mo‘ui ta‘efa‘amaté pea mo e faingamālie ki he mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku talaki ‘e Hono fonualoto kuo mahá ki māmani kotoa, “‘Oku ‘ikai ‘i heni, ka kuo tu‘u hake.” (Luke 24:6.) ‘Oku ‘i he ngaahi leá ni ‘a e ‘amanaki lelei, fakamahino, pea mo e tui ‘oku fie ma‘u ke faipoupoua kitautolu ‘i he‘etau mo‘ui faingata‘a‘iá mo e loto mamahí.15

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

  • ‘Oku fakahaa‘i fēfē ‘e he Fakaleleí ‘a e ‘ofa ‘a e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kiate kitautolú? (Vakai ki he konga 1.) ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakahaa‘i ‘a e hounga‘ia ki he me‘a‘ofa ko ‘eni ‘o e ‘ofá? (Vakai, T&F 42:29.)

  • ‘I ho‘o fakamanatu ko ia ‘a e konga 2, kumi ‘a e ngaahi kehekehe ‘oku tāpuaki‘i ai koe ‘e he Fakaleleí. ‘Oku tokoni‘i fēfē ‘e he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitaá pea mo hono faka‘aonga‘i ‘o e folofolá ho‘o mahino ki he Fakaleleí? Ko e hā ha fa‘ahinga a‘usia kuó ne fakamālohia ho‘o fakamo‘oni ki he Fakaleleí? ‘E founga fēfē ha lava ‘e he mālohi ‘o e Fakaleleí ‘o fakamālohia koe he lolotonga ho ngaahi faingata‘a‘iá?

  • Ko e hā ho‘o fakakaukau ‘i ho‘o ako ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e Toetu‘ú? (Vakai, konga 3.) ‘E founga fēfē ha‘atau fakahounga‘i lahi ange hono mahu‘inga ‘o e Toetu‘ú?

  • Toe fakamanatu ‘a e konga 4, ‘a ia ‘oku fakaikiiki ai ‘e Palesiteni Hanitā ha kau fakamo‘oni tokolahi ki he Toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e fakamo‘oni ‘a e kau fakamo‘oni ko ‘ení?

  • Fakakaukau‘i ‘a e akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘oku pehē ‘oku ‘omi ‘e he Toetu‘ú “‘a e ‘amanaki lelei, fakapapau, mo e tui kotoa ‘oku fie ma‘u ke faipoupoua kitautolu ‘i hotau faingata‘a‘iá pea mo e taimi ‘e ni‘ihi ‘i he‘etau mo‘ui fonu loto mamahí” (konga 5). ‘Oku hoko fēfē ‘a e Toetu‘ú ko ha ma‘u‘anga ‘amanaki lelei mo e fakafiemālie kiate koe? Kuo founga fēfē hano fakalelei‘i ‘e ha fakamo‘oni ki he Toetu‘ú ho‘o mo‘uí?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

Sione 10:17–18; 2 Nīfai 2:6–9, 22–27; 9:19–25; 3 Nīfai 27:13–16; T&F 18:10–16; 19:15–20; Mōsese 6:59–60

Tokoni ki he Akó

“Palani ha ngaahi ‘ekitivitī ako te ne langaki hake ‘a ho‘o tui ki he Fakamo‘uí” (Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 25). Hangē ko ‘ení, te ke ala fehu‘i kiate koe ha ngaahi fehu‘i hangē ko ‘ení ‘i ho‘o akó: “‘E founga fēfē ha tokoni‘i au ‘e he ngaahi akonaki ko ‘ení ke fakatupulaki ‘eku mahino ki he Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí? ‘E founga fēfē ha lava ‘a e ngaahi akonaki ko ‘ení ‘o tokoni‘i au ke u tatau ange mo e Fakamo‘uí?”

Ma‘u‘anga Fakamatalá

  1. ‘I he Eleanor Knowles, Howard W. Hunter (1994), 88; vakai foki, 86–87.

  2. ‘I he Conference Report, Oct. 1968, 139.

  3. “Evidences of the Resurrection,” Ensign, May 1983, 16.

  4. “The Atonement of Jesus Christ” (lea na‘e fai ‘i he seminā ‘a e kau palesiteni fakamisioná, ‘aho 24 ‘o Sune 1988), 2–3, 7, Church History Library, Salt Lake City; vakai foki, The Teachings of Howard W. Hunter, ed. Clyde J. Williams (1997), 8–9.

  5. “He Is Risen,” Ensign, May 1988, 16–17.

  6. “The Golden Thread of Choice,” Ensign, Nov. 1989, 18.

  7. “He Is Risen,” 16–17.

  8. “He Is Risen,” 16.

  9. “An Apostle’s Witness of the Resurrection,” Ensign, May 1986, 16–17.

  10. “He Is Risen,” 17.

  11. ‘I he Conference Report, Apr. 1963, 106.

  12. “He Is Risen,” 17.

  13. “An Apostle’s Witness of the Resurrection,” 16.

  14. ‘I he Conference Report, Apr. 1969, 138–39.

  15. “An Apostle’s Witness of the Resurrection,” 15–16.