Siosefa Sāmita, ko e Palōfita ‘o e Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí

[Kuo] tu‘o lahi hono ‘omai ‘o e ongoongoleleí ki māmani ‘i ha kau palōfita, pea ko e taimi kotoa pē [na‘e] mole koe‘uhí ko e talangata‘á. Na‘e ngata ‘a e ‘ulilolongó ‘i he 1820, pea toe hā mai ‘a e ‘Eikí ki ha palōfita. Na‘e lava ‘a e palōfitá, ‘a Siosefa Sāmita, ke fakamo‘oni‘i ‘a ‘ene ‘ilo‘i pau ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsū ‘a e Kalaisí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ko ha Taha kuo Toetu‘u, mavahe mo kehe mei he Tamaí. Na‘e ‘ikai ke fakamo‘oni ia ki he me‘a na‘e tui ki aí pe ko e hā ‘ene fakakaukaú pe fakakaukau mo e fakamahamahalo ‘a e kakai kehé, ka ko e me‘a na‘á ne ‘ilo‘í. Na‘á ne ma‘u ‘a e ‘ilo ko ‘ení koe‘uhí he na‘e hā totonu kiate ia ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo e ‘Aló mo folofola kiate ia.⁴

Na‘e fakahaa‘i ‘e he ‘Otuá ia … [kia Siosefa Sāmita] ko ha tokotaha mavahe. ‘Ikai ko ia pē, na‘e fakahaa‘i ‘e he Tamaí mo e ‘Aló ‘a e fo‘i mo‘oni ta‘e-lava ke faka‘ikai‘i ‘okú Na māvahevahe mo takitaha ‘a e sinó. Na‘e toe fakamahino‘i foki ‘a e fekau‘aki ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ‘i he fakafe‘iloaki fakalangi ki he palōfita kei tamasi‘í, “Ko Hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘ení. Fanongo kiate Ia!” [Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:17].⁵

Ko e taimi na‘e fanongo ai ‘a e kau tangatá na‘e pehē ‘e he talavou ko Siosefa Sāmitá na‘e fakahā ‘e he ‘Otuá Ia ki he tamasi‘í, na‘a nau manuki‘i ia mo fehi‘a kiate ia, ‘o hangē pē ko e fehi‘a ‘a e kau tangata poto mo lavame‘a ‘o ‘Atenisí he kuonga faka-Kalisitiane mei he tangata pē taha na‘e ngāue ‘i honau lotolotongá. Ka ‘oku kei mo‘oni pē ko Paulá, ‘i he a‘usia ko ia ki mu‘á, ko e tangata pē taha ia ‘i he kolo ‘iloa ko ia ‘o e potó, na‘á ne ‘ilo‘i ‘e lava ha taha ke fou atu ‘i he matapā ‘o e maté pea kei mo‘ui. Ko e tangata pē taha ia ‘i ‘Atenisi na‘á ne lava ke fakamatala‘i mahino ‘a e faikehekehe ‘o e founga ‘o e tauhi tamapuá pea mo e lotu mo‘oni ki he ‘Otua mo‘oni pē taha mo mo‘uí. [Vakai, Ngāue 17:19–20, 22–23.]⁶

Ko kinautolu na‘a nau fakasītu‘a‘i ‘a e Fakamo‘uí ‘i he taimi na‘e hā‘ele mai ai ki māmani mo fakahā ko e ‘Alo ia ‘o e ‘Otuá, na‘a nau pehē fekau‘aki mo Ia: “‘Ikai ko e foha ‘eni ‘o e tufungá?” (Mātiu 13:55.) Ko e taimi na‘e fakahā ai ‘e Siosefa kuó ne mamata ki ha me‘a-hā-mai pea kuo mamata ki he Tamaí mo e ‘Aló, na‘e fakakaukau mo fehu‘ia ‘e he kaungā‘apí, kau faifekaú, pea mo e kakai ‘o e koló: “‘Ikai ko e foha ‘eni ‘o e tangata fāmá?” Na‘e fakatanga‘i mo fakapoongi ‘a Kalaisi, ka kuo hoko e taimí ko hono fakatau‘atāiná. Hangē ko ia na‘e hoko ki he foha ‘o e tufungá, na‘e pehē foki mo e foha ‘o e tangata fāmá.⁷

Na‘e ‘ikai ngata pē hoko ‘a Siosefa Sāmita ko e tangata ma‘ongo‘ongá, ka na‘e hoko ia ko e tamaio‘eiki na‘e tataki fakalaumālie ‘a e ‘Eikí, ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá. Na‘e ma‘u hono ma‘ongo‘ongá ‘i he me‘a pē taha—ko e mo‘oni ‘o ‘ene fakahā na‘e mamata ki he Tamaí mo e ‘Aló pea na‘á ne fai ki he mo‘oni ‘o e fakahā fakalangi ko iá. …

‘Oku ou fakamo‘oni … na‘e hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke kamata hono fakahoko ko ‘eni ‘o e ngāue ‘o e ngaahi ‘aho kimui ní ‘i hotau kuongá.

‘Oku ou fakamo‘oni ko e palōfita kei si‘i ko ‘ení, ‘a ia ‘oku kei hoko ‘i ha ngaahi founga lahi ko e mana mahu‘inga taha … ‘o e me‘a ‘oku hoko he Siasi ko ‘ení, ko ha fakamo‘oni mo‘ui ia, ‘oku totonu ke tu‘u mai ‘a e me‘a vaivaí ‘o holoki ‘a e kakai mafi mo mālohí, ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá pea ‘i he fakahinohino ‘a e Fakamo‘ui ‘o e māmaní.⁸

‘I he ‘aho ono ‘o ‘Epeleli 1830, … na‘e fakataha ai ha kau tangata mo ha kau fafine ‘i he‘enau talangofua ki ha fekau ‘a e ‘Otuá, ‘i he fale ‘o Misa Pita Uitemā [ko e Lahí] ke fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. … Na‘e ‘ikai hanau taha na‘á ne pehē na‘e ako lelei pe ‘i ha tu‘unga fakatakimu‘a mahu‘inga. Ko ha kakai faka‘ei‘eiki mo ha kau tangata‘i fonua faka‘apa‘apa‘i kinautolu, ka na‘e ta‘e-‘iloa ‘i he mavahe mei honau tukui‘api ofí. …

Na‘e fakataha ‘a e kau tangata loto fakatōkilalo, mo angamaheni ko ‘ení koe‘uhí ko ha taha ‘o kinautolu, ko ha talavou fu‘u kei si‘i ko Siosefa Sāmita ko e Si‘í, na‘á ne ‘omi ha fakamatala mātu‘aki fakaofo. Na‘á ne fakahā kiate kinautolu pea mo hono kotoa na‘e fie fanongó kuó ne ma‘u ha ngaahi toutou fetu‘utaki kāfakafa mo fakalangi, kau ai ha me‘a-hā-mai ‘o e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo ‘Ofa‘anga, ko Sīsū Kalaisí. Tupu mei he ngaahi a‘usia fakahā ko ‘ení, na‘e ‘osi pulusi ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e Tohi ‘a Molomoná, ko ha lekooti ‘o e ngaahi fengāue‘aki ‘a Kalaisi mo e kakai na‘a nau nofo‘i ‘a ‘Amelika he kuonga mu‘á. ‘Ikai ngata ai, na‘e fekau ‘e he ‘Eikí ki he talavoú ni, ‘i he taimi ko ‘ení na‘e ta‘u uofulu mā fā pē, ke toe fokotu‘u ‘a e Siasi na‘e ‘i he kuonga ‘o e Fuakava Fo‘oú pea ‘i he fakafoki mai ‘i hono tu‘unga haohaoá, ‘oku totonu ke ‘iloa ‘aki ‘a e hingoa ‘o hono fungani makatulikí mo e ‘ulu ta‘engata, ko e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí tonu.

‘I he‘ene peheé, na‘e kamata ai ‘i he tu‘unga fakatōkilalo kae mahu‘inga taha ‘a e ‘uluaki konga ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ‘o e Siasí, he ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene ‘aonga ki he to‘u tangata ‘o e kakaí ka ko e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. … Ko ha kamata‘anga masivesiva, ‘io, ka ko e pehē kuo toe folofola ‘a e ‘Otuá, kuo toe fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Kalaisí mo fakamo‘oni‘i hono ngaahi tokāteliné ‘e ha fakahā fakalangí, ko e fakamatala lelei taha ia kuo fai ki he māmaní talu mei he ngaahi ‘aho ‘o e Fakamo‘uí ‘i he taimi na‘á Ne hā‘elea ai ‘a e ngaahi hala ‘o Siuteá mo e ngaahi tafungofunga ‘o Kālelí.⁹

Ko ha konga ‘o e fakahā fakalangi [na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmitá] ko ha fakahinohino ke toe fokotu‘u ‘a e Siasi mo‘oni mo mo‘uí, ‘o toe fokotu‘u ‘i onopooni ‘o hangē ko ‘ene ‘i he kuonga ‘o e ngāue ‘i he matelié ‘a e Fakamoʻuí. Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí, “kuo fokotu‘u ‘o fakatatau mo e ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā na‘á Ne ‘omi kiate kimautolu ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní, pea fakatatau foki mo e founga ‘o e Siasí ‘o hangē ko ia ‘oku lekooti ‘i he Fuakava Fo‘oú” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 158]. …

… Ko kinautolu na‘e papitaiso ki he Siasí ‘i he ‘aho ono ‘o ‘Epeleli 1830, na‘a nau tui ‘oku ‘i ai ha ‘Otua fakatāutaha; na‘a nau tui ‘oku hanga ‘e He‘ene mo‘uí mo e mo‘ui ‘o Hono ‘Alo, ko Sīsū Kalaisí, ‘o ‘omi ‘a e fakava‘e ta‘engata na‘e langa ai ‘a e siasi ko ‘ení.¹⁰

Tu‘unga ‘ia [Siosefa Sāmita] pea mo e ngaahi me‘a na‘e hoko atu aí, na‘e toe fakafoki mai ki māmani ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo e ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga kakató, ke ‘oua na‘a toe ‘ave [vakai, T&F 65:2]. Na‘e toe fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmaní, pea mo fakataumu‘a, ‘o fakatatau ki he folofolá, ke teka atu ‘o fakafonu ‘a e māmaní kotoa [vakai, Taniela 2:35].¹¹

Ko e fā‘ele‘i mai ‘o e Palōfita ko Siosefá ki māmaní, ko e fakahoko ia ‘o ha kikite na‘e fai ‘i he ngaahi senituli lahi kuo hilí ‘e Siosefa na‘e fakatau ki ‘Isipité:

“‘E fokotu‘u hake ‘e he ‘Eiki ko hoku ‘Otuá, ha tangata kikite ‘a ia ‘e hoko ko ha tangata kikite mahu‘inga ki he fua ‘o hoku manavá. … Ko hono hingoá ‘e tatau mo au; pea ‘e tatau ia mo e hingoa ‘o ‘ene tamaí” (2 Nīfai 3:6, 15).

Na‘e fakatauhingoa ‘a Siosefa Sāmita ko e Si‘í kia Siosefa ‘o e kuonga mu‘á, ‘a ia na‘e ‘ave pōpula ki ‘Isipité, pea toe fakatauhingoa foki ki he‘ene tamaí, ko Siosefa Sāmita ko e Lahí, ‘o fakahoko ai ‘a e kikite ko ‘ení. ‘Oku ‘iloa ia ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea ‘oku ui ia ko “Siosefa ko e Tangata Kikite.” ‘Oku fa‘a ui ia ko e “palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahā.”

‘Oku fa‘a fetuiaki pē ‘a e ngāue ‘aki ‘o e “Palōfitá” mo e “Tangata Kikité” mo e “Tangata Ma‘u Fakahaá” pea ‘oku fakakaukau ha tokolahi ‘oku taha pē mo tatau. Neongo ia, ‘oku ‘ikai ke nau tatau, pea ko e ngaahi fo‘i leá ni ‘e tolu ‘oku māvahevahe mo kehekehe honau ‘uhingá.

‘Oku fakamatala‘i ‘e [‘Eletā] Sione A. Uitisou ‘a e palōfitá ko ha faiako—ko ha taha ‘okú ne fakamatala‘i ‘a e mo‘oní. ‘Okú ne ako‘i ‘a e mo‘oní ‘i hono fakahā ‘e he ‘Eikí ki he tangatá, pea ‘okú ne fakamatala‘i ia ‘i he fakahinohino fakalaumālié ke mahino ki he kakaí. Ko e fo‘i lea “palōfitá” ‘oku fa‘a ngāue ‘aki ia ke fakamahino‘i ha taha ‘okú ne ma‘u e fakahā mo e fakahinohino mei he ‘Eikí. Kuo fakakaukau ha tokolahi ko e palōfitá ko ha taha ‘okú ne tomu‘a tala ha ngaahi me‘a mo ha ngaahi me‘a ‘e hoko ‘i he kaha‘ú, ka ko ha taha pē ‘eni ia ‘o e ngaahi ngāue ‘a ha palōfita. Ko ha tangata lea ia ma‘á e ‘Eikí.

Ko e tangata kikité ko ha taha ‘oku mamata. ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘eni ia ‘okú ne sio ‘aki hono mata fakanatulá kae ‘aki hono mata fakalaumālié. Ko e me‘afoaki ‘o e kikité ko ha fakakoloa‘i fakalangi. Na‘e tatau ‘a Siosefa mo Mōsese, ko e tangata kikite he kuonga mu‘á, pea na‘e mamata ‘a Mōsese ki he ‘Otuá ko e mata ki he mata, ka na‘á ne fakamatala‘i ‘a e founga ‘o ‘ene mamata kiate Iá ‘i he fakalea ko ‘ení:

“Ka ko ‘eni kuo mamata ‘a hoku mata ‘o‘okú ki he ‘Otuá, kae ‘ikai hoku mata fakanatulá, ka ko hoku mata fakalaumālié, he na‘e ‘ikai mei lava ‘a hoku mata fakanatulá ‘o mamata; he na‘á ku mei mae ‘o mate ‘i hono ‘aó; ka na‘e ‘iate au ‘a hono nāunaú; pea na‘á ku mamata ki hono fofongá, he na‘á ku liliu ‘i hono ‘aó” (Mōsese 1:11).

‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakakaukau ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e sio fakalaumālié ke ta‘e sio mo‘oni ki ai. Ko e fa‘ahinga mata me‘a-hā-mai peheé ‘oku ‘ikai ko ha faka‘amu pe fakakaukau loto pē. Ko hono mo‘oní ‘oku fai e mamata ki he me‘a ko iá, kae ‘ikai ‘aki ‘a e mata fakanatulá. ‘Oku tau takitaha ma‘u ha mata fakalaumālie ‘a ia ko e kaungā ngāue ia hotau mata fakanatulá. Na‘e ‘uluaki fakatupu fakalaumālie kitautolu pea toki ngaohi hotau sinó ko e kofukofu ‘o hotau laumālié. ‘Oku talamai na‘a tau ‘a‘eva ‘i hotau ‘uluaki tu‘ungá ‘i he mamata. Na‘e fakafou ‘eni ‘i he sio ‘a hotau mata fakalaumālié koe‘uhí he na‘e te‘eki ai foaki mai hotau sinó mo e mata fakanatulá. ‘Oku ma‘u ‘e he kakai kotoa pē ha mata fakalaumālie ka ‘oku ‘ikai ke nau faingamālie ma‘u pē ke ngāue ‘aki ‘a e fa‘ahinga mata ko iá kae ‘oua kuo fakaake ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí. …

‘Oku lava ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ha kakai, na‘e fekau‘i mai ki māmani ‘i he taumu‘a ko iá, ke nau sio mo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá. Ko e tangata kikité ko ha taha ‘oku mamata mo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi me‘a kuo ‘osi hokó, pea pehē foki ki he ngaahi me‘a ‘e hoko maí, pea ‘e fakahā ‘iate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē (vakai, Mōsaia 8:15–17). Ko hono fakanounoú, ko ha taha ia ‘oku sio, ‘oku ‘a‘eva ‘i he maama ‘a e ‘Eikí ‘aki e mata fakalaumālie ‘oku ‘ā‘ā mo fakaake ‘e he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. Na‘e hoko ‘a Mōsese, Samuela, ‘Īsaia, ‘Isikeli, pea mo ha tokolahi kehe ko ha kau tangata kikite, koe‘uhí he na‘a nau faingamālie ke sio ofi ki he nāunau mo e mālohi fakalangí ‘i he kakai fakamatelie kehé.

‘Oku faka‘ilo mai ‘e he fakahaá ha me‘a ‘oku ‘ikai ‘iloa pe na‘e ‘osi ‘ilo kimu‘a ‘e he tangatá pea to‘o mei he‘ene manatú. ‘Oku fekau‘aki ma‘u pē ‘a e fakahaá mo e mo‘oní, pea ‘oku hoko ma‘u mai pē mo e fakangofua fakalangi. ‘Oku ma‘u ‘a e fakahaá ‘i ha ngaahi founga kehekehe, ka ‘oku pehē pē kuo ‘osi mo‘ui mo ngāue ‘a e tokotaha ma‘u fakahaá ke taau mo fenāpasi mo e laumālie fakalangi ‘o e fakahaá, ‘a e laumālie ‘o e mo‘oní, pea lava ai ke ne ma‘u ‘a e ngaahi pōpoaki fakalangí.

Te tau ala fakamatala‘i nounou ‘o pehē ko e palōfitá ko ha faiako ‘o e mo‘oni fakalangí, ko ha tangata kikite ia ‘i he tapa kotoa pē ‘i hono fakamatala‘í. Na‘e fakaake ‘a e ‘ilo fakalaumālie ‘a [Siosefa Sāmitá] ki ha tu‘unga fakaofo pea fakamā‘oni‘oni‘i ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko e me‘afoaki ‘eni na‘e mamata ai ki he Tamaí pea mo e ‘Aló ‘i he‘ene ‘alu ki he vao‘akaú ke lotú. ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘i he‘etau muimui‘i ‘ene mo‘uí mo ‘ene ngaahi ngāué mei aí, na‘e ‘ikai feinga ke ngāue ‘i hono mālohi pē ‘o‘ona. Na‘e falala ki he ‘Eikí ‘o ne ma‘u ai hono tokoní pea foaki ange hono fakahinohinó. Na‘e tataki ‘ene mo‘uí ‘e he fakahaá.¹²

Ko e taimi ‘oku tau hiva ai kau kia Siosefa Sāmita, “‘Oku Mau Fakamāloó” (Ngaahi Himi, 1985, fika 16), ‘oku tau manatu‘i ha ngaahi me‘a mahu‘inga kehekehe fekau‘aki mo ia.

‘Oku tau fakahīkihiki‘i ia ‘i he ‘ikai ngata pē he‘ene malava ‘o fefolofolai mo Sihová kae mo ha kakai kehe ‘o e langí. Na‘e tokolahi fau na‘e ‘a‘ahi mai, ‘o foaki ha ngaahi kī, mo fakahinohino‘i ‘a e “tangata kikite mahu‘inga” ko ia na‘e fokotu‘u hake ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní (2 Nīfai 3:6–7). Ko e taimi na‘e tāpuaki‘i ai ‘e he Tamai ko Sāmitá ‘a e talavou ko Siosefá ‘i he 1834, na‘á ne pehē na‘e mamata mai ‘a Siosefa ‘o e kuonga mu‘á ‘i ‘Isipité ki he tangata kikite ko ‘eni ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní. Na‘e tangi ‘a Siosefa ‘o e kuonga mu‘á ‘i he‘ene ‘ilo‘i ‘e tāpuaki‘i ‘e he ngāue ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘a e ngaahi hako ta‘e-fa‘alaua ‘o Siosefa kimu‘á.

‘Oku tau fakahīkihiki‘i ‘a Siosefa Sāmita foki, ‘i he‘ene faivelenga mo malava ke liliu pea mo mau ha ngaahi peesi ‘e laungeau ‘o e folofola kuo fakahaá. Ko ia ‘a e halanga ‘o e fakahaá. . Kuo fakafuofua‘i, na‘e lahi ange ha ngaahi folofola fakaofo ne fakafou mai ‘iate ia ‘i ha toe tangata ‘i he hisitōliá.

‘Oku ‘ikai ke tau fakahīkihiki‘i pē ‘a Siosefá koe‘uhí ko ‘ene malava ke kātakí ka ko ‘ene “kātaki‘i lelei iá” (T&F 121:8). Kimu‘a pē, ‘i he‘ene kei tamasi‘i si‘í, na‘e fai ha tafa fakamamahi ki hono va‘é—ka ne ta‘e-‘oua ‘a e tafa ko ‘ení na‘e ‘ikai ke ne mei lava ‘o fakahoko ‘a e fononga faingata‘a ‘a e ‘Apitanga ‘o Saioné mei ‘Ōhaiō ki Mīsulí. Na‘e “lue lalo [‘a Siosefa] ‘i he taimi lahi ‘o ne a‘usia ai ‘a e fā, toto, pea mo e mamahi ‘o e va‘é” [Ngaahi ‘Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita, 331]. Ko e me‘a tatau pē, ‘oku tau fakahīkihiki‘i ia mo ‘Ema he‘ena kātekina e mole fakamamahi ‘ena fānau totonu mo ohi ‘e toko onó he‘enau mate kei īkí. Ko e mātu‘a kuo mole si‘a taha ‘o ‘enau fānaú ‘oku fakafonu ‘aki ‘a e loto mahinó.

‘Oku tau fakahīkihiki‘i ‘a Siosefa ‘i he‘ene malava ke kātekina ‘a e fakatangá, kau ai mo hono tuku pōpula lōloa mo fakamasiva‘i ‘i he Fale Fakapōpula Lipetií. Na‘e ngali mole kotoa ‘a e ‘amanakí, ki ha tokolahi, he taimi ko iá. Ka na‘e fakapapau‘i ‘e he ‘Eiki ‘o e langí kia Siosefa tuku pōpulá, “‘e ‘eke ‘e he ngaahi ngata‘anga ‘o e māmaní ki ho hingoá” (T&F 122:1). ‘Oku tau mo‘ui ‘i ha kuonga ‘oku fakautuutu ai e fie‘ilo kau kia Siosefa Sāmita pea mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí.

Kuo fuoloa hono ‘osi fakahoko ‘e Siosefa ‘ene faka‘amu ke ne lava ‘o “‘i ha tu‘unga tatau mo [kinautolu]” na‘e ‘i mu‘á [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita, 265]. Te tau lava he taimí ni ke hiva‘i ‘a e founga hono “[fakakalauni ‘o Siosefa ‘i he lotolotonga ‘o e kau palōfita ‘o e kuonga mu‘á]” (Ngaahi Himi, 1985, fika 16).

‘Oku tau fakahīkihiki‘i ‘a Siosefa ‘i he‘ene kātekina hono toutou lavaki‘i fakamamahí mo e loto mamahí. Ka, na‘e ‘alu ki Kātesi, “hangē ha lami ke tāmate‘í,” “kae nonga ‘o hangē ko e pongipongi maluú,” mo “konisēnisi tau‘atāina … ki he tangata kotoa pē” (T&F 135:4). Na‘e ‘ikai ‘alu loto ‘ita ki Kātesi. Na‘e ‘ikai ‘alu lāunga ki Kātesi. Ko ha ivi faka‘ofo ia ke kātaki‘i ‘o lelei!

Na‘e ‘ilo‘i ‘e Siosefa hono hu‘ungá. Na‘e hu‘u ia ki he Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí ‘a ia na‘e fakafanongo ki ai talu mei hono ‘uluaki fakahinohino‘i he‘etau Tamai Hēvaní ‘a e talavou ko Siosefá, ‘o pehē, “Ko Hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá eni. Fanongo kiate Ia!” [Siosefa Sāmita—Hisitōliá 1:17].¹³

‘Oku ou fakamālō ‘i he tangatá ni, ki he‘ene ngaahi akonakí, ki he‘ene ngaahi fakahaá, ki he me‘a kuó ne tuku ma‘atautolú, he na‘e tu‘unga ‘iate ia hono fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí ki māmaní. Te u pehē ‘oku ‘ikai ha toe talanoa faka‘ofo‘ofa ia ‘i he hisitōlia kotoa ‘o laka ange ‘i he talanoa mahino, mo fakafiefia ‘o e tamasi‘i na‘e ‘alu ki he vao ‘akau ofi ki hono ‘apí, tū‘ulutui ‘o lotu mo ma‘u ha ongo ‘a‘ahi fakalangí.

‘Oku tau vakai ‘eni ki he‘ene mo‘uí mo ‘ene ngaahi ngāué. Kuo vakili ki ai ha tokolahi ke ‘ilo kotoa hono fakalilolilo ‘o e lea kuo tohí, ka ‘oku ‘ikai ha fakalilolilo ia. … Na‘e taha pē ‘a e tuí, ko e tui ‘a ha ki‘i tamasi‘i si‘i na‘e ‘amanaki ke ako‘i ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá. Pea ‘i he fakalau atu ‘a e taimí, na‘e ako‘i ‘a e ki‘i talavoú ni, hala ‘i he lavame‘a fakaakó pea ‘ikai ako, ‘e he ‘Eikí ki he ngaahi me‘a ‘e hoko maí.

Kuo foaki ‘eni kiate kitautolu ‘a e potó mo ha ‘atamai. Ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘ú ke tau ako‘i mo tanumaki ia hangē ko e fakahinohino ‘a e ‘Eikí kia Siosefá mo ma‘u ha tui hangē ko ia na‘á ne ma‘ú pea mo loto fiemālie ke muimui ‘i ha ngaahi fakahinohino faingofua. Ko e taimi te tau fai ai ia mo muimui ‘i he hala ‘oku finangalo [‘a e ‘Eikí] ke tau muimui aí pea mo ako ‘a e ngaahi lēsoni ‘e finangalo ke tau akó, te tau fakatokanga‘i kuo to‘o mei he‘etau mo‘uí ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fehangahangai mo e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá, he na‘e pehē mo Siosefa. Na‘e faka‘au ‘o hoko ko ha tangata na‘e ofi ange ki he haohaoá, he kuó ne fakama‘a hono laumālié mo hono ‘atamaí mo mo‘ui ofi ki he ‘Eikí pea na‘e lava ke talanoa mo Ia mo fanongo ki He‘ene folofola ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘a ia kuó ne tuku ma‘atautolu ‘i he‘ene ngaahi fakahaá. Kuó ne lava ‘i hono mata fakalaumālié ke mamata ki he ngaahi me‘a kuo ‘osi hokó pea mo ia ‘oku kei toka mei mu‘á, pea kuo tau ‘osi ma‘u ha fakamo‘oni ki he mo‘oni ‘o e me‘a ko ia na‘á ne mamata ki aí. …

‘Oku ou fakamālō ‘i he‘eku kau ‘i he Siasí, pea mo ‘eku fakamo‘oni ki hono fakalangí ‘a ia ‘oku makatu‘unga ‘i he talanoa mahino-ngofua ‘o ha ki‘i tamasi‘i na‘e tū‘ulutui ‘i he lalo ‘akaú mo ma‘u ha ongo ‘a‘ahi fakalangi—‘o ‘ikai ko e ‘Otua pē taha, ka ko ha ongo tangata māvahevahe, ko e Tamaí mo e ‘Aló, ‘o fakahaa‘i ai ki māmani ‘a e sino māvahevahe ‘a e Tolu‘i ‘Otuá. ‘Oku makatu‘unga ‘eku tuí mo ‘eku fakamo‘oní ‘i he talanoa mahino ko ‘ení, ha kapau ‘oku ‘ikai ke mo‘oni, ‘oku hala ‘a e tui faka—Māmongá. Kapau ‘oku mo‘oni—pea ‘oku ou fakamo‘oni ‘oku mo‘oni ia—ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga taha kuo hoko ‘i he hisitōliá kotoa.

Ko ‘eku faka‘ānauá [‘eni] ‘i he‘etau fakamanatua ‘a e palōfita ma‘ongo‘ongá ni mo fakalaulauloto ki he‘ene mo‘uí, ke tau fakahoungaʻi ‘i hotau lotó ‘a e ngaahi me‘a kuo hoko ‘i he‘etau mo‘uí tu‘unga ‘i hono tu‘unga faka-tangata-kikité pea mo ‘ene fakahā kiate kitautolú—ko ha tangata kikite makehe, na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ke tataki kitautolu ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní, ke tau lava ‘o liliu fakafoki hotau ‘alungá ki he ngaahi hala ‘oku taki kitautolu ki he hakeaki‘í mo e mo‘ui ta‘engatá.¹⁴

• Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘o kau ki he ‘Uluaki Mata Me‘a-hā-mai ‘a Siosefa Sāmitá (vakai ki he konga 1). Kuo tākiekina fēfē koe ‘e ho‘o fakamo‘oni ki he ‘Uluaki Mata Me‘a-hā-maí? Ko e hā ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ai ke ma‘u ‘e he Kāingalotú ha fakamo‘oni ko e palōfita ‘a e ‘Otuá ‘a Siosefa Sāmitá?

• Ko e hā ho‘o ngaahi fakakaukau ‘i ho‘o toe vakai‘i ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo hono fokotu‘u ‘o e Siasí? (Vakai, konga 2.) Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke ma‘u pea mo ho fāmilí tu‘unga ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí?

• Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke mahino ‘a e ‘uhinga ‘o e ngaahi hingoa ko e palōfitá, tangata kikité, mo e tangata ma‘u fakahaá? (Vakai ki he konga 3.) Kuo tāpuekina fēfē koe ‘e he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau tangata ma‘u fakahaá?

• ‘Oku fakamatala‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 4 ha ni‘ihi ‘o e ngaahi ‘uhinga ‘oku tau fakahīkihiki‘i ai ‘a Siosefa Sāmitá. ‘Oku fakatupulaki fēfē ‘e he ngaahi akonaki ko ‘ení ho‘o fakahounga‘i ‘a e Palōfita ko Siosefá? Ko e hā te ke lava ‘o ako mei he sīpinga ʻa Siosefa Sāmitá?

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e tuí, ako fakalaumālié, pea mo e talangofuá (vakai ki he konga 5). ‘Oku kaunga fēfē ‘a e ngaahi akonaki ko ‘ení kiate kitautolu? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o fakahaa‘i ‘etau hounga‘ia ‘i he ngaahi tāpuaki kuo tau ma‘u tu‘unga ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá?

Liliu ‘a Siosefa Sāmitá, Sēnesi 50:25–33; Taniela 2:44; ‘Efesō 2:19–22; 4:11–14; T&F 1:17–32; 5:9–10; 122:1–2; 135; Siosefa Sāmita—Hisitōlia

“‘I ho‘o ongo‘i ko ia ‘a e fiefia ‘oku ma‘u mei he mahino kiate koe ‘a e ongoongoleleí, te ke fie faka‘aonga‘i leva ‘a e me‘a ‘okú ke akó. Feinga ke ke mo‘ui ‘o fakatatau mo e mahino ‘okú ke ma‘ú. ‘I ho‘o fai iá, ‘e toe fakamālohia ange ai ho‘o tuí, ‘iló, mo ho‘o fakamo‘oní” (Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 21).