Ko ‘Etau Tukupā ki he ‘Otuá

‘Oku ou fakatokanga‘i ‘i he‘eku fakakaukau ki he ngaahi tāpuaki kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá pea mo e ngaahi lelei ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘oku kole mai ke tau fai ha foaki fakafoki, ko ha ngaahi foaki ‘i he taimí pe pa‘angá pe ha ngaahi toe ma‘u‘anga tokoni kehe. ‘Oku mahu‘inga kātoa ‘eni mo fie ma‘u, ka ‘oku ‘ikai ke nau hoko ko ‘etau foaki kakato ia ki he ‘Otuá. Ko hono aofangatukú, ko e me‘a ‘e fie ma‘u he‘etau Tamai ‘i he Langí meiate kitautolú ‘oku mahulu hake ia ʻi he foakí pē; ko ha tukupā kakato ia, ko e lī‘oa kakato, ‘a ‘etau mo‘uí kotoa mo e me‘a te tau ala a‘usiá.

Kātaki ‘o ‘ai ke mahino ‘oku ‘ikai ko ‘eku lea ‘eni ki ha tukupā pē ki he Siasí mo hono ngaahi ‘ekitivitií, neongo ‘oku fie ma‘u ke fakamālohia ma‘u pē. ‘Ikai, ko ‘eku leá ‘o fakatautautefito ki ha tukupā ‘oku hāsino ‘i he tō‘onga fakafo‘ituituí, ‘i he‘etau angatonu fakatāutahá, ‘i he‘etau mateaki‘i hotau ‘apí mo e fāmilí pea mo e koló, pea pehē foki mo e Siasí. …

Tuku ke u fakamanatu nounou atu ha taha ‘o e ngaahi sīpinga kāfakafa mei he folofolá ‘a ia na‘e tu‘u ma‘u ai ha kau talavou ‘i he‘enau ngaahi tefito‘i mo‘oní mo pukepuke ‘enau angatonú neongo na‘e mahino ‘e mole ‘enau mo‘uí ka nau ka fai ia.

‘I he ta‘u nai ‘e 586 kimu‘a ‘ia Kalaisí, na‘e ‘ohofi ai ‘e he Tu‘i ko Nepukanesá ‘a e kolo ko Selusalemá ‘o ne ikuna‘i. Na‘e mātu‘aki ofo ‘i he tu‘unga lelei mo e poto ‘o e fānau ‘Isilelí ‘o pau ai ke ne ‘omi ha ni‘ihi ‘o kinautolu ki he fale ‘o e Tu‘í [‘i Papilone].

Na‘e hoko ha palopalema ki he kakai ‘Isilelí ‘i he ‘aho na‘e fa‘u ai ‘e Nepukanesa ha tamapua koula pea tu‘utu‘uni kinautolu kotoa ‘i he vāhenga Papiloné ke hū ki ai, ko ha tu‘utu‘uni na‘e fakafisinga fakalongolongo ‘e he kau talavou ‘Isileli ‘e toko tolú—‘e Setaleki, Mēsake mo ‘Apetenikō. Na‘e “houhau lahi fau” ‘a e tu‘í mo tu‘utu‘uni ke ‘omi kinautolu ki hono ‘aó. (Taniela 3:13.) Na‘á ne talaange kiate kinautolu kapau he ‘ikai ke nau fakatōmape‘e ‘i he ‘ao ‘o e me‘afakatātā koulá ‘i he taimi kuo fokotu‘ú, “‘e lī ‘a kimoutolu ‘i he feitu‘u la‘ā ko iá ki he loto afi vela kakaha.” Hili ia peá ne fehu‘i ange leva, “Pea ko hai ‘a e ‘Otua ‘a ia te ne fakahaofi ‘a kimoutolu mei hoku nimá?” [Tāniela 3:15.]

Na‘e tali faka‘apa‘apa ‘a e kau talavou ‘e toko tolú ka na‘e ‘ikai ha to e momou:

Na‘a nau talaange, “Kapau ‘oku pehē, [‘o ke fakamanamana‘i kimautolu ‘aki ‘a e maté,] ‘oku mālohi ‘a homau ‘Otua ‘a ia ‘oku mau tauhí ke fakahaofi ‘a kimautolu mei he afi vela kakahá, pea te ne fakahaofi ‘a kimautolu mei ho nimá, ‘e tu‘i.

“Pea kapau ‘e ‘ikai [‘i ha fa‘ahinga ‘uhinga te ne fili ke ‘oua na‘a fakahaofi ai kimautolu mei he afí], ke ke ‘ilo pē ‘e tu‘i, ‘e ‘ikai te mau [tauhi] ho ngaahi ‘otuá, pe hū ki he ngaahi me‘afakatātā koula ‘a ia kuó ke fokotu‘ú.” [Tāniela 3:17–18.]

Ko hono mo‘oní na‘e toe ‘āsili ange e houhau ‘a Nepukanesá pea tu‘utu‘uni ke tafu ha taha ‘o e ngaahi fōnisé ke liunga fitu ‘ene kakahá. Peá ne fekau leva ke lī ‘a e kau talavou loto-to‘á ni mo honau valá kakato ki he loto afí. Na‘e tu‘utu‘uni fefeka ‘e he tu‘í ka na‘e fu‘u kakaha fau ‘a e afí, ‘o tō ai ‘o mate ‘a e kau sōtia na‘a nau hiki ‘a Setaleki, Mēsake mo e ʻApetenikō koe‘uhí ko e vela ‘o e fōnisé, ‘i he‘enau lī atu ‘enau kau pōpulá.

Pea toki hoko leva ‘a e taha ‘o e ngaahi mana ma‘ongo‘onga, ‘oku ‘i ai e totonu ki ai ‘a e kau tui faivelengá, ‘o fakatatau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá. Na‘e tu‘u ‘a e kau talavoú ni mo ‘a‘eva takai fiemālie ‘i he loto fōnisé pea na‘e ‘ikai ke nau vela. Ko hono mo‘oní, ko e taimi na‘e ui mai ai kinautolu kimui ange ‘e he tu‘i fakatumutumú ni, na‘e ‘ikai vela honau valá, pe vela honau kilí, pe māngia ha tu‘oni louʻulu ‘o honau ‘ulú. Pe namu ‘ohuafi pē ā ‘a e kau talavou lototo‘a mo loto fakatukupaá ni.

Pea na‘e folofola ‘a e tu‘í ‘o pehē, “‘Oku monū‘ia ‘a e ‘Otua ‘o Setaleki, mo Mēsake, mo ‘Apetenikoó, ‘a ia kuó ne fakahaofi ‘ene kau tamaio‘eiki na‘e falala kiate iá, … [‘o] fakahaofi ‘a honau sinó, koe‘uhí ke ‘oua na‘a nau tauhi pe hū ki ha ‘otua, ka ko honau ‘Otuá pē.

“… Pea na‘e hākeaki‘i ‘e he tu‘í ‘a Setaleki, mo Mēsake, pea mo ‘Apetenikō, he fonua ‘o Papiloné.” (Taniela 3:28, 30.)

Ko e malava ko ia ke taukapo‘i ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘a ha tahá, ke mo‘ui angatonu mo tui fakatatau ki ha tui ‘a ha tahá—ko e me‘a ia ‘oku mahu‘ingá, pea ko e faikehekehe ia ‘i he foakí mo ha tukupaá. Ko e lī‘oa ko ia ki he tefito‘i mo‘oni mo‘oní—‘i he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí, ‘i hotau ‘apí mo e fāmilí, pea ‘i he feitu‘u kotoa pē ‘oku tau fetaulaki ai mo tākiekina ‘a e kakai kehé—ko e lī‘oa ia ‘oku kole ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú. …

‘Oku fie ma‘u ‘i he mo‘ui lavame‘á, ‘i he mo‘ui ‘oku leleí, ‘i he mo‘ui anga-mā‘oni‘oni faka-Kalisitiané ha fa‘ahinga me‘a ‘oku ope atu ‘i ha foaki peé, neongo ‘oku mahu‘inga ‘a e foaki kotoa. Ko hono mo‘oní, ‘okú ne fie ma‘u ‘a e loto ‘akí—‘aki e kotoa ‘o e laumālié, ‘a e tukupā mo‘oni mo fakamahu‘inga‘i e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘i he ngaahi fekau kuo foaki ‘e he ‘Otuá. …

Kapau te tau mo‘ui ‘o fakatatau mo ‘etau ngaahi tefito‘i mo‘oní, tukupā ke mo‘ui faitotonu mo angatonu, he ‘ikai ke lava ‘e ha tu‘i pe fakafepaki pe fōnise afi vela ke fakamo‘ulaloa‘i kitautolu. Koe‘uhí ke ikuna ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmani, ‘ofa te tau tu‘u ko e kau fakamo‘oni kiate Ia “‘i he taimi kotoa pē pea ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘i he feitu‘u kotoa pē te [tau] ‘i ai, ‘o a‘u ki he maté.” (Mōsaia 18:9.)⁵

Ko e taimi na‘e tu‘utu‘uni ai kia Sosiua ke faka‘auha ‘a e kolo ko Selikoó, na‘e ‘i he ‘ao ‘o e [ngaahi ha‘a ‘o ‘Isilelí], na‘e hoko ‘a e ngaahi ‘ā mālohi ‘o e koló ko ha felei faingata‘a fakatu‘asino ki he ikuna ‘a ‘Isilelí—pe ngali pehē. Na‘e fakahoko ‘e Sosiua ‘a e fakahinohino na‘e fai kiate ia ‘e he talafekau ‘a e ‘Eikí, neongo na‘e ‘ikai ke ne ‘ilo ‘a e foungá, ka na‘e fakapapau‘i ‘i he ngata‘angá. Ko ‘ene tukupaá ke talangofua kakato. Ko e me‘a na‘e tokanga ki aí ke fai pau ki he me‘a na‘e fakahinohino ki aí, ke fakahoko ‘a e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua na‘e ngali faikehe ‘a e fakahinohinó, ka na‘e teke ia ‘e he‘ene tui ki hono olá. Ko e mo‘oni, ko hono olá, ko e taha ia ‘i he ngaahi mana lahi na‘e a‘usia ‘e he kakai ‘Isilelí ‘i hono tataki kinautolu ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ‘e Mōsese, ‘e Sosiua, pea mo ha kau palōfita tokolahi kehe na‘e tukupā ke muimui ki he ngaahi fekau mo e ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e ‘Eikí.

‘I he fakaofi atu ‘a Sosiua mo hono kakaí ki Selikoó, na‘a nau fai pau ki he ngaahi fakahinohino ‘a e ‘Eikí, pea fakatatau mo e fakamatala ‘a e folofolá, “na‘e hinga lafalafa ‘a e ‘aá ki lalo, pea ‘alu hangatonu hake ‘a e kakaí ki loto kolo, ‘o ‘alu hangatonu atu ‘a e tangata kotoa pē, ‘o nau ma‘u ‘a e koló.” (Sosiua 6:20.)

‘Oku pehē ‘e he lekōtí na‘e hili e mālōlō ‘a ‘Isileli mei he ngaahi tau mo honau ngaahi filí, na‘e ui fakataha mai ‘e Sosiua, he na‘e fu‘u motu‘a, ‘a ‘Isileli kotoa. Na‘á ne fakamanatu kiate kinautolu ‘i he‘ene lea māvaé, kuo nau ikuna ko‘euhí he na‘e tau ‘a e ‘Otuá ma‘anautolu, ka kapau ‘e tuku he taimí ni ‘enau tauhi ki he ‘Eikí mo hono tauhi ‘o ‘Ene fonó, ‘e faka‘auha kinautolu. …

Pea toki kole leva ‘e he ‘eikitau mo e taki fakalaumālie ma‘ongo‘ongá ni ha tukupā, pea tukupā foki mo ia mo hono fāmilí: “Mou fili he ‘ahó ni ‘a ia te mou tauhí; … ka ko au mo hoku falé, te mau tauhi ‘a [e ‘Eikí].” (Sosiua 24:15.)

Ko ha fakamatala ma‘ongo‘onga ‘eni ‘o e tukupā kakato ‘a ha tangata ki he ‘Otuá; ‘a ha palōfita ki he finangalo ‘o e ‘Eikí; ‘a Sosiua ko e tangata ki hono ‘Otuá, ‘a ia na‘e tāpuekina tu‘o lahi kimu‘a ‘i he‘ene talangofuá. Ko ‘ene talaange ‘eni ki he kakai ‘Isilelí ‘e tatau ai pē pe ko e hā ‘enau filí, te ne fai pē ‘a e me‘a na‘á ne ‘ilo‘i na‘e totonú. Ko ‘ene talaangé, ko ‘ene fili ke tauhi ki he ‘Eikí na‘e tu‘u ‘atā pē ia mei he‘enau filí; he ‘ikai liliu ‘e he ‘enau filí ‘a ‘ene filí; he ‘ikai liliu ‘ene tukupā ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘e ha fa‘ahinga me‘a te nau fai pe fai ‘e ha toe taha. Na‘e pule‘i mahino pē ‘e Sosiua ‘a ‘ene ngaahi angafaí pea mo tokanga taha hono matá ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí. Na‘e tukupā ke talangofua.⁶

Hili ‘ene mahino ‘o e fono ‘o e ongoongoleleí pea mo e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i hono lau mo ako ‘a e folofolá mo e lea ‘a e kau palōfitá, ‘oku toki ma‘u leva ha mahino lahi ange ki he ‘uhinga ‘oku fa‘a lau ai ‘a e talangofuá ko e ‘uluaki fono ‘o e langí mo e ‘uhinga ‘oku fie ma‘u ai ‘a e talangofuá ke fakahaofi kitautolú. ‘Oku ‘omi ai kitautolu ki he sivi taupotu tahá. ‘Oku tau loto ke talangofua kakato ki he fono ‘a e ‘Otuá? ‘E hokosia ha taimi ‘i he‘etau mo‘uí kuo pau ai ke fai ha fili pau.⁷

‘Oku hōifua mo‘oni ‘a e ‘Eikí ki ha loto fakapapau ke talangofua ki He‘ene fale‘í, ‘o laka ange ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a. Kuo lekooti mo‘oni ‘a e ngaahi a‘usia ‘a e kau palōfita ma‘ongo‘onga ‘o e Fuakava Motu‘á ke tokoni ke mahino kiate kitautolu hono mahu‘inga ‘o e fili ‘a e hala ‘o e talangofua kakató. ‘Oku pau na‘e hōifua ‘a e ‘Eikí ‘i he fakahoko ‘e ‘Ēpalahame, hili ‘ene ma‘u ‘a e fakahinohino ke feilaulau‘i hono foha pē taha ko ‘Aisaké, ‘o fakatatau mo e fakahinohino ki aí, ‘o ‘ikai ha fehu‘i mo ‘ikai ha fakaveiveiuá. ‘Oku pehē ‘e he lekōtí na‘e folofola ‘a e ‘Otuá kia ‘Ēpalahame:

“Ko ‘eni ke ke ‘ave ho fohá, ho foha pē taha ko ‘Aisaké, ‘a ia ‘okú ke ‘ofa ki aí, peá ke ‘alu ki he fonua ko Mōliá: ‘o feilaulau ‘aki ia ‘i ai, ko e feilaulau tutu, ‘i he mo‘unga ‘e taha, ‘a ia te u fakahā kiate koe.” (Sēnesi 22:2.)

‘Oku pehē ‘e he veesi hono hokó:

“Pea tu‘u hengihengi hake ‘a ‘Ēpalahame … pea ‘ave … mo ‘Aisake ko hono fohá … ‘o fononga ki he potu na‘e fakahā ‘e he ‘Otuá kiate iá.” (Sēnesi 22:3.)

Ko e taimi na‘e ‘eke ai kia Lepeka ‘i he ‘osi mei ai ha ngaahi ta‘u lahi, pe ‘e fie ‘alu mo e tamaio‘eiki ‘a ‘Ēpalahamé ke hoko ko e uaifi ‘o ‘Aisaké, na‘á ne pehē, ‘i he‘ene ‘ilo‘i ta‘e toe veiveiua na‘e hōifua ‘a e ‘Eikí ki he misiona ‘o e tamaio‘eikí, “Te u ‘alu.” (Sēnesi 24:58.)

Ko e taimi na‘e fakahinohino ai ‘a Sēkope, ‘i he ‘osi ha to‘u tangata ‘e taha mei ai, ke foki ki he fonua ko Kēnaní, ‘a ia kuo pau ke tuku kotoa leva ‘a e ngaahi me‘a na‘e ta‘u lahi ‘ene ngāue‘í, na‘á ne ui ‘a Lesieli mo Lia ki he feitu‘u na‘e ‘i ai ‘ene ngaahi tākangá peá ne fakamatala ange ‘a e me‘a na‘e folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí. Ko e tali ‘a Lesieli [mo Liá] na‘e mahino mo hangatonu pea mo hāsino ai [‘ena] loto ‘akí: “Ko e me‘a kotoa pē kuo [folofola] ‘aki ‘e he ‘Otuá kiate koé, ke ke fai ia.” (Sēnesi 31: 16.)

‘Oku tau ma‘u leva ha ngaahi sīpinga mei he folofolá ki he founga ‘oku totonu ke tau fakakaukau‘i mo vakai‘i ‘aki ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí. Kapau te tau fili ke fai ‘o hangē ko Sosiua, mo ‘Ēpalahame, mo Lepeka, mo Lesieli [mo Liá], ‘e mahino ‘etau talí, ke ō ‘o fai ‘a e me‘a kuo fekau ‘e he ‘Eikí.

‘Oku ‘i ai ha ‘uhinga lelei ke fai ‘etau filí he taimí ni ke tauhi ki he ‘Eikí. ‘I he pongipongi Sāpate ko ‘eni [‘o e konifelenisi lahí], ‘a ia ‘oku hangē kuo mahu‘i atu ai ‘a e ngaahi palopalema mo e ngaahi ‘ahi‘ahi ‘o e mo‘uí, pea tau ma‘u ‘a e taimi pea mo fakahehema lahi ange ke fai ha fakakaukau ‘oku ta‘engatá, ‘oku tau lava lelei ange ‘o fakafuofua‘i ‘a e me‘a te ne ‘omi kiate kitautolu ‘a e fiefia lahi tahá. ‘Oku totonu ke tau fakapapau‘i he taimí ni, ‘i he maama ‘o e pongipongí, pe ko e hā ‘a e me‘a te tau fai ‘i he taimi ‘e hoko mai ai ‘a e fakapo‘uli ‘o e poó pea tō mai mo e ngaahi matangi ‘o e ‘ahi‘ahí.

‘Oku ou fakatauange te tau ma‘u ‘a e ivi ke fakapapau‘i ‘i he taimí ni ‘a e me‘a te tau faí. ‘Oku ou fakatauange te tau fakapapau‘i he taimí ni ke tauhi ki he ‘Eikí.⁸

Na‘e pehē ‘e he ‘Eikí ‘i He‘ene folofola ki he kakai tokolahí: “‘E ‘ikai hū ki he pule‘anga ‘o e langí ‘a kinautolu kotoa pē ‘oku pehē mai kiate au, ‘Eiki, ‘Eikí: ka ko ia ‘okú ne fai ‘a e finangalo ‘o ‘eku Tamai ‘oku ‘i he langí.” (Mātiu 7:21.)

‘Oku hangē kiate au ‘i he‘eku fanongo ki he ngaahi lea ko ‘ení, ko e pehē ‘e he ‘Eikí, “‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e pehē ‘e fakamo‘oni‘i ‘e ha taha ia Hoku mafaí pe tui ki Hoku natula ta‘engatá, pe te ne fakahaa‘i ha tui ki He‘eku ngaahi akonakí pe feilaulau huhu‘i na‘á Ku faí, ‘e hū ai ki he pule‘anga ‘o e langí pe ma‘u ha tu‘unga hakeaki‘i mā‘olunga ange.” ‘Oku ‘ikai ke Ne ‘omi hangatonu ka ko ‘Ene ‘uhingá, “‘Oku ‘ikai fe‘unga ‘a e tuí ‘ata‘atā pē.” Peá Ne toki fakamahino‘i mai leva, “… ka ko ia ia ‘okú ne fai ‘a e finangalo ‘o ‘eku Tamaí,” ‘a ia ko e ‘uhingá, ko e taha ‘oku ngāue mo ‘auhani ‘a e ngoue vainé ke ne ‘omi ha fua ‘oku leleí. …

‘Oku hangē ‘oku fakahaa‘i ‘e natula kotoa, ‘a ia ko e tofi‘a ‘o e ‘Otuá, ‘a e tefito‘i mo‘oni tatau ko ‘ení. Ko e hone he ‘ikai “ngāue ‘aongá” ‘e vavé ni hano tuli mei he taungá. ‘Oku ou mālie‘ia ‘i he‘eku mamata ki he fanga loó ‘i honau halangá pea takatakai ‘i he fokotu‘unga loó, he ko e kau ngāue kinautolu kae ‘ikai ko e kau tui ‘ata‘atā peé ‘Oku ‘ikai ma‘u ‘e he moá ha tenga‘i ‘akau ‘i he kotokoó pē; kuo pau ke tāheu. ‘Oku hoko ha toka‘anga vai, kuo lanumata ‘i he limú mo e kinoha‘a ‘o ‘ene toká, ko e fanau‘anga ‘o e mahakí ‘i ha ano, ka ko e ki‘i vaitafe ma‘a ‘oku tafe vave hifo ‘i he maká ‘i he‘ene hifo ki he tele‘á ko ha fakaafe ke te inu.

‘Oku talamai ‘e he folofola ‘a e ‘Eikí fekau‘aki mo e fale ‘oku ‘ikai hano fakava‘é, he ‘ikai ke lava ‘o pehē ‘e ha tangata ‘oku mamaha mo fakatu‘utāmaki ‘ene fakakaukaú ‘oku fe‘unga pea te ne lava ‘o langa ‘ene mo‘ui ‘a‘aná ‘i ha fa‘ahinga makatu‘unga ‘oku vaivai mo holongofua [vakai, Mātiu 7:26–27]. Ka lelei ai pē ‘a e matangí, he ‘ikai ke hā ‘a ‘ene fakavalevalé; ka ‘e hoko mai ‘i ha ‘aho ‘a e tāfeá, ko ha vai pelepela ‘o ha fa‘ahinga holi fakafokifā, ko ha tā‘au mālohi ‘o ha ‘ahi‘ahi ta‘e-‘amanekina. Kapau ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha fakava‘e pau ‘o laka ange ‘i he lea pē ‘o e ngutú, ‘e holofa mo‘oni hono tu‘ungá.⁹

Na‘e pehē ‘e Sēmisi, “Ko e lotu mā‘oni‘oni mo ta‘e hano mele ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua ko e Tamaí, ko ‘eni ia, Ke ‘a‘ahi ki he ngaahi tamai maté mo e kau fefine kuo mate honau ‘unohó, ‘i he‘enau mamahí, pea ke faka‘ehi‘ehi ia mei māmani ke ta‘e hano mele” (Sēmisi 1:27).

Ko hono fakalea ‘e tahá, ko e tui fakalotú ‘oku ‘ikai ko e ‘ilo pē ‘o e ‘Otuá pe fakahaa‘i ‘o e tuí, pea ‘oku ‘ikai ko e ‘ilo fakalotú pē. Ko e tui fakalotú ko e fai ‘o e folofola ‘a e ‘Otuá. Ko e hoko ko e tauhi ‘o hotau tokouá, mo ha ngaahi toe me‘a kehe. …

Te tau lava ‘o anga fakalotu ‘i he lotu ‘o e ‘aho Sāpaté, pea te tau lava ‘o anga fakalotu ‘i hotau ngaahi fatongia he ‘aho ‘e ono kehe ‘o e uiké. … [Hono] ‘ikai mahu‘inga ‘a e pau ke fenāpasi ‘etau fakakaukaú, lea ‘oku tau faí, ‘etau tō‘ongá, ‘ulungāngá, fengāue‘aki mo e kaungā‘apí, ngāue fakapisinisí, pea mo e kotoa ‘o ‘etau ngaahi ngāue faka‘ahó, pea mo ‘etau tui fakalotú. ‘I hono fakalea ‘e Paulá, “Ko e hā [pē ha] me‘a ‘oku mou fai, fai kotoa pē ke fakaongoongolelei‘i ai ‘a e ‘Otuá” (1 Kolinitō 10:31). Te tau lava ‘apē ke to‘o ‘a e anga fakalotú mei he‘etau ngaahi ngāue lolotonga e uiké ‘o tuku taha pē ki he ‘aho Sāpaté? ‘Ikai, ‘o kapau te tau muimui ‘i he na‘ina‘i ‘a Paulá.¹⁰

Na‘e fakahā ‘e he ‘Eikí ‘i he talamu‘aki ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e “siasi mo‘oni mo mo‘ui pē taha [‘eni] ‘i he funga ‘o e māmaní kotoa.” Peá Ne toe pehē, “‘a ia ko au, ko e ‘Eikí, ‘oku lelei‘ia ai, ‘a ia ko e lea ki he siasí fakakātoa kae ‘ikai ki he tangata fakafo‘ituituí” (T&F 1:30). ‘Oku totonu ke fakatupu ‘e he me‘á ni ha fehu‘i ‘i hotau ‘atamaí ‘oku mahu‘inga ta‘engata: ‘Oku tau ‘ilo ko e siasi mo‘oni mo mo‘ui pē tahá ‘eni, ‘i hono fa‘ungá, ka ko ha mēmipa mo‘oni mo mo‘ui au fakafo‘ituitui?

… Ko e taimi ‘oku ou fehu‘i ai, “Ko ha mēmipa mo‘oni mo mo‘ui aú?” ‘oku ou fehu‘i leva, ‘oku ou lī‘oa mo‘oni mo kakato ke tauhi ‘a e ngaahi fuakava kuó u fai mo e ‘Eikí? ‘Oku ou tukupā kakato nai ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí mo e tokotaha ‘oku fakahoko ‘a e leá kae ‘ikai ko e taha fanongo ‘ata‘atā pē? ‘Oku ou mo‘ui ‘aki ‘a ‘eku tui fakalotú? Te u kei tu‘u ma‘u ai pē? ‘Oku ou tu‘u ma‘u ‘o fakafepaki‘i ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi ‘a Sētané? …

‘Oku fakapapau‘i ‘etau loto ‘akí ‘e he tali ki he fehu‘i, “Ko ha mēmipa mo‘ui nai aú?” ‘Oku ‘uhinga ia te tau ‘ofa ki he ‘Otuá mo hotau kaungā‘apí ‘i he taimí ni pea fai ma‘u ai pē. ‘Oku ‘uhinga ia ‘e fakahaa‘i ‘e he‘etau tō‘ongá ‘a kitautolu mo e me‘a ‘oku tau tui ki aí. ‘Oku ‘uhinga ia ko e kau Kalisitiane kitautolu ‘i he ‘aho kotoa, ‘oku ‘a‘eva hangē ko ia kuo finangalo ki ai ‘a Kalaisí.

Ko e kāingalotu mo‘uí, ko kinautolu ia ‘oku feinga ke tukupā kakató. …

‘Oku ‘ilo‘i ‘e he kāingalotu mo‘uí honau fatongia ke vilitaki atú. ‘Oku nau papitaiso, ko e ‘uluaki sitepu ia ‘o ‘enau fononga mo‘uí. Ko ha faka‘ilonga ia ki he ‘Otuá, ki he kau ‘āngeló, pea ki he langí te nau muimui ‘i he finangalo ‘o e ‘Otuá. …

Ko e kāingalotu mo‘uí ‘oku talangofua ki he Laumālié, ‘a ē ‘okú ne fakaake ‘a e mo‘ui ‘i lotó. ‘Oku nau kumia ma‘u pē ‘ene fakahinohinó. ‘Oku nau lotua ha ivi mo ikuna‘i honau ngaahi faingataʻaʻiá. ‘Oku ‘ikai tuku honau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ka ko ia ‘oku ta‘e ngatá. ‘Oku ‘ikai feilaulau‘i ‘a e fakafo‘ou fakalaumālié ‘i he fakahōhōloto fakakakanó.

‘Oku fakamu‘omu‘a ‘e he kāingalotu mo‘uí ‘a Kalaisi ‘i he‘enau mo‘uí, ‘i he‘enau ‘ilo‘i ‘a e ma‘u‘anga ‘o ‘enau mo‘uí mo ‘enau fakalakalaká. ‘Oku fakahehema ‘a e tangatá ke ‘ai ia ke mahu‘inga taha pē ‘i he ‘univēsí mo fie ma‘u ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ki he‘enau ngaahi holí, fie ma‘ú, mo e faka‘ānauá. Ka ‘oku ‘ikai tali ‘e natula ia ‘a e fakakaukau hala ko iá. Ko e ‘elito ‘o e mo‘uí ko e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau feinga ke ‘omi kitautolu ke fenāpasi mo Hono finangaló, ke hokohoko atu ai ‘etau fakalakalaka ko e mēmipa mo‘uí, kae ‘ikai ko e kole ke Ne fai hotau lotó. …

Ko ‘ene ului pē ‘a e kāingalotu mo‘uí, ‘oku nau fakahoko leva ‘a e fekau ke fakamālohia honau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné [vakai, Luke 22:32]. ‘Oku nau vēkeveke ke vahevahe ‘a ‘enau fiefiá mo e ni‘ihi kehé, pea ‘oku ‘ikai toe mole ‘iate kinautolu ‘a e faka‘amu ko ‘ení. …

‘Oku ‘ilo ‘e he kāingalotu mo‘uí ‘a e fie ma‘u ke ngāue‘i ‘a ‘enau tuí. ‘Oku femo‘uekina lahi ‘a e Kāingalotu ko ‘ení ‘i he fakahoko ‘o ha ngaahi ngāue lelei mo faka‘ei‘eiki lahi ‘i he‘enau tau‘atāina mo e loto pē ‘o kinautolu [vakai, T&F 58:27]. …

Ko e kāingalotu mo‘uí ‘oku nau fe‘ofa‘aki. ‘Oku nau ‘a‘ahi ki he tamai maté mo e kau uitoú ‘i honau ngaahi faingata‘a‘iá. ‘Oku nau tauhi kinautolu ke ta‘e-ha-mele mei māmani [vakai, Sēmisi 1:27]. …

‘Oku tau tui mo‘oni ki he fakamatala ko e siasi mo‘oni mo mo‘ui ‘eni ‘o e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí. Ko e fehu‘i ‘oku te‘eki ai ke tau talí: Ko ha mēmipa mo‘oni mo mo‘ui au ‘oku lī‘oa mo loto ‘aki?

‘Ofa te tau tu‘u ma‘u pea hoko ko ha kāingalotu mo‘oni mo mo‘ui ‘o e Siasí pea ma‘u ‘a e pale kuo tala‘ofá ke kau ‘iate kinautolu ‘oku lau ki ai ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá “‘oku ha‘u ki he Mo‘unga ko Saioné, pea ki he kolo ‘o e ‘Otua mo‘uí, ko e potu fakalangi, ko e feitu‘u mā‘oni‘oni tahá” (T&F 76:66).¹¹

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e faikehekehe ‘o ha “foakí” mo e “tukupā kakató” (vahe 1). Ko e hā ha me‘a ‘oku hoko ‘i he‘etau mo‘uí ‘i he taimi ‘oku tau tukupā kakato ai ki he ‘Otuá? Ko e hā hano ‘aonga ‘o e talanoa kāfakafa ‘o Setaleki, Mēsake mo ʻApetenikoó kiate kitautolu?

• Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā kia Sosiua ‘i he konga 2. Ko e hā te ke lava ‘o ako mei he fakamatala ko ‘eni fekau‘aki mo e tukupā kakato ki he ‘Otuá? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke fakatupulaki ha tukupā ke talangofua ki he ‘Otuá neongo pe ko e hā ‘oku fai ‘e he ni‘ihi kehé? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke tokoni‘i ‘a e fānaú mo e to‘u tupú ke nau fakatupulaki ‘a e tukupā ko ‘ení?

• Ko e hā ho‘o ngaahi fakakaukau ‘i ho‘omou fakamanatu ‘a e ngaahi talanoa fakafolofola ‘i he konga 3? Ko e hā mo ha toe ngaahi sīpinga fakafolofola ‘o e talangofuá kuó ne tākiekina koe? ‘Okú ke pehē ko e hā “‘oku hōifua ai ‘a e ‘Eikí … ki he loto fakapapau ta‘e-ue‘ia ke talangofua ki He‘ene fale‘í”?

• Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 4. Ko e hā ‘oku “‘ikai ke fe‘unga” ai ‘a e tuí ‘ata‘atā peé? ‘E founga fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e hono fai e finangalo ‘o e Tamai Hēvaní ke tau teuteu ki he taimi ‘o e faingata‘á? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e mo‘ui ‘aki ‘etau tui fakalotú?

• Toe fakamanatu taki taha ‘a e ngaahi faka‘uhinga‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘o e “mēmipa mo‘uí” ‘i he konga 5. ‘E founga fēfē ha‘atau fakatupulaki ‘a e ngaahi ‘ulungaanga lelei ‘o e “kāingalotu mo‘uí”? Fakakaukau ki ha founga te ke lava ai ‘o hoko ko ha “mēmipa mo‘oni mo mo‘ui” ‘o e Siasí.

1 Samuela 15:22–23; Saame 1:1–3; Sēmisi 2:14–26; 2 Nīfai 32:9; ‘Amenai 1:26; Mōsaia 2:41; ‘Alamā 37:35–37; 3 Nīfai 18:15, 18–20; T&F 58:26–29; 97:8; ‘Ēpalahame 3:24–26

Lau fakataha ha ngaahi kupu‘i lea mei he vahé. Kole ki he kau mēmipa ‘o e kalasí, ‘i he hili hono lau ‘o e ngaahi potufolofolá, ke nau vahevahe ha sīpinga mei he folofolá pea mei he‘enau ngaahi a‘usiá, ha me‘a fekau‘aki mo e ngaahi akonaki ‘i he potu folofola ko iá.