Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 8: Ko Hono ‘Oatu ‘o e Ongoongoleleí ki Māmani Fulipeé


Vahe 8

Ko Hono ‘Oatu ‘o e Ongoongoleleí ki Māmani Fulipeé

“‘Oku tau ‘i he ngāue ‘o e fakamo‘ui e ngaahi laumālié, ‘o e fakaafe‘i ‘o e kakaí ke ha‘u kia Kalaisí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Hauati W. Hanitaá

Na‘e pehē ‘e Hauati W. Hanitā ‘i he 1979, ‘i he‘ene kei hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá: “‘Oku ou tui kakato te tau mamata ‘i he kaha‘u vave maí ki ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakalakalaka ma‘ongo‘onga taha ‘i he fakamafola ‘o e ongoongoleleí ki he pule‘anga kotoa pē, kuo faifaiangé pea fakahoko ‘i he kuongá ni pe ‘i ha toe kuonga fakakosipeli kimu‘a. ‘Oku ou tui te tau lava ‘o vakai mai ‘o sivisivi‘i … pea lekooti ‘o hangē na‘e fai ‘e Luké, ‘Pea na‘e mafola ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá’ (Ngāue 6:7.”1

Ko e taimi na‘e me‘a ‘aki ai ‘e ‘Eletā Hanitā ‘a e ngaahi lea ko iá, na‘e ta‘ofi ‘e ha ngaahi tu‘utu‘uni fakapolitikale ‘a e kau faifekaú mei hono malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí ‘i he meimei fonua kotoa ‘i ‘Iulope Hahake pea mo e Pule‘anga Fakatahataha ‘o Lūsiá. ‘I ha ta‘u pē ‘e 10, kuo kamata ke faka‘atā ha konga lahi ‘o e ngaahi fakangatangata ko iá. ‘I he 1989 mo e 1990, na‘e holoki ai ‘a e ‘Ā ‘o Pealiní, ‘a ē na‘á ne vahevahe‘i ‘a Siamane Hihifo mo Siamane Hahake ‘i ha meimei ta‘u ‘e 30. Na‘e lolotonga hoko ‘a Palesiteni Hanitā ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá he taimi ko iá, pea na‘á ne fakamatala‘i ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení, fekau‘aki mo e me‘a fakahisitōlia ko iá pea mo ha ngaahi liliu kehe na‘e hoko ‘i he māmaní:

“Na‘e fai ha tokanga lahi kimuí ni ki he ‘Ā ‘o Pealiní. Ko e mo‘oni, ‘oku tau fiefia kotoa pē ke sio ki he holoki ‘o e ‘aá, ‘a ia ‘okú ne fakafofonga‘i ha tau‘atāina fo‘ou kuo ma‘u. … Kuo pau ke tau fehu‘i kiate kitautolu, ‘i he‘etau feinga ke mahino ‘a e laumālie ‘o e fakalelei ‘oku mafola ‘i he kolopé pea mo faka‘uhinga‘i ‘i he tu‘unga ‘o e ongoongoleleí: ‘Oku ‘ikai ‘apē ko e to‘ukupu ‘eni ‘o e ‘Eikí ‘okú Ne to‘o ‘a e ngaahi ‘ā vahevahe fakapolitikalé mo fakaava ‘a e ngaahi faingamālie na‘e ‘ikai ala ma‘u kimu‘a ki hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí, ‘o fakatatau kotoa mo ha palani fakalangi mo ha taimi-tēpile fakalangi?”2

Na‘e ongo‘i ‘e Palesiteni Hanitā na‘e hilifaki ‘e he ngaahi liliu ko ‘ení ha fatongia mahu‘inga ki he kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘á ne pehē ‘i he lahi ange ‘o e ngaahi pule‘anga na‘e faka‘atā ki he ngāue fakafaifekaú, ‘e fie ma‘u ha kau faifekau tokolahi ange ke fakahoko ‘a e fekau ke ‘oatu ‘a e ongoongoleleí ki māmani fulipeé.3

Na‘e hāsino ‘a e vēkeveke ‘a Palesiteni Hanitā ke tokoni ki he kotoa ‘o e fānau ‘a e ‘Otuá, tatau ai pē pe ko e hā e fonua pe fa‘ahingá, ‘i he‘ene ngāue ‘i he Hahake Lotolotó. Na‘e ‘oange kiate ia ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ha ngaahi ngāue lalahi ‘i Selusalema, kau ai hono tokanga‘i e langa ‘o e Ngoue Fakamanatu ‘o ‘Oasoni Haití mo e Senitā Ako ‘i he Hahake Ofi Maí ‘o e ‘Univēsiti Pikihami ‘Iongí ‘i Selusalemá. Neongo na‘e ‘ikai fakangofua ‘a e malangá ‘i he feitu‘u ko iá, ka na‘e fokotu‘u ‘e Palesiteni Hanitā ha vā-fakakaume‘a tu‘uloa mo kinautolu na‘a nau ngāué, ‘i he kakai Siú mo e ‘Aleapeá fakatou‘osi. Na‘á ne pehē, “Ko e taumu‘a ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ke fakahoko ‘a e ‘ofa, uouangataha, mo e ongo‘i fakatokoua mā‘olunga tahá.”4

Na‘e tatau pē ‘a e pōpoaki ‘a Palesiteni Hanitaá, ‘i he‘ene ngāue mo e fānau ‘a e ‘Otuá ‘i he funga māmaní: “Ko homou kāinga kimautolu—‘oku ‘ikai ke mau lau ha pule‘anga pe tangata‘i fonua ‘oku fika ua. ‘Oku mau fakaafe‘i ‘a e taha kotoa … ke mou vakai‘i ‘emau pōpoakí mo tali ‘emau fakafeohí.”5

ʻĪmisi
missionaries in Africa

“Ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí … ko ha tui fakamāmani lahi mo hano pōpoaki ki he kakai kotoa pē.”

Ngaahi Akonaki ‘a Hauati W. Hanitaá

1

Ko e ongoongolelei kuo fakafoki maí ‘oku ma‘á e kakai kotoa, ‘o makatu‘unga ‘i he ‘ilo pau ko e fānau kotoa ‘a e ‘Otua tatau pē.

Ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘a ia ko e ongoongolelei ia ‘oku tau ako‘í mo e ngaahi ouau ‘oku tau fakahokó, ko ha tui fakamāmani lahi ia mo ha pōpoaki ki he kakai kotoa pē. ‘Oku ‘ikai fakangatangata pe fakakonga pe mo‘ulaloa ki he hisitōliá pe ākengá. Ko hono leleí ‘oku mo‘oni fakamāmani lahi pea mo ta‘engata. Ko ‘ene pōpoakí ‘oku ma‘a māmani kotoa, kuo fakafoki mai ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní ke feau ‘a e ngaahi fie ma‘u ‘a e pule‘anga, fa‘ahinga, lea, pea mo e kakai kotoa he funga māmaní. Kuo toe fokotu‘u ia ‘o hangē ko ia ‘i he kamata‘angá—ke langaki ‘a e ongo‘i fakatokouá, ke pukepuke ‘a e mo‘oní, pea mo fakamo‘ui ‘a e laumālié. …

‘I he pōpoaki ko ia ‘o e ongoongoleleí, ko e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá ko ha fāmili pē taha na‘e ha‘u mei he ‘Otua pē taha. ‘Oku ‘ikai ngata ‘i he ‘i ai ‘o e laine fakahako ‘o e tangata mo e fefine kotoa ‘o a‘u kia ‘Ātama mo ‘Ivi, ko ‘enau ‘uluaki mātu‘a fakamāmaní, ka mo ha tukufakaholo fakalaumālie ‘oku foki ‘o a‘u ki he ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá. ‘I he‘ene peheé, ko e kakai kotoa pē ‘i he māmaní ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘i he fāmili ‘o e ‘Otuá.

‘Oku tu‘unga ‘i he mahino mo hono tali ‘o e tu‘unga fakatamai fakalūkufua ko ‘eni ‘o e ‘Otuá, hono lava lelei taha ‘e he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá ke fakahounga‘i ‘a e tokanga mai ‘a e ‘Otuá kiate kinautolú pea mo ‘enau fetu‘utakí. Ko ha pōpoaki ‘eni ‘o e mo‘ui pea mo e ‘ofa ‘okú ne fakafepaki‘i hangatonu ‘a e ngaahi tukufakaholo fakafe‘ātungia ‘oku makatu‘unga ‘i he matakalí, leá, tu‘unga faka‘ekonōmiká mo fakapolitikalé, tu‘unga fakaakó, pe puipuitu‘a fakafonuá, he ko kitautolú kotoa mei he hako fakalaumālie pē taha. ‘Oku tatau hotau tupu‘anga fakalangí; ko e taha kotoa pē ko e fānau fakalaumālie ‘a e ‘Otuá.

‘Oku ‘ikai ha feitu‘u ki he sio laló, sio nounoú, pe laulanú ‘i he vakai ‘a e ongoongolelei ko ‘ení. Na‘e pehē ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e ‘ofá ko e taha ia ‘o e ngaahi ‘ulungaanga faka‘ei‘eiki taha ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke fakafōtunga atu ia ‘e kinautolu ‘oku holi ke hoko ko e ngaahi foha ‘o e ‘Otuá. Ko e tangata kuo fakafonu ‘aki e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai fiemālie ia hono tāpuaki‘i pē hono fāmilí, ka ‘oku fe‘aluaki he funga ‘o e māmaní, ke tāpuaki‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá” [Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 493]. …

Ko e pōpoaki ‘o e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ko ha pōpoaki ‘o e ‘ofa fakalangi ki he kakai kotoa pē, makatu‘unga ‘i he ‘ilo pau ko e tangata kotoa pē ko e fānau ‘a e ‘Otua tatau. Na‘e fakahaa‘i mahino ‘a e tefito‘i pōpoaki fakalotú ni ‘i ha fakamatala ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i he ‘aho 15 ‘o Fēpueli 1978, ‘o peheni:

“Makatu‘unga ‘i he fakahā ‘o e kuonga mu‘á mo onopōní, ‘oku ako‘i fiefia ai ‘e he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea mo fakahā ‘a e tokāteline faka-Kalisitiane ko e hou‘eiki tangata mo fafine kotoa pē ko e ngaahi tuonga‘ane mo e tuofāfine, ‘o ‘ikai ‘i he fetu‘utaki fakatoto pē ‘i he ngaahi kui fakamatelié ka ko e fānau fakalaumālie mo‘oni ‘a ha Tamai Ta‘engata” [Statement of the First Presidency Regarding God‘s Love for All Mankind, Feb. 15, 1978].

‘Oku ‘i ai ha founga lelei pea mo fakakau mai ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní kiate kinautolu ‘oku ‘ikai kau ‘i he‘etau tui fakalotú. ‘Oku tau tui ko hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine mo‘oni kinautolu, ko e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kitautolu ‘o e Tamai Hēvani pē taha. ‘Oku tatau ‘etau tohi hohokó ‘o fakaiku pē ki he ‘Otuá.6

2

‘Oku ‘i ai ha misiona ‘o e Siasí ke ako‘i ‘a e ongoongoleleí ki he pule‘anga kotoa pē.

‘Oku ‘i ai ha misiona ‘o e Siasí, ‘i he‘ene hoko ko e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he māmaní, ki he pule‘anga kotoa pē. “Ko ia ke ‘alu ‘a kimoutolu, ‘o fakalotu‘i ‘a e ngaahi pule‘anga kotoa pē, ‘o papitaiso ‘a kinautolu ‘i he huafa ‘o e Tamaí, mo e ‘Aló, mo e Laumālie Mā‘oni‘oní:

“‘O akonaki atu kiate kinautolu ke nau tokanga ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘a ia kuó u fekau kiate kimoutolú” (Mātiu 28:19–20). ‘Oku ‘ikai fakangatangata ki ha ngaahi pule‘anga ‘a e ngaahi folofola ko ‘eni mei he fofonga ‘o e ‘Eikí; ‘oku ‘ikai fakangatangata ia ki ha fa‘ahinga matakali pe angafakafonua. ‘Oku ‘ikai tokanga ange ki ha pule‘anga ‘i ha pule‘anga ‘e taha. ‘Oku mahino ‘a e na‘ina‘í—“ako‘i ‘a e ngaahi pule‘angá kotoa.” …

‘I he‘etau hoko ko e kāingalotu ‘o e siasi ‘o e ‘Eikí, ‘oku fie ma‘u ke mā‘olunga ange ‘etau vīsoné mei he laulanu fakatāutahá. ‘Oku fie ma‘u ke tau ‘ilo‘i ‘a e mo‘oni tu‘umo‘unga ko ‘etau Tamaí ‘oku ‘ikai ko ha taha ‘oku teitei filifilimānako. ‘Oku tau fakatupu ‘ita he taimi ‘e ni‘ihi ki hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘o e ngaahi fonua kehé ‘aki ‘etau ta‘ofi faka‘aufuli ha kakai ‘o ha fonua kae tuku pē ‘a e ngaahi fonua kehé. …

Fakakaukau angé ki ha tamai mo hano ngaahi foha tokolahi, ‘oku nau takitaha mo‘ona ‘a e natula, talēniti, mo e ‘ulungaanga fakalaumālie. ‘Oku si‘i ange ha‘ane ‘ofa ‘i ha foha ‘e taha ‘i he foha ‘e tahá? Mahalo ko e foha ‘oku si‘i taha ‘ene tokanga ki he me‘a fakalaumālié ‘okú ne ma‘u e tokanga, lotu, mo e kole ‘a e tamaí, ‘o laka ange ‘i he toengá. ‘Oku ‘uhinga nai ia ‘oku si‘i ange ‘ene ‘ofa ‘i he toengá? ‘Okú ke fakakaukau ki ha ‘ofa lahi ange ‘etau Tamai Hēvaní ‘i ha fonua ‘e taha ‘o ‘Ene fānaú ‘o laka ange ‘i he toengá? ‘I he‘etau hoko ko e kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku fie ma‘u ke fakamanatu kiate kitautolu ‘a e fehu‘i fakatukupā ‘a Nīfaí: “‘Ikai ‘oku mou ‘ilo ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi pule‘anga ‘oku lahi ange ‘i he tahá?” (2 Nīfai 29:7). …

Ki hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine ‘o e ngaahi fonua kotoa pē: ‘Oku mau fakamo‘oni fakamātoato atu pea mo fakamo‘oni‘i kuo toe folofola ‘a e ‘Otuá ‘i hotau kuongá mo hotau taimí, kuo fekau‘i mai ha kau talafekau fakalangi, kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá ‘Ene fakakaukaú mo Hono finangaló ki ha palōfita, ko Siosefa Sāmita. …

Hangē ko e ‘ofa ‘a ‘etau Tamaí ki he kotoa ‘o ‘Ene fānaú, kuo pau ke tau ‘ofa ‘i he kakai kotoa pē—pea mo ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí koe‘uhí ke nau lava ‘o puke ia pea mo ‘ilo ‘a e fakalangi ‘o e Fakamo‘uí.7

‘I he‘etau feinga ‘i he loto fakatōkilalo ke langaki ‘a e ongo‘i fakatokouá mo ako‘i ‘a e mo‘oni kuo fakahaá, ‘oku tau lea ‘aki ki he kakai ‘o e māmaní ‘a e me‘a na‘e fokotu‘u ‘i he ‘ofa ‘e Palesiteni Siaosi ‘Alipate Sāmitá:

“Kuo ‘ikai ke mau ō maí ke ‘ave meiate kimoutolu ‘a e mo‘oni mo e angalelei ‘oku mou ma‘ú. ‘Oku ‘ikai ke mau ō mai ke kumi ha‘amou fehalaaki pe fakaanga‘i kimoutolu. … Tauhi ‘a e lelei kotoa pē ‘oku mou ma‘ú, pea tuku ke mau ‘oatu mo ha toe lelei lahi ange, koe‘uhí ke mou fiefia ange pea lava ke mou mateuteu ai ke hū ki he ‘afio‘anga ‘o ‘etau Tamai Hēvaní.”8

‘Oku tau ‘i he ngāue ‘o e fakahaofi ‘o e ngaahi laumālié, ‘o e fakaafe‘i ‘o e kakaí ke nau ha‘u kia Kalaisí, ‘o e ‘omai kinautolu ki he vai ‘o e papitaisó koe‘uhí ke nau lava ‘o hoko atu ‘i he fakalakalaka ‘i he hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku fie ma‘u ‘e he māmani ko ‘ení ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku ‘omai ‘e he ongoongoleleí ‘a e founga pē taha ‘e lava ke ma‘u ai ʻe he māmaní ‘a e melinó.9

‘I he‘etau hoko ko e kāingalotu ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí, ‘oku tau feinga ke fakatahataha‘i ‘a e mo‘oni kotoa pē. ‘Oku tau feinga ke fakalahi ‘a e siakale ‘o e ‘ofá mo e mahinó ‘i he kakai kotoa pē ‘o e māmaní. Ko ia ‘oku tau feinga ai ke fokotu‘u ‘a e melinó mo e fiefiá, ‘o ‘ikai ‘i he tui faka-Kalisitiané pē ka ‘i he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. …

Ko ia, na‘e hoko ‘a Siosefa [Sāmita] ko ha me‘angāue ‘i hono fokotu‘ú, ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, kuo hoko ‘eni ko ha tui fakalotu fakamāmani lahi, ‘o ‘ikai koe‘uhí pē he kuo mafola hono kāingalotú ‘i he funga ‘o e māmaní, ka ko e tefito‘i ‘uhingá he ‘oku ‘i ai ha‘ane pōpoaki fakalūkufua mo fakapatonu ‘o makatu‘unga ‘i hono tali ‘o e mo‘oni kotoa pē, kuo fakafoki mai ke feau ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá.

… ‘Oku tau ‘oatu ‘a e pōpoaki ko ‘eni ‘o e ‘ofá mo e ‘amanaki leleí ki māmani kotoa. Ha‘u ki he ‘Otua ‘o e mo‘oni kotoa peé, ‘a ia ‘oku kei folofola ki He‘ene fānaú ‘i he kau palōfitá. Fanongo ki he pōpoaki ‘a ‘Ana ‘okú Ne kei fekau‘i atu ‘Ene kau tamaio‘eikí ke malanga‘i ‘a e ongoongolelei ta‘engatá ki he pule‘anga, fa‘ahinga, lea, pea mo e kakai fulipeé. Ha‘u ‘o keinanga ‘i he keinanga‘anga kuo tuku ‘i homou ‘aó ‘e he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Kau mo kimautolu ‘i he‘emau feinga ke muimui ‘i he Tauhi Sipi Lelei kuó Ne ‘omi iá.10

ʻĪmisi
missionaries studying

“‘Oku tau ‘i he ngāue ‘o e fakahaofi e ngaahi laumālié.”

3

Ko kinautolu kuo nau a‘usia ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakalelei ‘a Sīsū Kalaisí, ‘oku nau ha‘isia ke fakamo‘oni kiate Ia.

Ko e hā ‘a e kaunga ‘a e Fakaleleí ki he ngāue fakafaifekaú? Ko ha taimi pē ‘oku tau a‘usia ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Fakaleleí ‘i he‘etau mo‘uí, ‘oku ‘ikai ke tau toe lau ha me‘a ka ke tokanga pē ki he lelei ‘a e ni‘ihi kehé.

‘Oku lahi fau e ngaahi sīpinga ‘i he Tohi ‘a Molomoná ‘oku nau fakamahino‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení. Ko e taimi na‘e kai ai ‘e Līhai ‘a e fua ‘o e fu‘u ‘akaú, ko e fakataipe ‘o e ma‘u ‘o e Fakaleleí, na‘á ne pehē, “Na‘e kamata ke u faka‘amu ke kai ai foki mo hoku fāmilí” (1 Nīfai 8:12). Ko e taimi na‘e a‘usia ai ‘e ‘Īnosi ‘ene uluí mo ma‘u ha fakamolemole ‘o ‘ene ngaahi angahalá, koe‘uhí ko ‘ene tui kia Sīsū Kalaisí, na‘á ne pehē, “na‘á ku kamata ke ongo‘i ha faka‘amu ke monū‘ia ‘a hoku kāinga, ko e kau Nīfaí” (‘Īnosi 1:9). Na‘á ne lotua leva ‘a e kau Leimaná, ‘a e ngaahi fili ta‘e-tūkua ‘o e kau Nīfaí. Pea ‘oku ‘i ai mo e sīpinga ‘o e ngaahi foha ‘e toko fā ‘o Mōsaiá—‘a ‘Āmoni, ‘Ēlone, ‘Ominea, pea mo Himinai—‘a ia na‘e fakamolemole‘i ‘enau ngaahi angahalá tu‘unga ‘i he Fakaleleí pea nau ngāue ta‘u lahi ‘i he lotolotonga ‘o e kau Leimaná ke fakafoki mai kinautolu kia Kalaisí. ‘Oku pehē ‘e he lekōtí na‘e ‘ikai ke nau fa‘a kātaki‘i ‘a e fakakaukau ‘e mala‘ia ha laumālie ‘o ha tahá. (Mōsaia 28:3).

‘Oku fakatātaa‘i lelei taha ‘a e sīpinga kāfakafa ‘o ha taha kuo fuakava, ‘oku faka‘amu ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e ni‘ihi kehé, ‘aki ‘a ‘Alamā ko e Si‘í. ‘Oku ou fie lau atu kiate kimoutolu ‘ene fakamo‘oní. …

“… Talu mei he taimi ko iá ‘o a‘u mai ki he taimí ni, mo ‘eku ngāue ta‘etuku, ke u lava ‘o fakatafoki mai ha kakai ki he fakatomalá; ke u ‘omi ‘a kinautolu ke nau ‘ahi‘ahi‘i ‘a e fu‘u fiefia lahi ‘a ia na‘á ku ‘ahi‘ahi‘i ‘e aú; koe‘uhí ke nau fanau‘i ‘i he ‘Otuá foki, pea fonu ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní” [‘Alamā 36:24; vakai foki, ‘Alamā 36:12–23].

Ko ha faka‘ilonga lelei ‘o e ului fakafo‘ituitui ‘a ha taha ko ‘ene holi ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e ni‘ihi kehé. Na‘e foaki ‘e he ‘Eikí ‘i he ‘uhingá ni, ha fatongia ki he mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ke hoko ko ha faifekau.

Fakafanongo ki he fuakava ‘oku fai ‘e ha taha ‘i he‘ene papitaiso ki he Siasí:

“Ko e me‘a ‘i ho‘omou holi ke hū ki he loto‘ā sipi ‘o e ‘Otuá, pea ui ‘a kimoutolu ko hono kakai, pea ‘oku mou loto ke fefua‘aki ‘a ho‘omou ngaahi kavengá, koe‘uhí ke nau ma‘ama‘á;

“‘Io, pea ‘oku mou loto ke tangi fakataha mo kinautolu ‘oku tangí; ‘io, pea fakafiemālie‘i ‘a kinautolu ‘oku ‘aonga ki ai ‘a e fakafiemālié, pea tu‘u ko e kau fakamo‘oni ‘o e ‘Otuá ‘i he taimi kotoa pē pea ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘i he feitu‘u kotoa pē te mou ‘i ai, ‘o a‘u ki he maté, koe‘uhí ke huhu‘i ‘a kimoutolu ‘e he ‘Otuá, pea mou kau fakataha mo kinautolu ‘oku ‘o e ‘uluaki toetu‘ú, koe‘uhí ke mou ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá” (Mōsaia 18:8–9).

Kuo pau ke tau tu‘u ko e kau fakamo‘oni ‘o e ‘Otuá ‘i he taimi [pea] ‘i he feitu‘u kotoa pē, ‘o a‘u ki he maté. ‘Oku tau fakafo‘ou ‘a e fuakava ko iá ‘i he lolotonga ‘o e sākalamēnití, ‘i he taimi ‘oku tau fuakava ai ke to‘o kiate kitautolu ‘a e huafa ‘o Kalaisí.

‘Oku hoko ʻa e ngāue fakafaifekaú ko ha founga mahu‘inga ia ‘e taha ‘oku tau to‘o ai kiate kitautolu Hono huafá. Kuo folofola ‘a e Fakamo‘uí, kapau ‘oku tau fie to‘o kiate kitautolu Hono huafá, ‘i he loto fakamātoato mo‘oni, ‘oku ui kitautolu ke tau ō ki māmani kotoa ‘o malanga‘i ‘Ene ongoongoleleí ki he kakai fulipē (vakai, T&F 18:28). …

Ko kitautolu kuo tau ma‘u ‘a e Fakaleleí ‘oku tau ha‘isia ke fakamo‘oni‘i faivelenga ‘a hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘uí. … ‘Oku fakafofonga‘i ‘e he ui ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e ni‘ihi kehé ‘a ‘etau ‘ofa lahi ki he fānau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní pea pehē foki ki he Fakamo‘uí mo e me‘a na‘á Ne fai ma‘atautolú.11

4

Te tau lava ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí ke ikuna‘i ‘a e me‘a fakatuta kotoa pē ki hono vahevahe ‘o e ongoongoleleí.

Pea ‘i he holo ‘a e ngaahi ‘ā ‘i ‘Iulope Hahaké … mo ha ngaahi feitu‘u kehe pē ‘o e māmaní, kuo pau ke ‘alu hake ‘a e fie ma‘u ‘o ha kau faifekau tokolahi ange ke fakahoko ‘a e fekau fakalangi ‘o e ‘oatu ‘a e ongoongoleleí ki māmani fuapeé! ‘Oku tau mateuteu ‘apē ke feau ‘a e fie ma‘u ‘o e tokolahi ko iá?

Mahalo ‘oku ‘i ai hatau ni‘ihi (tautautefito ki he to‘u matu‘otu‘a ange kuo lalahi honau fāmilí) ‘oku fie ma‘u ke nau fakapapau‘i pe ‘oku fie ma‘u ke holoki ‘a e “ngaahi ‘ā” ne tau langa ‘i hotau ‘atamaí, kae feau ‘a e ngaahi fie ma‘u fo‘ou kuo fai kiate kitautolu ‘i he ngāue fakafaifekau ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí.

Hangē ko ‘ení, fēfē ‘a e “‘ā ‘o e fiemālié” ‘oku hangē ‘okú ne ta‘ofi ha ngaahi mātu‘a mali mo ha ni‘ihi fakafo‘ituitui tokolahi mei he ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú? Fēfē ‘a e “‘ā ‘o e me‘a fakapa‘angá” ‘o e mo‘ua ‘okú ne uesia ‘a e malava ‘a ha kau mēmipa ‘e ni‘ihi ke oó, pe “‘ā ‘o e ngaahi makapuná,” pe “‘ā ‘o e tu‘unga mo‘ui leleí,” pe “‘ā ‘o e loto si‘í,” pe “‘ā ‘o e fakahōhōlotó,” pe “‘ā ‘o e maumau-fonó,” pe “‘ā ‘o e manavasi‘í, veiveiuá, pe fakafiefiemālié? ‘Oku ‘i ai nai ha taha ‘oku veiveiua ‘i ha miniti, ‘a ‘ene lava ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí ke holoki ‘a e ngaahi ‘ā ko iá ke holafá?

Kuo tau monū‘ia ke fā‘ele‘i ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ko ‘ení, kae ‘ikai ‘i ha ngaahi kuonga kimu‘a atu, ke tokoni ‘i hono ‘oatu ‘o e ongoongoleleí ki māmani fulipē. ‘Oku ‘ikai ha toe ui ma‘ongo‘onga ange ‘i he mo‘uí ni. Kapau ‘oku tau fiemālie pē ke toitoi ‘i he tu‘a ‘o e ngaahi ‘ā ‘oku tau fokotu‘ú, ‘oku tau tukuange lotofiemālie ai ‘a e ngaahi tāpuaki na‘a tau mei ma‘ú. ‘Oku fakamatala‘i ‘e he ‘Eikí ‘i he fakahā ‘o onopōní ‘a e fie ma‘u lahí ni:

“He vakai ‘oku hina ‘a e ngoué ki he utu-ta‘ú; pea vakai, ko ia ‘okú ne ‘ai ‘ene heletu‘usí ‘aki hono tūkuingatá, ‘okú ne tokonaki ke ‘oua na‘á ne mate, kae fakahoko ‘a e fakamo‘uí ki hono laumālié.” (T&F 4:4.)

‘Oku hoko atu ‘a e ‘Eikí ke fakamatala‘i ‘i he fakahā tatau pē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau fie ma‘u ke tau hoko ko ha kau faifekau leleí. ‘Okú ne fakapapau‘i mai ‘i He‘ene ‘afio‘i kānokato hotau ngaahi vaivaí pea mo ‘etau ‘āmio ‘i he‘etau tu‘u ‘i mu‘a ‘i he matapā lahi ‘o e ‘ā na‘a tau ngaohí, ‘e hoko mai ‘a e tokoni fakalangi ke tau ikuna‘i ‘a e me‘a fakatuta kotoa ‘o kapau pē te tau fai ‘etau tafa‘akí, ‘aki ha tala‘ofa mahino: “Kole, pea te ke ma‘u; tukituki, pea ‘e to‘o kiate koe.” (T&F 4:7.)

‘Ofa ke tāpuaki‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí ke ‘oua na‘a ta‘ofi kitautolu ‘e he ngaahi ‘ā ‘i he‘etau fakakaukaú mei he ngaahi tāpuaki ‘e lava ke tau ma‘ú.12

Na‘e toutou fai ‘e he ‘Eikí ha ui, ‘i He‘ene ngāue ‘i he matelié, na‘e fakatou hoko ko ha fakaafe mo ha tukupā. Na‘e folofola ‘a Kalaisi kia Pita mo ‘Anitelū, “Muimui ‘iate au, pea te u ngaohi ‘a kimoua ko e toutai tangata” (Mātiu 4:19). …

Na‘e ako‘i ‘e he kau palōfita ki mu‘á ‘oku totonu ke ngāue fakafaifekau taimi kakato ‘a e talavou kotoa pē ‘oku malava mo mo‘ui tāú. ‘Oku ou toe fakamamafa‘i ‘a e fie ma‘u ko ‘ení he ‘ahó ni. ‘Oku tau toe fie ma‘u lahi foki mo ‘etau ngaahi mātu‘a mali ‘oku malava mo matu‘otu‘á ke nau ngāue ‘i he mala‘e ‘o e ngāue fakafaifekaú. Na‘e fakahā ‘e Sīsū ki He‘ene kau ākongá, “Ko e mo‘oni ‘oku lahi ‘a e ta‘ú, kae tokosi‘i ‘a e kau ngāué: ko ia mou kole ai ki he ‘Eiki ‘o e ta‘ú, ke ne fekau atu ‘a e kau ngāue ki he‘ene [utu-ta‘ú]” (Luke 10:2).13

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Ako mo Ako‘í

Ngaahi Fehu‘í

  • Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘o kau ki he ongoongoleleí ‘oku ma‘á e kakai kotoa pē, ‘o makatu‘unga ‘i he fo‘i mo‘oni ko e fānau kotoa kitautolu ‘a e ‘Otuá (vakai ki he konga 1). ‘I he‘etau vahevahe ‘a e ongoongoleleí, ‘e founga fēfē ha‘ane tokoni‘i kitautolu ke tau manatu‘i ko e taha kotoa pē ko hotau tokoua pe tuofefine mo‘oni?

  • Ko e hā ‘oku tau ako mei he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 2 fekau‘aki mo e ongo ‘a e Tamai Hēvaní ki He‘ene fānaú? Ko e hā te ke lava ‘o fai ke lelei ange ai ho‘o ‘ofa ki he kakaí kotoa mo vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo kinautolu?

  • ‘E founga fēfē ha‘o tali ‘a e fehu‘i ‘a Palesiteni Hanitā “Ko e hā ‘ene kaunga ‘a e Fakaleleí ki he ngāue fakafaifekaú?” (Vakai ki he konga 3.) ‘E founga fēfē ha‘o lava ke fakatupulaki ho‘o holi ke vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo e ni‘ihi kehé? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke ma‘u ‘i ho‘o vahevahe ‘a e ongoongoleleí mo ha taha—pe ko hano vahevahe ia ‘e ha taha mo koe?

  • Hili hono ako ‘o e konga 4, fakakaukau ki he “ngaahi ‘ā” ‘oku nau ta‘ofi koe mei he ma‘u e ngaahi tāpuaki ‘o e ngāue fakafaifekaú. Alea‘i ha ngaahi founga ke ikuna‘i ai ‘a e ngaahi me‘a fakatuta ko iá.

Ngaahi Potufolofola Fekau‘aki

‘Āmosi 9:9; 2 Nīfai 2:6–8; Mōsaia 28:1–3; ‘Alamā 26:37; T&F 18:10–16; 58:64; 68:8; 88:81; 90:11; 123:12; Siosefa Sāmita-Mātiu 1:31

Tokoni Fakafaiako

“‘E lava ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o ue‘i ha taha pe [tokolahi] ange ‘o kinautolu ‘okú ke ako‘í ke nau felīngiaki mai ha ngaahi fakakaukau ‘oku fie fanongo ki ai ‘a e ni‘ihi kehé. Mateuteu ki he ngaahi ue‘i te ke ma‘u ke ui ha kakai paú. Te ke lava pē foki ‘o ma‘u ha ongo ke kole ki ha taha na‘e ‘ikai fie kau mai ke ne fakahaa‘i ‘ene ngaahi fakakaukaú” (‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [1999], 70–71.

Ma‘u‘anga Fakamatalá

  1. “All Are Alike unto God,” Ensign, June 1979, 74.

  2. “Walls of the Mind,” Ensign, Sept. 1990, 9–10.

  3. Vakai, “Walls of the Mind,” 10.

  4. “All Are Alike unto God,” 74.

  5. “All Are Alike unto God,” 74.

  6. “The Gospel—A Global Faith,” Ensign, Nov. 1991, 18–19.

  7. “All Are Alike unto God,” 72–74.

  8. “The Gospel—A Global Faith,” 19; ‘oku ma‘u ‘a e fakamatala ‘a Siaosi ‘Alipate Sāmitá ‘i he Ngaahi Akonaki ‘a e Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Siaosi ‘Alipate Sāmita (2011), 163.

  9. “Follow the Son of God,” Ensign, Nov. 1994, 88.

  10. “Come to the God of All Truth,” Ensign, Sept. 1994, 73.

  11. “The Atonement of Jesus Christ” (lea na‘e fai ‘i he seminā e kau palesiteni fakamisioná, ‘aho 24 ‘o Sune 1988), 4–7, Church History Library, Salt Lake City; vakai foki, The Teachings of Howard W. Hunter, ed. Clyde J. Williams (1997), 248–49.

  12. “Walls of the Mind,” 10.

  13. “Follow the Son of God,” 88.