Ko e Sākalamēniti ‘o e ‘Ohomohe ‘a e ‘Eikí

[Ko e Laka Atú] ko e motu‘a taha ia ‘o engaahi kātoanga faka-Siú, ko e fakamanatua ‘o ha me‘a ‘i he te‘eki ke ma‘u ‘a e Fono tukufakaholo ‘a Mōsesé. ‘Okú ne fakamanatu ki he to‘u tangata kotoa ‘a e fakafoki ‘o e fānau ‘o ‘Isilelí ki he fonua na‘e tala‘ofá pea mo e faingata‘a kāfakafa na‘e hoko kimu‘a ‘i ‘Isipité. ‘Okú ne fakamanatua ‘a e fononga ‘a e kakaí mei he fakamo‘ulaloa‘í mo e pōpulá ki he tau‘atāiná mo fakahaofí. Ko e kātoanga ia ‘o e Fuakava Motu‘á he fa‘ahita‘u failaú, ‘a ia ‘oku fakaake ai ‘a natula, tupu, pea mo fuá.

‘Oku fekau‘aki ‘a e Laka Atú mo e tauhi ‘e he kakai Kalisitiané ‘o e Toetu‘ú. … ‘Oku fakamo‘oni ‘a e Laka Atú [mo e Toetu‘ú] ki he me‘a‘ofa ma‘ongo‘onga kuo foaki ‘e he ‘Otuá pea mo e feilaulau na‘e kau ‘i hono fakahokó. ‘Oku fakatou fakahaa‘i ‘e he ongo fakamanatua fakalotu ma‘ongo‘ongá ni ‘e “fakalaka” ‘iate kitautolu ‘a e maté pea he ‘ikai ke ne ma‘u ha mālohi tu‘uloa ‘iate kitautolu, pea he ‘ikai ikuna ‘a fa‘itoka.

Na‘e folofola ‘a Sihova tonu kia Mōsese mei he vao‘akau vela ‘i Sainaí, ‘i he fakatau‘atāina‘i ‘o e fānau ‘o ‘Isilelí mei ‘Isipité, ‘o pehē:

“Ko e mo‘oni kuó u mamata ki he mamahi ‘a hoku kakaí, ‘a ia ‘oku ‘i ‘Isipité, pea kuó u ongo‘i ‘enau tangi ko e me‘a ‘i honau kau enginaki ngāué; pea ‘oku ou ‘ilo‘i ‘enau ngaahi mamahí. …

“Pea ko ‘eni, ke ke ha‘u, pea te u fekau koe kia Felo, koe‘uhí ke ke ‘omi hoku kakai, ko e fānau ‘a ‘Isilelí mei ‘Isipite.” (‘Ekesōtosi 3:7, 10.)

Na‘e hoko ha ngaahi tautea lahi ki ‘Isipite koe‘uhí ko e ‘ikai tukulolo ‘a Feló, ka “na‘e fakafefeka ‘a e loto ‘o Feló, pea ‘ikai te ne tuku ‘a e fānau ‘a ‘Isilelí ke ‘alu.” (‘Ekesōtosi 9:35.)

Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ko e tali ki he fakafisinga ‘e Feló, ‘o pehē: “Pea ‘e mate ‘a e ‘uluaki fānau kotoa pē ‘i he fonua ko ‘Isipité, mei he ‘uluaki fānau ‘a Feló ‘oku nofo ‘i hono nofo‘angá, ‘o a‘u ki he ‘uluaki fānau ‘a e kaunanga ‘oku muimui ‘i he me‘a momosí; pea mo e ‘uluaki fānau kotoa pē ‘a e fanga manú.” (‘Ekesōtosi 11:5.)

Na‘e fakahinohino ‘e he ‘Eikí ‘a Mōsese ke ‘ai ‘a e fānau ‘a ‘Isilelí ke to‘o ha lami ‘e he tangata takitaha ‘oku ‘ikai hano mele, ko ha malu‘i ‘i he tautea faka‘osi mo fakalilifú ni.

“Pea te nau ‘ave ‘a hono totó ‘o vali ‘aki ia ‘a e pou ‘e uá, mo e ‘akau fakalava ‘i he ‘ulu matapā ‘o e ngaahi fale ‘oku nau kai ai iá.

“Pea te nau kai hono kakanó ‘i he pō ko iá, kuo tunu ‘aki ‘a e afi, mo e mā ta‘e-fakalēvani; te nau kai ia mo e ngaahi lou‘akau kona. …

“Pea te mou kai pehē ia; kuo nono‘o homou valá, kuo ‘ai homou topuva‘é, mo homou tokotokó ‘i homou nimá; pea te mou kai fakato‘oto‘o ia; ko e Laka Atu ia ‘a [e ‘Eikí]. …

“Pea ‘e hoko ‘o pehē, ‘o ka fehu‘i ho‘omou fānaú kiate kimoutolu, Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e ngāué ni?

“Te mou pehē, Ko e feilaulau ia ‘o e laka atu ‘a [e ‘EIkí], ‘a ia na‘á ne laka atu ‘i he ngaahi fale ‘o e fānau ‘a ‘Isileli ‘i ‘Isipité.” (‘Ekesōtosi 12:7–8, 11, 26–27.)

Hili ‘a e hao ‘a e kakai ‘Isilelí mei he nima ‘o Feló pea hoko mai ‘a e maté ki he ‘uluaki fānau ‘a e kakai ‘Isipité, na‘e fāifai pea kolosi ‘a e kakai ‘Isilelí ‘i Soatani. ‘Oku lekooti ‘o pehē “na‘e ‘apitanga ‘a e fanau ‘a ‘Isilelí ‘i Kilikali, ‘o nau fai ‘a e kātoanga ‘o e laka-atú ‘i hono hongofulu mā fā ‘o e ‘aho ‘o e māhiná, ‘i he efiafí ‘i he ngaahi tafangafanga ‘o Selikoó.” (Sosiua 5:10.) Pea na‘e pehē ‘a e ngaahi fāmili Siú mei he ta‘u ki he ta‘u, kau ai mo e fāmili ‘o Siosefa mo Melé pea mo e tamasi‘i kei si‘i ko Sīsuú.⁴

Hangē ko hono fakamahino‘i ‘e he Ongoongolelei ‘o Sioné, na‘e faka‘ilonga‘i ‘e he kātoanga ‘o e Laka Atú ‘a e makamaile mahu‘inga he lolotonga ‘o e ngāue ‘i he matelié ‘a Kalaisí. Na‘e fakamahino ‘e Sīsū hono misioná, ‘i he ‘uluaki Laka Atu ‘i He‘ene ngāué, ‘aki ‘ene fakama‘a ‘a e temipalé ‘i he taimi na‘á ne se‘e ai mei hono ngaahi falefakatoló ‘a e kau fakafetongi pa‘angá mo kinautolu na‘e fakatau ‘a e fangamonumanú. Na‘e fakahaa‘i ‘e Sīsū ‘a hono mālohí ‘i he Laka Atu hono uá, ‘aki ha mana ‘o e ngaahi fo‘i mā mo e ika. Na‘e fakamatala‘i heni ‘e Kalaisi ‘a e ngaahi fakataipe ‘e ‘uhinga mālie ange ‘a mui ‘i he Loki he Fatá. Na‘á ne pehē, “Ko au ko e mā ‘o e mo‘uí.” “Ko ia ‘oku ha‘u kiate aú, ‘e ‘ikai ‘aupito fiekaia; pea ko ia ‘oku tui kiate aú, ‘e ‘ikai ‘aupito fieinua.” (Sione 6:35.)

Ko e kātoanga foki ‘o ‘Ene Laka Atu faka‘osí ne fakamatala‘i kakato ai ‘a e kātoanga fakakuonga mu‘a ko ‘ení. Na‘e ‘afio‘i lelei ‘e Sīsū ‘i he uike faka‘osi ‘o ‘Ene ngāue ‘i he matelié, ‘a e me‘a ‘e hoko ki ai ‘i he Laka Atu ko ‘ení. Ne ‘osi ‘i ai pē ‘a e palopalema he taimi ko iá. ‘Oku lekooti ‘e Mātiu ‘o pehē:

“Pea kuo faka‘osi ‘e Sīsū ‘a e ngaahi akonakí ni kotoa pē pea pehē ‘e ia ki he‘ene kau ākongá,

“‘Oku mou ‘ilo, ka hili ‘a e ‘aho ‘e ua ‘e hoko ʻa e kātoanga ‘o e laka atú, pea ‘e lavaki‘i ‘a e Foha ‘o e tangatá ke tutuki ki he ‘akaú.” (Mātiu 26:1–2.)

Na‘e kole ‘e Sīsū kia Pita pea mo Sione ke teuteu ‘a e kai ‘o e Laka Atú, ‘okú Ne afio‘i kānokato pē ‘a e me‘a na‘e tu‘unuku ke hoko kiate Iá. Na‘á ne fekau ke nau ‘eke ki he ‘eiki ‘o ha fale he feitu‘ú, “Kofa‘ā ia ‘a e potu te mau kai ai ‘a e feilaulau ‘o e Laka Atú mo ‘eku kau ākongá?” (Luke 22:11.)

Na‘e pau ke toe hoko ‘a e ongo‘i tuēnoa ‘o Hono ‘alo‘í, ‘i he ongo‘i tuēnoa ‘o ‘Ene pekiá. ‘Oku ma‘u ‘e he fanga fōkisí ‘a e tafu, mo e fanga manu ‘o e ‘ataá ‘a e mohe‘anga, ka ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he Foha ‘o e Tangatá ha potu ke tokoto ai hono ‘ulú ‘i hono fonuá pe ‘i he ngaahi houa faka‘osi ‘o e mo‘ui fakamatelié [vakai, Mātiu 8:20].

Na‘e fāifai pea maau ‘a e teuteu ki he houakai ‘o e Laka Atú, ‘i hono tauhi ko ‘eni ‘i ha meimei ta‘u ‘e tahaafe nimangeau ‘o e tukufakaholó. Na‘e nofo hifo ‘a Sīsū mo ‘Ene kau ākongá pea, hili ‘enau kai ‘a e lami ‘o e feilaulaú pea mo e mā mo e uaine ‘o e kātoanga fakakuonga mu‘á ni, na‘á Ne ako‘i kinautolu ‘i ha ‘uhinga fo‘ou mo toputapu ange ‘o e tāpuaki fakakuonga mu‘a ko ia mei he ‘Otuá.

Na‘á Ne to‘o ha taha ‘o e ngaahi fo‘i mā lafalafa ‘o e mā ta‘e-fakalēvaní, ‘o tāpuaki‘i ia, pea pakipaki iiki ke Ne lava ‘o tufa ki he kau ‘Aposetoló, mo pehē: “ko hoku sinó ‘eni, ‘a ia kuo foaki koe‘uhí ko kimoutolu: fai ‘eni ‘i he fakamanatu kiate au.” (Luke 22:19.)

Pea hili hono fakafonu ‘o e ipú, na‘á ne to‘o ia ‘o fakafeta‘i, pea fakaafe‘i kinautolu ke nau inu, ‘o pehē, “Ko e ipú ni, ko e fuakava fo‘ou ‘i hoku totó, ‘a ia ‘oku lilingi koe‘uhí ko kimoutolu.” (Luke 22:20.) Na‘e pehē ‘e Paula fekau‘aki mo ia: “He ‘o ka mou ka kai ‘a e maá ni, mo inu ‘i he ipú ni, ‘oku mou fakahā ai ‘a e pekia ‘a e ‘Eikí, kae ‘oua ke ha‘u ia.” (1 Kolinitō 11:26.)

‘E hoko ‘a e maá mo e uainé, kae ‘ikai ko e monumanú mo e lau‘i ‘akaú, ko e faka‘ilonga ‘o e sino ma‘ongo‘onga ‘o e Lamí mo Hono ta‘ata‘á, ko e fakataipe ke kai mo inu ‘i he loto ‘apasia pea mo e fakamanatu kiate Ia ‘o ta‘engata.

Na‘e kamata‘i ‘e he Fakamo‘uí ‘i he founga faingofua kae kāfakafá ni ‘a e ouau ‘oku ‘iloa he taimí ni ko e sākalamēniti ‘o e ‘Ohomohe ‘a e ‘Eikí. Na‘e fakahoko ‘e Sīsū ‘i he faingata‘a‘ia ‘o Ketisemaní, feilaulau ‘i Kalevalé, mo e toetu‘u mei he fonualoto ‘i he ngoué, ‘a e fono ‘o e kuonga-mu‘á pea kamata‘i ai ha kuonga fakakosipeli fo‘ou ‘o makatu‘unga ‘i ha mahino mā‘olunga, mo toputapu ange ki he fono ‘o e feilaulaú. ‘E ‘ikai toe fie ma‘u ‘a e tangatá ke ne feilaulau‘i ‘a e ‘uluaki fānau ‘a e lami ‘i he‘enau tākangá, koe‘uhí he kuo hā‘ele mai ‘a e ‘Alo Lahi ‘o e ‘Otuá ke foaki Ia ko e “feilaulau ta‘e-fakangatangata mo ta‘engata.”

Ko e ngeia ‘eni ‘o e Fakaleleí mo e Toetu‘ú, ‘o ‘ikai ko ha fakalaka atu pē ‘i he maté, ka ko ha me‘a‘ofa ‘o e mo‘ui ta‘engatá ‘i ha feilaulau ta‘efakangatangata.⁵

Na‘e mātu‘aki taau ‘i he lolotonga hono fakahoko ‘o e fuakava fakakuonga mu‘a ko ‘eni ‘o e malu‘í [houakai ‘o e Laka Atú] ke fokotu‘u ‘e Sīsū ‘a e fakataipe ‘o e fuakava fo‘ou ‘o e malú—‘a e fakataipe ‘o Hono sinó mo e ta‘ata‘á. ‘I He‘ene to‘o ‘a e maá ‘o pakipakí, pea to‘o mo e ipú ‘o tāpuaki‘í, ko ‘Ene fakahaa‘i ia ko ia ‘a e Lami ‘a e ‘Otuá te Ne ‘omi ‘a e me‘akai fakalaumālié pea mo e fakamo‘ui ta‘engatá.⁶

‘Oku ‘ikai ke fu‘u fuoloa atu … [na‘á ku ma‘u] ‘a e faingamālie ke ‘alu ki he houalotu sākalamēniti ‘i homau uooti totonú. … Na‘e tataki kimautolu ‘i ha hiva lolotonga hono teuteu ‘e he kau taula‘eikí ‘a e sākalamēnití:

Na‘e tū‘ulutui ha taula‘eiki ‘i he maá peá ne lotu: “Ke nau ‘ilo ‘i he fakamanatu ki he sino ‘o ho ‘Aló, ‘o fakamo‘oni‘i ai ki ho‘o ‘afió, ‘e ‘Otua, ko e Tamai Ta‘engata, ‘oku nau loto fiemālie ke to‘o kiate kinautolu ‘a e huafa ‘o ho ‘Aló, pea manatu ma‘u ai pē kiate ia, mo tauhi ‘ene ngaahi fekau ‘a ia kuó ne tuku kiate kinautolú.” (T&F 20:77.) Na‘e movete ‘a e kau tīkoní ‘i he loto falelotú ke tufa ‘a e mā kuo pakí. Na‘e ha‘u hanau taha ki he‘emau ‘otú mo puke ‘a e laulau lanu silivá lolotonga ‘eku ma‘u iá. Hili ia peá u pukepuke ‘a e laulaú ke lava ‘a Sisitā Hanitā ‘o ma‘u ia, peá ne pukepuke ia ki he taha hoko mai hono tafa‘akí. Na‘e hoko pehē atu ‘a e laulaú he ‘otú, ‘o tokoni pe tokoni‘i.

Na‘a ku fakakaukau ki he me‘a na‘e hoko ‘i he efiafi, meimei ta‘u ‘e uaafe kuo hilí, ‘i he taimi na‘e lavaki‘i ai ‘a Sīsuú. … [Na‘e] fakahoko ‘a e sākalamēniti ‘o e ‘Ohomohe Faka‘osi ‘a e ‘Eikí ke fetongi ‘a e feilaulau [‘aki ‘a e monumanú] pea mo fakamanatu kiate kinautolu kotoa na‘a nau ma‘u iá na‘á Ne fakahoko mo‘oni ha feilaulau ma‘anautolu; pea ke hoko ia ko ha fakamo‘oni ‘e taha ‘o e ngaahi fuakava na‘a nau fai ke muimui ‘iate Ia, tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, pea mo faivelenga ki he ngata‘angá.

Lolotonga ‘eku fakakaukau ki hení, na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukaú ‘a e na‘ina‘i ‘a Paula ki he siasi ‘i Kolinitoó. Na‘á ne pehē: “Pea ko ia ia ‘e kai ‘a e maá ni mo inu ‘i he ipu ‘o e ‘Eikí, mo ta‘e faka‘apa‘apá, ‘e halaia ai ia ‘i he sino mo e ta‘ata‘a ‘o e ‘Eikí.

“Ka ‘oku lelei ke ‘ahi‘ahi ia ‘e he tangatá, pea ke pehē pē ‘ene kai ‘i he maá mo inu ‘i he ipú.

“He ko ia ia ‘okú ne kai mo inu ta‘efaka‘apa‘apá, ‘okú ne kai mo inu ‘a e mala‘iá kiate ia, ko ‘ene ta‘e‘ilo‘i ‘a e sino ʻo e ‘Eikí.” (1 Kolinitō 11:27–29.)

Na‘á ku faingata‘a‘ia. Na‘á ku fai kiate au ‘a e fehu‘i ko ‘ení: “‘Oku ou fakamu‘omu‘a nai ‘a e ‘Otuá ‘i he me‘a kotoa pē pea mo tauhi kotoa ‘Ene ngaahi fekaú?” Na‘á ku fakalaulauloto leva mo tukupā. Ko ha tufakanga mamafa ke fai ha fuakava mo e ‘Eikí ke tauhi ma‘u pē ‘Ene ngaahi fekaú, pea ko hono fakafo‘ou ‘o e fuakava ko iá ‘aki hono ma‘u ‘o e sākalamēnití, ‘oku toe mamafa tatau pē. ‘Oku mahu‘inga fau ‘a e ngaahi momeniti ‘o e fakakaukau he loloto hono tufa ‘o e sākalamēnití. Ko ha ngaahi momeniti ia ‘o e vakavakai‘i kita, ‘o ‘ete ngaahi fakakaukaú mo e lotó, ‘ilo‘i lelei kita—ko ha taimi ‘o e manatu pea tukupā.

‘I he taimi ko ‘ení, kuo tū‘ulutui ‘a e taula‘eiki ‘e taha ‘i he ve‘e tēpilé, ‘o lotua ko kinautolu kotoa pē ‘e inú “ke nau fai ia ‘i he fakamanatu ki he ta‘ata‘a ‘o ho ‘Aló, ‘a ia na‘e lilingi koe‘uhí ko kinautolú; … ‘oku nau manatu ma‘u ai pē kiate ia, koe‘uhí ke ‘iate kinautolu ‘a hono Laumālié.” (T&F 20:79.)

Na‘e ‘i ai ha fakalaulauloto fakalongolongo, pea toki maumau‘i pē ‘a e fakalongolongó ‘e ha le‘o ‘o ha ki‘i pēpē valevale ka na‘e vave hono kuku atu ia he‘ene fa‘eé. Ko e hā pē ha me‘a ‘okú ne maumau‘i ‘a e fakalongolongo ‘i he lolotonga ‘o e ouau toputapu ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ke fe‘unga; ka ko e mo‘oni he ‘ikai fakahouhau ha le‘o ia ‘o ha ki‘i pēpē ki he ‘Eikí. Na‘a mo Ia, na‘e kukukuku ‘e ha fa‘ē ‘ofa ‘i he kamata‘anga ‘o ha mo‘ui fakamatelie ‘i Pētelihema pea ngata ‘i he kolosi ‘o Kalevalé.

Na‘e faka‘osi hono tufa ‘o e sākalamēnití ‘e he kau talavoú. Pea hoko ai ha ngaahi lea ‘o e fakalotolahi mo e fakahinohino, ha hiva tuku mo e lotu; pea ngata ai ‘a e ngaahi momeniti toputapú “[ta‘e uesia ‘e ha tokanga ki māmani]” [vakai, “Ko e Lotu Liló,” Ngaahi Himí, fika 74]. Na‘e ha‘u ki he‘eku fakakaukau ‘a e fo‘i fakakaukau ko ‘ení … ‘i he‘ema foki ki ‘apí: Ko ha me‘a faka‘ofo‘ofa mo‘oni kapau ‘e mahino ki he kakai kotoa ‘a e taumu‘a ‘o e papitaisó mo loto fiemālie ke tali ia; ‘a e holi ke tauhi ‘a e ngaahi fuakava na‘e fai ‘i he ouau ko iá, ke tauhi ki he ‘Eikí mo mo‘ui ‘aki ‘Ene ngaahi fekaú; pea, ‘ikai ngata ai, ‘a e holi ke ma‘u ‘a e sākalamēnití ‘i he ‘aho Sāpaté ke fakafo‘ou ‘a e ngaahi fuakava ko ia ke tauhi kiate Ia mo tui faivelenga ki he ngata‘angá. …

Na‘e ‘ai ‘e he ‘alu ki he houalotu sākalamēnití mo ma‘u ‘a e sākalamēnití ‘a e ‘aho ko iá ke mahu‘ingamālie ange, pea na‘á ku ongo‘i kuo mahino lelei ange kiate au ‘a e ‘uhinga na‘e folofola ai ‘a e ‘EIkí, “Pea ko e me‘a ke tauhi ai koe ke ma‘a ange mei māmaní, ke ke ‘alu ki he fale ‘o e lotú pea ‘ohake ai ho‘o ngaahi ouau toputapú ‘i hoku ‘aho tapú;

“He ko e mo‘oni ko e ‘aho ‘eni kuo tu‘utu‘uni kiate koe ke ke mālōlō ai mei ho‘o ngaahi ngāué, pea fai ho‘o ngaahi huú ki he Fungani Mā‘olungá.” (T&F 59:9–10.)⁷

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e Laka Atú ‘i ‘Isileli he kuonga mu‘á (vakai ki he konga 1). Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he Laka Atú? ‘Oku founga fēfē ‘a e fehokotaki ‘a e Laka Atú mo e tauhi ‘o e Toetu‘ú?

• Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā ki hono fokotu‘u ‘e he Fakamo‘uí ‘a e sākalamēnití (vakai ki he konga 2). Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai kiate koe ‘a e me‘a ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e sākalamēnití ko ha “fuakava ‘o e malu” kiate kitautolu?

• Ko e hā ‘oku mālie kiate koe ‘i he fakamatala ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e ma‘u ‘o e sākalamēnití ‘i he konga 3? Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he fakamatala ko ‘ení ke toe mahu‘ingamālie ange ai ‘a e sākalamēnití? ‘Oku founga fēfē e hoko ‘a e sākalamēnití ko ha tāpuaki kiate koe?

1 Kolinitō 5:7–8; 11:23–29; 3 Nīfai 18:3–14; 20:8–9; Molonai 6:5–6; T&F 20:75–79; 27:1–2

“‘I he‘etau ako‘i e ongoongoleleí, ‘oku totonu ke tau ‘ilo‘i ‘i he loto fakatōkilalo ko e faiako mo‘oní, ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko ha faingamālie lelei ia ke tau hoko ko ha ngaahi me‘angāue ‘o fakafou ‘i ha taha ‘oku lava ke ako‘i, fakamo‘oni‘i, mo tataki fakalaumālie ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní” ‘Oku ‘Ikai ha Ui ‘e Mahu‘inga Ange ‘i he Faiakó [1999], 45).