‘Oku Mau Tui ‘Oku Totonu ke Faitotonu

‘Oku fonu ‘a e folofolá ‘i he ngaahi na‘ina‘i ke faitotonú, pea ‘oku lahi fau ha ngaahi fekau ‘oku nau pehē ‘oku totonu ke tau faitotonu. ‘Oku tau fakakaukau ‘oku tohi fakamata‘itohi lahi kinautolu: ‘OUA NA‘Á KE—‘oua na‘á ke kaiha‘a; ‘oua na‘á ke fakamo‘oni loi; ‘oua na‘á ke mānumanu [vakai, ‘Ekesōtosi 20:15–17]. …

Ko ha ni‘ihi ‘eni ‘o ha ngaahi sīpinga maheni ‘o e ta‘e-faitotonú:

1. Kaiha‘á. ‘Oku hāhāmolofia ke u lau ha nusipepa ‘o ta‘e ma‘u ai ha ngaahi lipooti ‘o e hae-fale, kaiha‘a fakamālohi, lele mo e pēsí, kaiha‘a he falekoloá, kaiha‘asi e me‘alelé, pea mo ha ngaahi me‘a kehe ‘e lauiafe. Na‘a mo hotau ngaahi falelotú ‘oku ‘i ai ha ngaahi lipooti ‘o ha fanga ki‘i kaiha‘a.

2. Kākaá. ‘Oku ‘i he ngaahi nusipepá ha ngaahi fakamatala tatau ‘o e kākā ‘i he me‘a fakamalu‘í, ‘i he ngāue fakapisinisí, kākā ‘i he fakahū pa‘angá, pea mo ha ngaahi me‘a kehe ‘oku ‘omi ki he tokanga ‘a e kakaí. ‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau kākā ‘i he‘enau akó pea mo ha ni‘ihi ‘oku nau kākā ‘i he ngaahi siví.

3. Maumau‘i ‘o e ngaahi tu‘unga ‘o e Lea ‘o e Potó. Ko e ngaahi tu‘unga mo‘ui ‘eni ‘o e Siasí. ‘Oku ‘ikai ko ha maumau‘i ia ‘o e ngaahi tu‘unga mo‘ui ‘a e māmaní. Ka kuo ‘oatu kiate kimoutolu e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i he kaveingá ni.

4. Maumau‘i ‘o e ngaahi lao ‘o e fefononga‘akí. He ‘ikai ke lava ha taha ‘o faitotonu mo kei maumau‘i ‘a e ngaahi lao kuo fa‘u ‘e he sosaietí mo e pule‘angá ki he lelei ‘a e kakai kehé.⁴

“‘Oua na‘á ke tukuaki‘i [loi] ‘a ho kaungā‘apí” [‘Ekesōtosi 20:16]. ‘Oku fakatautautefito ‘a e ‘uhinga ‘o e fekau ko ‘ení ki he fakamo‘oni loi ‘i he ngaahi me‘a fakahopó, ka ‘oku fakalahi ke kau kotoa ai ‘a e ngaahi fakamatala, ko hono mo‘oní, ‘oku loi. Ko ha fa‘ahinga me‘a ta‘e-mo‘oni pē ‘okú ne uesia ha lelei ‘a ha taha ‘i he‘ene koloá, ha taha, pe ongoongó, ‘oku fepaki ia mo e laumālie pea mo e mata‘itohi ‘o e fono ko ‘ení. ‘Oku toe hoko foki hono fūfuu‘i ‘o e mo‘oní, ‘a ia ‘oku iku ki he uesia tatau peé, ko e maumau‘i ia ‘o e fekau ko ‘ení.

“‘Oua na‘á ke mānumanu ki he fale ‘o ho kaungā‘apí, ‘oua na‘á ke mānumanu ki he [uaifi] ‘o ho kaungā‘apí, pe ki he‘ene tamaio‘eikí, pe ki he‘ene kaunangá, pe ki he‘ene fanga pulú pe ki he‘ene ‘así, pe ki ha me‘a ‘e taha ‘oku ‘a ho kaungā‘apí” [‘Ekesōtosi 20:17]. ‘Oku ‘uhinga ‘a e mānumanú ke holi, ke faka‘amu, ke faka‘amu ki he me‘a ‘a ha taha kehe. ‘Oku ‘ikai ko ha maumau fono ‘a e holi ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ‘oku leleí, ka ko e holi ke to‘o ta‘e-fakalao kinautolu mei ha tahá ‘oku hala. ‘Oku lelei ke mahino kiate kitautolu ‘i he me‘á ni ‘oku ‘ikai ke kamata ‘a e leleí pe koví ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ‘a e ngāué, ka ko e taimi ‘oku tuku ai ha loto ‘o ha taha ki ha me‘a.⁵

‘Oku fehi‘a ‘a e ‘Eikí ‘i he mata fielahí, ko e ‘elelo ‘oku loí, ko ha loto ‘oku fakatupu mahalo kovi, va‘e ‘oku ve‘evave ki he faikovi, ko ha fakamo‘oni ‘oku lea ‘aki ‘a e ngaahi lea loi, [mo] ia ‘oku fakatupu maveuveú [vakai, Lea Fakatātā 6:16–19]. ‘I he‘etau hoko ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, te tau lava ‘apē ke fai ha me‘a ‘oku fehi‘a ai ‘a e ‘Eikí? Kuo tu‘o fiha ‘Ene folofola fekau‘aki mo e ta‘e-faitotonú!⁶

Kapau ‘oku tau tokanga ki hotau vā fetu‘utaki mo e Fakamo‘uí, kuo pau ke tau faitotonu ‘i he fanga ki‘i me‘a īkí pea pehē ki he ngaahi me‘a lalahí.⁷

‘I he‘etau feinga ke lavame‘a mo ikuná, ‘oku mole hatau taimi lahi fau ‘i he fakakaukau mo e ako ‘o e me‘a ‘oku faingata‘á ‘o ‘ikai ai ke tau fa‘a tuku ha taimi ki he ngaahi me‘a faingofuá—‘a e ngaahi me‘a faingofua, ko e fanga ki‘i me‘a iiki mahu‘inga mo‘oní, ‘a ia ko e makatu‘unga ‘oku tau langa aí pea ka ‘ikai ia, he ‘ikai ke ‘i ai ha makatu‘unga mālohi. ‘E lava ha taua ke mā‘olunga ki he langí, pea te tau lava ‘o fakatumutumu ‘i he‘etau vakai ki aí koe‘uhí, ko hono lahí mo hono mā‘olungá; ka he ‘ikai ke lava ‘o tu‘u kae ‘oua kuo fakama‘u hono fakava‘é ki he maká pe ‘i ha ukamea mo ha sima.

Kuo pau ke ma‘u ‘e he ‘ulungāngá ha fa‘ahinga fakava‘e pehē. ‘Oku ou taki ho‘omou tokangá ki he tefito‘i mo‘oni ‘o e faitotonú. Ko e hā ‘oku tui ai ha tokolahi fau ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni mā‘olunga mo kilukilua ‘o e faitotonú, kae fu‘u tokosi‘i ‘oku loto ke faitotonu mo‘oní?

‘I he ngaahi ta‘u [lahi] kuo hilí, na‘e ‘i ai ha ngaahi pousitā mo ha ngaahi fakamatala ‘i he loki talitali mo e hū‘anga ki hotau ngaahi falelotú na‘e ui ko e “Faitotonu Kiate Koe.” Ko e lahi taha ‘o e ngaahi fakatātaá na‘e ‘i ai ‘enau kaunga ki he ngaahi tūkunga iiki mo angamaheni ‘o e mo‘uí. Ko e me‘a ‘eni ‘oku tanumaki ai ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e faitotonú.

‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi te nau pehē ‘oku hala mo‘oni ke ta‘e-faitotonu ‘i he ngaahi me‘a lalahí ka ‘oku nau tui ‘oku ala fakamolemole‘i pē kapau ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘inga ‘a e ngaahi me‘a ko iá. …

‘Oku ou manatu‘i ha talavou na‘e ‘i homau siteikí ‘i he taimi na‘á ku hoko ai ko e palesiteni fakasiteikí. Na‘e fononga holo mo ha kakai na‘a nau pehē na‘e tōtōatu ke fai ‘a e ngaahi me‘a na‘e ‘ikai totonú. ‘I ha ngaahi me‘a si‘i ‘e ni‘ihi na‘e ma‘u ai ia ‘i ha fanga ki‘i maumau lao iiki. Na‘á ku ma‘u ha telefoni ‘i ha ‘aho ‘e taha mei he ‘apitanga polisí ‘o talamai ‘oku lolotonga tauhi ai, koe‘uhí ko ha maumau‘i e lao fefononga‘aki me‘alelé. Na‘e ma‘u ko ‘ene lele vave, ‘o hangē ko ‘ene fai ‘i ha ngaahi me‘a kehe kimu‘a he taimi ko ‘ení. ‘I he‘ene ‘ilo‘i ‘e ta‘ofi ia ‘e he ngaahi me‘a na‘á ne faí mei he ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú, na‘á ne fakatonutonu leva ‘ene mo‘uí, pea ‘i hono ta‘u 19, na‘e ma‘u hono uiui‘í.

He ‘ikai toe ngalo ‘iate au ‘ema talanoa ‘i he‘ene foki maí. Na‘á ne talamai na‘e fa‘a fakakaukau he lolotonga ‘o ‘ene ‘i he mala‘e ngāue fakafaifekaú ki he ngaahi palopalema na‘á ne fakatupu ‘aki ‘ene ma‘u hala na‘e ‘ikai mahu‘inga hono maumau‘i ‘o e fanga ki‘i me‘a īkí. Ka kuo hoko ha liliu lahi ki he‘ene mo‘uí. Kuó ne fakatokanga‘i ‘oku ‘ikai ma‘u ha fiefia ia pe fakalata ‘i hono maumau‘i ‘o e laó, tatau ai pē pe ko e fono ‘a e ‘Otuá pe ngaahi lao ‘oku fokotu‘u ‘e he sosaietí kiate kitautolú.⁸

‘E lava ke hoko ‘a e tui fakalotú ko ha konga ‘o ‘etau ngāue faka‘ahó, ‘etau pisinisí, ‘etau fakatau maí mo e fakatau atú, ‘etau langá, ‘etau fefononga‘akí, ngaohi koloá, ‘etau ngāue ma‘u‘anga mo‘uí pe ngāue fakapalofesinalé, pe ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku tau fai. Te tau lava ‘o tauhi ki he ‘Otuá ‘aki ‘etau faitotonu mo angatonu ‘i he‘etau ngāue fakapisinisí ‘i he founga tatau pē ‘oku tau fai ‘i he lotu ‘o e Sāpaté. He ‘ikai ke lava ‘o fakamavahevahe‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni totonu ‘o e anga faka-Kalisitiané mei he pisinisí pea mo ‘etau ngaahi ngāue faka‘ahó.⁹

Kapau ‘oku ‘i ai ha mahu‘inga ‘o e tui fakalotú kiate kitautolu, ta ‘oku totonu ke hoko ko ha me‘a ke ne faka‘ai‘ai ‘etau mo‘uí. ‘Oku ‘ikai ke u tui ko e lotú ke tuku pē ki ha faifekau ke malanga houa ‘e taha ‘i he Sāpaté pea ‘e mahu‘inga ia ‘i he‘etau mo‘uí. Kapau he ‘ikai hū ia ki he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí—ki he mo‘ui hotau fāmilí—‘etau mo‘ui fakapisinisí—mo e me‘a kotoa ‘oku tau faí, pea ta ‘oku si‘i e mahu‘inga ia ‘o e tui fakalotú kiate kitautolú pea hoko pē ko ha tamapua ke fokotu‘u ʻi ha potu mā‘olunga pea tātātaha pē ‘a e hū ki aí.¹⁰

Ko ha liliu lahi ‘e hoko ki he māmaní kapau te tau lava ‘o fefalala‘aki kotoa ‘i he faitotonu. ‘E fefalala‘aki kakato ‘a e kau tangatá ‘i he ngaahi fengāue‘aki fakafo‘ituituí mo e fakapisinisí. He ‘ikai ke ‘i ai ha … ta‘e-fefalala‘aki ‘i he kau ngāué mo e kau pulé. ‘E ‘i ai ha angatonu ‘i he lakanga fakapule‘anga mo e ngaahi ngāue ‘a e pule‘angá, pea ‘e nofo melino ‘a e ngaahi fonuá kae ‘ikai ko e moveuveu ko ia ‘oku tau ‘ilo ‘i he māmaní. …

‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘i he fengāue‘aki fakapisinisí te nau fakahoko ha me‘a ta‘e-totonu ‘e lelei kiate kinautolu ‘o kapau ‘e faingamālie. ‘Oku nau fakamatala mo kumi ‘uhinga ‘aki ‘enau pehē ‘oku ‘i ai e ‘amanaki ko e taha pisinisí te ne ngāue‘aonga ‘aki ha faingamālie pē ‘oku ma‘u. ‘E lava ‘a e fa‘ahinga fengāue‘aki peheé ‘o ma‘u ai ha pa‘anga lahi fau, ka ‘oku ‘ikai toe kehe ia mei he tefito‘i mo‘oni ‘o e ‘ikai fakafoki ha sēniti ‘e taha kuo ‘oatu ‘o lahi ange he meʻa ne totonu ke totongi ‘e he faifakataú ki ha taha ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e fehālākí. Ko e fōtunga ia ‘e taha ‘o e kākaá.¹¹

Tuku ke u fokotu‘u atu ha ‘uhinga ‘o e “ngāue faka‘ei‘eikí.” Ko e ngāue faka‘ei‘eikí ko e ngāue faitotonu. ‘Oku totongi ‘a e me‘a totonu pea ‘oku ‘ikai ma‘u ta‘e-totonu, kākā, pe fai ha founga kākā. ‘Oku tu‘unga mā‘olunga ‘a e koloa ʻoku ‘oatú pe ngāué, pea ‘oku ma‘u ‘e he pulé, taha fakataú, taha ‘oku fai ma‘ana ‘a e ngāué, pe taha puké ha me‘a lahi ange ‘i he me‘a na‘e ‘amanaki ki aí. Ko e ngāue faka‘ei‘eikí ‘oku totonu. ‘Oku ‘ikai ke kau ai ha me‘a te ne uesia ‘a e lelei pe tu‘unga fakaangama‘a ‘a e kakaí. Hangē ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ke kau ai ‘a e ‘ave ta‘e-fakalao ‘o e kava mālohí, faito‘o konatapú, pe pele pa‘angá. ‘Oku ‘aonga ‘a e ngāue faka‘ei‘eikí. ‘Okú ne ‘omi ha ngaahi koloa pe ngāue ‘okú ne ‘ai ‘a māmani ke hoko ko ha feitu‘u lelei ange ke nofo ai.¹²

‘Oku ‘ākilotoa kitautolu ‘e he ngaahi ‘ahi‘ahi ‘o e koví ‘i he tafa‘aki kotoa. Ka ‘ikai ‘a e malu‘i ‘a e angatonú, ‘oku tau mo‘ulaloa ki he fa‘ahinga kehekehe ‘o e angahalá mo e faihala kotoa pē.

Na‘e ‘ikai ke faingata‘a‘ia ‘a Siope ia ‘i he ngaahi palopalema ko ‘ení. Na‘e malu‘i ia ‘e he‘ene angatonú. Ko e anga ‘eni ‘o ‘ene ongó:

“Lolotonga ‘oku ‘iate au ‘a ‘eku mānavá, pea ‘i hoku ava‘i ihú ‘a e mānava ‘a e ‘Otuá;

“‘E ‘ikai lea ‘aki ‘a e angahalá ‘e hoku loungutú, pe lea ‘aki ‘a e kāká ‘e hoku ‘eleló. …

“‘Oku ou kuku ma‘u ‘eku mā‘oni‘oní, ‘e ‘ikai te u tukuange ia: ‘e ‘ikai valoki‘i au ‘e hoku lotó ‘i he‘eku mo‘uí ni” (Siope 27:3–4, 6).

‘Oku fakalumālie mo‘oni. Koe‘uhí ko hono iví, na‘e ‘ikai hoha‘a ia ki he fanga ki‘i ‘ahi‘ahi ‘oku hinga ki ai ha kakai tokolahi. Na‘e ‘osi fakatupulaki ‘e Siope ‘i he‘ene mo‘uí ha ivi mo ha ‘ilo na‘e ‘ikai ke lava ‘e Sētane ‘o to‘o. ‘Oku toe mālie foki ke fakatokanga‘i ‘a e fiefia ‘a e ‘Otuá ‘iate iá: “‘Oku ‘ikai hano tatau ‘i māmani, ko e tangata haohaoa mo angatonu, ‘oku manavahē ia ki he ‘Otuá, pea afe mei he koví[,] pea ‘okú ne kei kuku ma‘u pē ‘ene angatonú” (Siope 2:3).

Te tau lava ‘o ma‘u ‘a e ‘ulungaanga ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘o e angatonú. Kapau ‘e faka‘aonga‘i lelei iá, te ne fakalelei‘i ‘a ‘etau ngaahi palopalema kotoa ‘i he pule‘angá, tui fakalotú, ngāue‘angá, mo ‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí. Te ne tafi‘i atu ‘a e fakamamahi ‘o e faihiá, vete malí, masivá, mo e mamahí. Te ne ‘ai ke tau lavame‘a ‘i heni pea mo fakahaofi hotau laumālié hili e mo‘ui ní.

Ko e taha ‘o e ngaahi lavame‘a lahi taha ‘o ‘etau mo‘uí ke taukave‘i ‘a e faitotonú, mo tau angatonu fakamātoato. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ke tau ‘i ha tu‘unga lelei fakalaumālie, poto mo‘oni, faitotonu mo‘oni, pea mo tali-ui fakafo‘ituitui ma‘u pē ki he ‘Otuá. Ko e angatonú ‘a e kī koula ko ia te ne fakaava ‘a e matapā ki he meimei lavame‘a kotoa pē.¹³

‘Oku tau fa‘a lāulea ki he fakamo‘oni folofola ko ia, “‘Oku ‘i ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá koe‘uhí ke nau ma‘u ‘a e fiefiá” [2 Nīfai 2:25]. ‘Oku ma‘u ha fiefia ‘e ha taha ‘oku faitotonu. Tuku ke u fakamatala atu hono foungá. ‘Oku ‘uhinga ‘eni te ke lava ‘o ma‘u ‘a e feohi ‘a e ‘Eikí pea te ke lava ‘o ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘E ta‘ofi koe ‘e he maumau‘i e tu‘utu‘uni ‘o e faitotonú mei he ongo tāpuaki ma‘ongo‘onga ko ‘ení ‘e ua. Te ke lava ‘o tui ko e taha ‘e loi pe kākaá … te ne lava ‘o ma‘u ‘a e feohi ‘a e ‘Eikí pe ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní?

… ‘Oku totonu ke tau manatu‘i ma‘u pē ‘oku ‘ikai ke teitei li‘ekina kitautolu. ‘Oku ‘ikai ha ngāue ‘oku ta‘e-fakatokanga‘i; ‘oku ‘ikai ha lea kuo fai ‘oku ta‘e-ongona; ‘oku ‘ikai ha fakakaukau kuo hoko ‘i he ‘atamai ‘o e tangatá ‘oku ta‘e-‘afio‘i ‘e he ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ha fakapo‘uli te ne lava ke fufuu‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau faí. Kuo pau ke tau tomu‘a fakakaukau pea tau toki ngāue.

‘Okú ke pehē te ke lava ‘o tokotaha pē ‘i ha‘o ta‘e-faitotonu ‘i ha me‘a? ‘Okú ke pehē he ‘ikai ‘ilo‘i koe ‘i ha‘o kākā ‘i ha sivi, neongo kapau ko koe tokotaha pē ‘i he lokí? Kuo pau ke tau faitotonu kiate kitautolu. Kapau ‘oku tau fie ma‘u ‘a e feohi ‘a e ‘Eikí pea mo e Laumālie ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, kuo pau ke tau faitotonu kiate kitautolu, faitotonu ki he ‘Otuá, pea mo hotau kāingá ‘Oku iku ‘eni ki he fiefia mo‘oni.¹⁴

‘Oku ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi fakakaukau hotau lotó [vakai, T&F 6:16]. ‘Okú ne ‘afio‘i ‘a e ngāue kotoa pē ‘oku tau faí. Te tau fe‘iloaki mo Ia ha ‘aho pea te tau fesiofaki mo Ia. Te tau laukau nai ‘i he hisitōlia ‘o ‘etau mo‘uí?

‘Oku tau fa‘u ia ‘i he ‘aho kotoa pē. Ko e ki‘i tō‘onga mo e fakakaukau kotoa pē ko hono konga ‘o ia. Te tau laukau nai ai? ‘E pehē kapau na‘e fai ‘etau lelei tahá—kapau na‘a tau faitotonu kiate kitautolu, ki hotau ngaahi ‘ofa‘angá, ki hotau kaungāme‘á, pea ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. …

Monū‘ia ka ko kinautolu ‘oku faitotonú. …

Monu‘ia ka ko kinautolu ‘oku talangofua ki he ‘Eikí.

Ko kinautolu ia ‘oku tau‘atāiná—‘oku fiefiá—‘e lava ke ‘a‘eva fakalaukaú. ‘Oku ‘i ai honau ngeia. ‘Oku fakaʻapaʻapaʻi kinautolu ‘e he kakai ‘oku ‘ilo‘i kinautolú.

Kae mahu‘inga tahá, ‘oku faka‘apa‘apa‘i mo tāpuekina kinautolu he‘etau Tamai ‘i he Langí. ‘Oku fakaafe‘i kitautolu ‘e Sīsū ke tau muimui ‘iate Ia. Ko Hono halá ‘oku hangatonu mo ma‘a mo totonu pea mo mo‘oni. Tau muimui mu‘a ‘iate Ia ki he mo‘ui mahutafea ‘o e fiefiá. Ko e foungá pē ia.¹⁵

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi sīpinga ‘o e ta‘e-faitotonú na‘e fakamatala ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 1. Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘o e ngaahi tō‘onga ta‘e-faitotonu ko iá? Ko e hā ‘e lava ke ako‘i mai ‘e he ngaahi nunu‘a ko iá fekau‘aki mo e ‘uhinga ‘oku fakamamafa‘i lahi ai ‘e he ‘Eikí ‘a e faitotonú?

• Fakalaulauloto ki he ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e faitotonu ‘i he fanga ki‘i me‘a īkí mo e faitotonu kiate kitautolú (vakai ki he konga 2). Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke tau faitotonu ‘i he “fanga ki‘i me‘a īkí”? ‘Oku ‘uhinga ki he hā ke tau faitotonu kiate kitautolu? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ikuna‘i ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi ke fakatonuhia‘i ‘a e fanga ki‘i ta‘e-faitotonu īkí?

• ‘Oku fakamamafa‘i ‘e Palesiteni Hanitā ‘a e fie ma‘u ke ‘ai ‘a e tui fakalotú ko ha konga ‘o e me‘a kotoa pē ‘oku tau fai ‘i he‘etau mo‘ui faka‘ahó (vakai ki he konga 3). ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke mo‘ui lelei ange ‘aki ‘a e ngaahi akonaki ‘i he konga ko ‘ení? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ako‘i lelei ange ‘a e faitotonú ‘i hotau ‘apí?

• ‘Oku fakamatala ‘e Palesiteni Hanitā ‘i he konga 4 ki ha ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘i he mo‘ui angatonú. ‘Oku founga fēfē hano fakatupulaki ‘e ha taha ‘a e angatonú? Kuo tāpuekina fēfē koe ‘i ha taimi na‘á ke mo‘ui totonu ‘aki ai ‘a e ngaahi tu‘unga mo‘ui ‘a e ‘Eikí?

• ‘Oku founga fēfē hono ‘omi ‘e he faitotonú ‘a e fiefiá? (Vakai ki he konga 5.) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e faitotonú ke tau ma‘u ai ‘a e takaua ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní? ‘Oku founga fēfē hono fakatau‘atāina‘i kitautolu ‘e he faitotonú?

Siope 27:5; 31:5–6; Same 15; Lea Fakatātā 20:7; ‘Alamā 53:20–21; T&F 10:25–28; 42:20–21, 27; 51:9; 124:15; 136:20, 25–26; Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:13

‘I ho‘o lau iá, “laine‘i mo faka‘ilonga‘i e ngaahi fo‘i leá pe ngaahi kupu‘i leá [ke lava ke ke] fakafaikehekehe‘i ai e ngaahi fakakaukau ‘oku ‘i ha fo‘i veesi pē ‘e taha. … Tohi‘i he ongo tafa‘akí ‘a e ngaahi fakamo‘oni fakafolofola ‘okú ne fakamahino‘i ‘a e ngaahi potu-folofola ko ia ‘okú ke akó”(Malanga‘aki ‘Eku Ongoongoleleí [2004], 26).