Ko e Muimui ‘i he Sīpinga ‘a Sīsū Kalaisí

‘Oku ‘uhinga ‘a e hoko ko e māmá ke hoko ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga—ko ha taha ‘okú ne tā ha sīpinga mo ha faʻifaʻitakiʻanga ke muimui ki ai ha ni‘ihi kehe. … [Kuo tau fuakava] ke muimui ‘ia Kalaisi, ko e fa‘ifa‘itaki‘anga ma‘ongo‘ongá. ‘Oku ‘atautolu ‘a e fatongia ke ako ‘iate Ia, ‘a e ngaahi me‘a na‘á Ne ako‘i mo e ngaahi me‘a na‘á Ne fai he lolotonga ‘o ‘Ene ngāue ‘i māmaní. ‘I he ‘osi ‘etau ‘ilo ‘a e ngaahi lēsoni ko ‘ení, ‘oku tau ‘i he fekau ke muimui ‘i He‘ene sīpingá, pea ko ha niʻihi ‘eni ‘o e ngaahi sīpinga na‘á Ne tā kiate kitautolú:

1. Na‘e talangofua mo loto to‘a ‘a Kalaisi ‘i he maama fakalaumālié, ‘o tau ma‘u ai ‘a e faingamālie ki he mo‘ui fakamatelié mo ma‘u ha sino ‘o e kakano mo e ngaahi hui.

2. Na‘e papitaiso Ia ke lava ‘o fakaava ‘a e matapā ki he pule‘anga fakasilesitialé.

3. Na‘á Ne ma‘u e lakanga fakataula‘eikí mo ma‘u ‘a e ngaahi ouau fakamo‘ui mo hakeaki‘i kotoa ‘o e ongoongoleleí.

4. Na‘e ngāue ‘a Sīsū ‘i ha ta‘u nai ‘e tolu ‘o ako‘i ‘a e ongoongleleí, fakamo‘oni ki he mo‘oní, mo ako‘i ki he kakaí ‘a e me‘a kuo pau ke nau fai ke ma‘u ‘a e nēkeneká mo e fiefiá ‘i he mo‘uí ni pea mo e nāunau ta‘engata ‘i he maama kaha‘ú.

5. Na‘á Ne fakahoko ‘a e ngaahi ouaú, kau ai hono tāpuaki‘i ‘o e fānaú, papitaisó, fakamo‘ui ‘o e mahakí, mo e fakanofo ki he lakanga fakataula‘eikí.

6. Na‘á ne fai ha ngaahi mana. Na‘e faka‘ā ‘a e kuí, fanongo ‘a e tulí, tohopo mo e pipikí, pea toe mo‘ui ‘a e maté, ‘i He‘ene tu‘utu‘uní

7. Na‘e mo‘ui haohaoa ‘a Sīsū, ta‘e ‘i ai ha angahala pea mo ma‘u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ‘ulungaanga faka-‘Otuá, ‘o fakatatau mo e fakakaukau mo e finangalo ‘o e Tamaí.

8. Na‘á Ne ikuna‘i ‘a māmani; ‘a ia ko hono ‘uhingá, na‘á ne mapule‘i ‘a e ngaahi ongó kotoa pea mālohi ange ‘i he ngaahi anga fakakakanó mo e anga fakatēvoló koe‘uhí ke mo‘ui mo ‘a‘eva fakatataui mo e tataki ‘a e Laumālié.

9. Na‘á Ne fakahoko ‘a e Fakaleleí, ‘o totongi huhu‘i ai ‘a e tangatá mei he mate [fakalaumālie mo fakatu‘asino] na‘e fakatupu ‘e he hinga ‘a ‘Ātamá.

10. Ko ‘eni, ‘i He‘ene toetu‘u mo nāunau‘iá, kuó Ne ma‘u ai ‘a e mālohi kotoa ‘i he langí mo māmani, kuó Ne ma‘u ai hono fonú pea taha mo e Tamaí.

Kapau ‘oku tau fie muimui he sīpinga ‘a Kalaisí mo molomolo-muiva‘e ‘iate Ia, kuo pau ke tau feinga ke fai ‘a e ngaahi me‘a tatau ‘o fakatatau mo e sīpinga kuó Ne taá.⁵

‘Oku mahu‘inga ke manatu‘i na‘e ala lava pē ‘a Sīsū ke faiangahala, na‘e mei lava pē ke mo‘ulaloa, na‘e mei lava pē ke fakafehalaaki‘i ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ka na‘á Ne tu‘u ma‘u pē. Kapau na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha faingamālie ke tukulolo ki he fakatauele ‘a Sētané, ta na‘e ‘ikai ke mei ‘i ai ha sivi‘i mo‘oni, ‘ikai ke ‘i ai ha ikuna mo‘oni ‘i he faka‘osí. Kapau na‘e to‘o meiate Ia ‘a e malava ke faiangahalá, na‘e mei mole meiate ia ‘ene tau‘atāina kotoa pē ke filí. Ko Ia na‘e hā‘ele mai ke malu‘i mo fakapapau‘i ‘a e tau‘atāina ke fili ‘a e tangatá. Na‘e pau ke ne kei ma‘u ‘a e tu‘unga mo e malava ke fai ha angahalá kapau na‘e finangalo ke fai pehē.⁶

Na‘e fakahaa‘i ‘e Sīsū ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o ‘ene mo‘ui ‘i he matelié ‘a e faka‘ei‘eiki ‘o Hono laumālié pea mo e mālohi ‘o Hono iví. Na‘a mo e houa faka‘osi ‘o ‘Ene mo‘uí, na‘e ‘ikai fakakaukau ki He‘ene mamahí pe fakakaukau ki he mamahi ‘e hoko maí. Na‘e tokanga pē ki he ngaahi fie ma‘u lolotongá mo e ngaahi fie ma‘u ki he kaha‘ú ‘a hono kau muimui ‘ofeiná. Na‘á Ne ‘afio‘i honau tu‘unga malú, fakafo‘ituitui pea mo e siasí, ‘oku tu‘unga pē ‘i he‘enau fe‘ofa‘aki ta‘e-faitu‘unga‘á. Na‘e hangē na‘e tuku taha pē Hono iví kotoa ki he‘enau ngaahi fie ma‘ú, ‘o ako‘i ai ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e me‘a na‘á Ne ako‘i ‘i he akonakí. Na‘á Ne fai ange ha ngaahi lea fakafiemālie mo ha fekau pea mo ha fakatokanga.⁷

Na‘e fakahaa‘i ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene ‘ofa mo ‘Ene tokanga ki he fakafo‘ituituí ‘i He‘ene ngāue ‘i he matelié he lotolotonga ‘o ‘Ene tākanga ‘i he Fonua Tapú pea mo ‘Ene ngāue hili ‘Ene mo‘ui fakamatelié, ki he fanga sipi na‘e fakamovetevete ‘i he Hemisifia Hihifó.

Na‘á Ne ongo‘i ‘i he lotolotonga ‘o ha fu‘u kakai tokolahi, ha ala ‘a ha fefine na‘e kumi mo‘ui ko ha fokoutua na‘e puke ai ‘i ha ta‘u ‘e hongofulu mā ua. (Vakai, Luke 8:43–48.) ‘I ha me‘a ‘e taha, na‘e vakai fakalaka atu ai, ‘i he tokanga taha ‘i he taaufehi‘a ‘a ha kakai pea mo e angahala si‘a fefine na‘e tukuaki‘i ia ki aí. Mahalo na‘e ongo‘i ‘e Kalasi ‘a ‘ene fie fakatomalá, pea fili ai ke tokanga ki he mahu‘inga ‘o e fakafo‘ituituí pea fekau ia ke ‘alu pea ‘oua ‘e toe faiangahala. (Vakai, Sione 8:1–11.) ‘I ha me‘a ‘e taha, “na‘á ne fua hake ‘a ‘enau fānau īkí, takitaha, ‘o ne tāpuaki‘i ‘a kinautolu, mo hūfaki‘i ‘a kinautolu ki he Tamaí.” (3 Nīfai 17:21; ko e tānaki atu hono fakamamafa‘í.)

‘I he panaki vave mai ‘a e ngaahi faingata‘a ‘o Ketisemani mo Kalevalé, ‘o fakamafasia lahi ki He‘ene fakakaukaú, na‘e tuku ‘e he Fakamo‘uí ha taimi ke fakatokanga‘i hono foaki ‘e he uitoú ‘ene pa‘anga ‘e tahá. (Vakai, Ma‘ake 12:41–44.) Ko e me‘a tatau pē, na‘e ‘afio atu ki he tangata si‘isi‘i ko Sakeasí, ‘a ia na‘e ‘ikai ke lava ‘o sio koe‘uhí ko e lalahi ‘a kinautolu na‘e ha‘o takai ‘i he Fakamo‘uí, kuo kaka ia ‘i ha fu‘u sukamino ke mamata ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá. (Vakai, Luke 19:1–5.) Lolotonga ‘Ene tautau ‘i he mamahi ‘i he funga kolosí, na‘e ‘ikai tokanga ki He‘ene faingata‘a‘iá ka na‘e tokanga mamahi ki he fefine tangi mamahi na‘á ne ‘oange kiate Ia ‘a e mo‘uí. (Vakai, Sione 19:25–27.)

He toki sīpinga faka‘ofa‘ofa mo‘oni ke tau muimui ai! Na‘a mo e lotolotonga ‘o e loto mamahi mo e mamahi fakafo‘ituitui lahí, na‘e ala atu hotau Fa‘ifa‘itaki‘angá ke tāpuaki‘i ha ni‘ihi kehe. … Na‘e ‘ikai nofo ‘Ene mo‘uí ‘i he ngaahi me‘a na‘e ‘ikai ke Ne ma‘ú. Ko ha mo‘ui ‘o e ala atu ‘o tokoni ki he ni‘ihi kehe.⁸

Ko e taha ‘o e ngaahi fehu‘i mahu‘inga taha kuo fai ki he tangata fakamatelié na‘e fai tonu ia ‘e he ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ko e Fakamo‘ui ‘o e māmaní. Na‘á Ne fehu‘i ki ha kau ākonga ‘i he Maama Fo‘oú, ko ha kakai na‘a nau vēkeveke ke ako‘i kinautolu pea toe loto vēkeveke ange koe‘uhí ‘e vave ‘ene mavahe meiate kinautolú, “Ko e hā ‘a e anga ‘oku taau mo kimoutolú?” Pea ‘i he taimi tatau pē na‘á ne fai ‘a e tali ko ‘ení: “Ke mou hangē pē ko aú” (3 Nīfai 27:27).

‘Oku fonu ‘a māmani ‘i he kakai ‘oku nau fie talamai, “Fai ‘a e me‘a ‘oku ou talaatú.” Ko e mo‘oni ‘oku ‘ikai si‘i ‘etau kau fai fale‘í ‘i he meimei kaveinga kotoa pē. Ka ‘oku tokosi‘i ‘aupito ha ni‘ihi ‘oku nau mateuteu ke pehē, “Fai ‘a ia ‘oku ou faí.” Pea, ‘oku mo‘oni foki, ko e Tokotaha pē ‘i he hisitōlia ‘o e tangatá te ne lava ke fakahoko mo‘oni mo totonu ‘a e lea ko ‘iá. ‘Oku ‘omi ‘e he hisitōliá ha ngaahi sīpinga lahi ‘o ha kau tangata mo ha kau fafine lelei, ka na‘a mo e lelei taha ‘o e kakai matelié ‘oku nau tōnounou ‘i ha fa‘ahinga founga. ‘Oku ‘ikai ha taha ‘e lava ‘o hoko ko ha sīpinga haohaoa pe ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga mo‘oni ke tau muimui ai, neongo ‘enau fakataumu‘a lelei ki aí.

Ko Kalaisi pē taha ‘e lava ‘o hoko ko hotau ‘uta‘anga, ko “‘etau fetu‘u ngingila ‘o e pongipongí” (Fakahā 22:16). Ko Ia pē taha ‘e lava ‘o folofola ‘ikai ha toe momou, “Muimui ‘iate au, ako ‘iate au, [pea] fai ‘a e ngaahi me‘a kuo mou mamata ‘oku ou faí. Inu ‘i he‘eku vaí mo kai ‘a ‘eku maá. Ko au ko e halá, mo‘oní, pea mo e mo‘uí. Ko au ko e fono pea mo e maama. Sio pē kiate au pea te mou mo‘ui. Ke mou fe‘ofa‘aki ‘o hangē ko ‘eku ‘ofa kiate kimoutolú” (vakai, Mātiu 11:29; 16:24; Sione 4:13–14; 6:35, 51; 7:37; 13:34; 14:6; 3 Nīfai 15:9; 27:21).

Ko ha ui mahino mo faka‘āulolongo ia! ‘Oku pau mo hoko ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga ‘i he ‘aho ‘oku ta‘epau ai mo ‘ikai ha fa‘ifa‘itaki‘angá. …

… Hono ‘ikai totonu ke tau fakahounga‘i hono fekau‘i mai ‘e he ‘Otuá Hono ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupú ki māmani … ke Ne tā ha sīpinga haohaoa ‘o e mo‘ui angatonú, ‘o e anga‘ofá mo e loto-‘ofá pea mo e ‘ofa mamahí, kae lava kotoa ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o ‘ilo ‘a e founga ke mo‘ui aí, ke ‘ilo ‘a e founga ke fakalakalaka aí, pea mo ‘ilo ‘a e founga ke anga faka-‘Otua ange aí.

Tau muimui mu‘a ‘i he ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘i he founga pea mo e tūkunga kotoa pē ‘o e mo‘uí. Tau ‘ai mu‘a Ia ko hotau fa‘ifa‘itaki‘anga mo hotau fai-fakahinohino. ‘Oku totonu ke tau fehu‘i kiate kitautolu ‘i he faingamālie kotoa pē, ‘Ko e hā ‘e fai ‘e Sīsuú?’ pea loto to‘a ange ke ngāue‘i ‘a e talí. Kuo pau ke tau muimui ‘ia Kalaisi, ‘i he ‘uhinga totonu ‘o e fo‘i lea ko iá. Kuo pau ke tau fai ‘Ene ngāué ‘o hangē ko ‘Ene fai ‘a e ngāue ‘a ‘Ene Tamaí. ‘Oku totonu ke tau feinga ke tatau mo Ia, hangē ko e hiva‘i ‘e he fānau Palaimelí, “Feinga, feinga, feinga” (Tohi Hiva ‘a e Fānaú, p. 34). Fakatatau mo e me‘a ‘oku lava ‘e hotau mālohi fakamatelié, ‘oku totonu ke tau fai ‘a e me‘a kotoa ‘oku tau lavá ke anga faka-Kalaisi ange—ko e sīpinga haohaoa mo ta‘e-ha-angahala pē taha kuo māta‘ia ‘e he māmaní.⁹

Na‘e toutou fakahoko ‘e he ‘Eikí ‘i he lolotonga ‘o ‘Ene ngāue ‘i he matelié, ha ui na‘e hoko ko ha fakaafe pea mo ha tukupā. Na‘e pehē ‘e Kalaisi kia Pita mo hono tokoua ko ‘Aniteluú, “Muimui ‘iate au, pea te u ngaohi ‘a kimoua ko e toutai tangata.” (Mātiu 4:19.) Na‘e tali ‘e Sīsū ki he talavou koloa‘ia na‘e fehu‘i pe ko e hā kuo pau ke ne fai ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, “‘Alu ‘o fakatau ‘a ia ‘oku ‘a‘aú, mo foaki ki he masivá … peá ke ha‘u ‘o muimui ‘iate au.” (Mātiu 19:21.) ‘Oku pehē ‘e Sīsū kiate kitautolu takitaha, “Kapau ‘oku tauhi au ‘e ha tangata, tuku ke ne muimui ‘iate au.” (Sione 12:26.)¹⁰

Tau ako mu‘a ‘a e akonaki kotoa pē ‘a e ‘Eikí mo tukupā kakato ange kitautolu ki he‘ene sīpingá. Kuó ne ‘osi foaki mai “‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ki he mo‘uí mo e anga faka-‘Otuá.” Kuó ne “uiui‘i ‘a kitautolu ki he hākeaki‘í mo e mā‘oni‘oní” pea “foaki kiate kitautolu ‘a e ngaahi tala‘ofa ‘oku lahi ‘aupito mo mahu‘inga: koe‘uhí ke [tau] kau ai ‘i he anga [‘o e] ‘Otuá” (2 Pita 1:3–4).¹¹

‘Oku feinga ‘a kinautolu ‘oku muimui ‘ia Kalaisí ke muimui ‘i He‘ene sīpingá. ‘Oku totonu ke ue‘i kitautolu ‘e He‘ene fuesia ‘etau ngaahi angahalá, ngaahi tōnounoú, ngaahi mamahí, mo e mahamahakí ke tau tokoni ai ‘i he founga tatau ‘i he manava‘ofa mo e loto ‘ofa kiate kinautolu ‘oku tau feohí. …

… Kumi ha ngaahi faingamālie ke tokoni. ‘Oua ‘e fu‘u tokanga ki he tu‘ungá. ‘Oku mou manatu ki he fale‘i ‘a e Fakamo‘uí fekau‘aki mo kinautolu ‘oku manako ki he “nofo‘a mā‘olungá” pe “ngaahi nofo‘anga lahí”? “Ka ko ia ‘oku lahi ‘iate kimoutolú, ‘e hoko ia ko homou tauhi.” (Mātiu 23:6, 11.) ‘Oku mahu‘inga ke fakahounga‘i kita. Ka ‘oku totonu ke tukutaha ‘etau tokangá ‘i he angatonú, kae ‘ikai ko e fakamālō‘iá; ‘i he ngāue tokoní, kae ‘ikai ko e tu‘ungá. ‘Oku mahu‘inga tatau pē ‘a e faiako ‘a‘ahi ‘oku ngāue fakalongolongo ‘i he māhina ki he māhina, ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí mo kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e me‘a ‘oku lau ‘e ha ni‘ihi ko e ngaahi fatongia mā‘olunga ‘i he Siasí. ‘Oku ‘ikai tatau ‘a e ho‘ata maí mo e mahu‘ingá.¹²

Ko e fakaafe ‘a e ‘Eikí ke muimui ‘iate Iá ‘oku fakafo‘ituitui mo fakatāutaha, pea ‘oku vivili. He ‘ikai ke tau tu‘u ai pē ‘i ha vaha‘a ‘o ha fakakaukau ‘e ua. Kuo pau ke tau takitaha fehangahangai ‘i ha taimi mo e fehu‘i mahu‘inga: “Ka ‘oku pehē ‘e kimoutolu ko hai au?” (Mātiu 16:15.) ‘Oku makatu‘unga hotau fakamo‘ui fakafo‘ituituí ‘i he‘etau tali ki he fehu‘i ko iá pea mo ‘etau loto‘aki ‘a e tali ko iá. Ko e tali ‘a Pita na‘e fakahā ki aí “Ko koe ko e Kalaisí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí” (Mātiu 16:16). ‘Oku tokolahi fau ha kau fakamo‘oni te nau lava ‘o fai ha tali tatau ‘i he mālohi tatau, pea ‘oku ou kau mo kinautolu ‘i he fakafeta‘i loto fakatōkilalo. Ka kuo pau ke tau takitaha tali ‘a e fehu‘í kiate kitautolu pē—ka ‘ikai ‘i he taimí ni, pea ‘amui ange; he ‘i he ‘aho faka‘osí, ‘e peluki ‘a e tui kotoa pea fakamo‘oni ‘a e ‘elelo kotoa ko Sīsū ‘a e Kalaisí. Ko ‘etau tukupaá ke tali totonu mo mo‘ui fakatatau mo ia kimu‘a ‘oku te‘eki ai fu‘u tomui. Koe‘uhí ko Sīsū mo‘oni ‘a e Kalaisí, ko e hā leva kuo pau ke tau faí?

‘E toki lava pē ke fua lahi ‘a e feilaulau kāfakafa ‘a Kalaisí ‘i hetau mo‘uí kapau te tau tali ‘a e fakaafe ke muimui ‘iate Iá [vakai, T&F 100:2]. Ko e uí ni ‘oku ‘ikai ta‘e ‘i ai hano kaunga, ta‘e-mo‘oni, pe ta‘e-malava. ‘Oku ‘uhinga ‘a e muimui ‘i ha tahá ke siofi pe ke fakafanongo fakalelei ki ai; ke tali hono mafaí, ke ‘ai ia ko ha taki, pea mo talangofua ki ai; ke poupou‘i mo taukave‘i ‘ene ngaahi fakakaukaú; pea mo ‘ai ia ko e faʻifaʻitakiʻanga. Te tau takitaha lava ke tali ‘a e tukupaá ni. Na‘e pehē ‘e Pita, “He na‘e mamahi ‘a Kalaisi ma‘atautolu, pea kuó ne tuku mai ha fa‘ifa‘itaki‘anga kiate kimoutolu, ke mou topuva‘e taha mo ia” (1 Pita 2:21). Pea hangē ko e loi ‘a e ngaahi akonaki ‘oku ‘ikai fenāpasi mo e tokāteline ‘a Kalaisí, ‘oku pehē pē mo ha mo‘ui ‘oku ‘ikai fenāpasi mo e sīpinga ‘a Kalaisí, ‘oku taki hala, mo ‘ikai malava ke a‘usia hono iku‘anga mā‘olunga ‘oku malavá. …

Kuo pau ke kamata ‘a e anga mā‘oni‘oní ‘i he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí. Kuo pau ke fakakau ia ki he mo‘ui fakafāmilí. ‘Oku ‘a e mātu‘á ‘a e fatongia ke muimui ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí mo ako‘i kinautolu ki he‘enau fānaú [vakai, T&F 68:25–28]. Kuo pau ke hoko ‘a e tui fakalotú ko e konga ‘o ‘etau mo‘uí. Kuo pau ke hoko ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko e ivi fakalotolahi ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku tau fai. Kuo pau ke toe feinga pē kae lava ke tau muimui ki he ngaahi sīpinga ma‘ongo‘onga kuo tā ‘e he Fakamo‘uí, kapau ‘oku tau fie hoko ‘o tatau ange mo Ia. ‘Oku hoko ‘eni ko ‘etau tukupā ma‘ongo‘onga.¹³

Kapau ‘e lava ‘o fa‘ifa‘itaki ‘etau mo‘uí ki he ‘Eikí, mo ‘ai ‘Ene akonakí mo e sīpingá ko e faʻifaʻitakiʻanga mā‘olunga taha kiate kitautolu, he ‘ikai faingata‘a kiate kitautolu ke tau faipau mo fai-mateaki ‘i ha fononga‘anga pē ‘o e mo‘uí, he te tau loto ‘aki ha tu‘unga mo‘ui toputapu mo e tui pē taha. Tatau ai pē pe ko ‘api pe feitu‘u fakatau‘angá, ‘i he akó pe ‘osi fuoloa mei he akó, pe ‘oku tau ngāue tokotaha pē pe fakataha mo ha kakai tokolahi, ‘e mahino hotau halá pea ‘e mahino mo ‘etau ngaahi tu‘unga mo‘uí. Te tau fakapapau‘i, ‘o hangē ko e lea ‘a e palōfita ko ‘Alamaá, “ke tu‘u ko e kau fakamo‘oni ‘o e ‘Otuá ‘i he taimi kotoa pē pea ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘i he feitu‘u kotoa pē te [tau] ‘i ai, ‘o a‘u ki he maté.” (Mōsaia 18:9.)¹⁴

Na‘e ‘ikai ha loki Mo‘ona ‘i he fale talifonongá, ‘i he pō ko iá ‘i Petelihema, pea na‘e ‘ikai ko e taimi pē ‘eni ‘i he ta‘u ‘e tolungofulu mā tolu ‘o ‘Ene nofo ‘i he mo‘ui fakamatelié na‘e ‘ikai ai ke ‘i ai ha loki Mo‘ona. Na‘e fekau atu ‘e Hēlota ‘a e kau sōtiá ki Pētelihema ke tāmate‘i ‘a e fānaú. Na‘e ‘ikai ha potu ia mo‘o Sīsū ‘i he pule ‘a Hēlotá, pea ‘ave ai Ia ‘e he‘ene mātu‘á ki ‘Isipite. Na‘e tokolahi ha kakai ‘i he lolotonga ‘o ‘Ene ngāué, na‘e ‘ikai ke nau tuku ha potu mo‘o ‘Ene ngaahi akonakí—‘ikai ha potu mo‘ó e ongoongolelei na‘á Ne ako‘í. Na‘e ‘ikai ha potu ma‘a ‘Ene ngaahi maná, ma‘a ‘Ene ngaahi tāpuakí, ‘ikai ha potu ma‘á e ngaahi mo‘oni fakalangi na‘á Ne folofola ‘akí, ‘ikai ha potu ma‘a ‘Ene ‘ofá pe tuí. Na‘á Ne folofola kiate kinautolu, “‘Oku ma‘u ‘e he fanga fōkisí ‘a e tafu, mo e fanga manu ‘o e ‘ataá ‘a e mohe‘anga; ka ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he Foha ‘o e tangatá ha potu ke tokoto ai hono ‘ulú” (Mātiu 8:20).

Na‘a mo hotau kuongá, neongo kuo ‘osi atu ha ta‘u ‘e uaafe, ‘oku tokolahi ha ni‘ihi ‘oku nau lea ‘aki ‘a e me‘a tatau na‘e lea ‘aki ‘i he pō ko ia ‘i Pētelihemá. “[‘Oku ‘ikai ha potu, hala ha feitu‘u]” (vakai, Luke 2:7). ‘Oku tau faka‘atā ha potu ki he ngaahi me‘a‘ofá, ka ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku ‘ikai ha potu ‘oku ‘ai ma‘á e tokotaha foakí. ‘Oku tau faka‘atā ha taimi ki he ngaahi me‘a ‘o e Kilisimasí pea mo e kumi ki he fiefia ‘i he ‘aho Sāpaté, ka ‘oku ‘i ai ‘a e taimi ‘e ni‘ihi ‘oku ‘ikai ha faingamālie ia ki he lotú. ‘Oku fakafonu ‘etau fakakaukaú ‘aki ha ngaahi me‘a kehe—‘oku ‘ikai ha faingamālie ia.¹⁵

Neongo ‘e hoko ko ha me‘a faka‘ofo‘ofa ke mamata ki he maama ‘o e Kilisimasí … , ‘oku mahu‘inga ange ke maamangia ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá ‘i he‘enau tali Ia ko e maama ‘o e māmaní [vakai, ‘Alamā 38:9; T&F 10:70]. ‘Oku totonu mo‘oni ke tau hiki hake Ia ko hotau fai-fakahinohino mo hotau fa‘ifa‘itaki‘anga.

Na‘e hiva‘i ‘e he kau ‘āngeló ‘i he efiafi Hono ‘alo‘í, “Pea ‘i māmani ‘a e melinó, ko e ‘ofa ki he kakaí” (Luke 2:14). Kapau ‘e muimui ‘a e tangatá ‘i He‘ene sīpingá, ‘e hoko ko ha māmani ‘o e melino mo e ‘ofa ki he kakai kotoa pē.¹⁶

Ko e hā hotau fatongia ‘i he ‘ahó ni ‘i he‘etau hoko ko e kāingalotu ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní? Ke fakapapau‘i ‘oku hāsino ‘i he‘etau mo‘ui fakafo‘ituituí, ‘i he leá mo e ngāué, ‘a e ongoongoleleí, hangē ko e ako‘i ‘e hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui, ko Sīsū Kalaisí. ‘Oku totonu ke fakatātā ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau fai mo lea ‘akí ki he sīpinga ‘a e tokotaha ta‘e-ha-angahala pē taha kuó Ne ‘a‘eva ‘i he māmaní, ‘a ia ko e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.¹⁷

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi founga kehekehe kuo tā ai ‘e he Fakamo‘uí ‘a e sīpinga ma‘atautolú, hangē ko hono fakamatala‘i ‘i he konga 1. Kuo tākiekina fēfē nai koe ‘e he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí? Ko e hā te tau lava ‘o ako mei He‘ene sīpingá ‘i he konga faka‘osi ‘o ‘Ene mo‘ui fakamatelié?

• ‘Oku fale‘i kitautolu ‘e Palesiteni Hanitā ke tau “fehu‘i pē kiate kitautolu, ‘Ko e hā e fai ‘e Sīsuú?’ pea loto to‘a ke ngāue‘i ‘a e talí” (konga 2). Fakakaukau‘i pe ‘e founga fēfē ha‘o loto to‘a ange ‘i he muimui ki he sīpinga ‘a e Fakamo‘uí. ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ako‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i hotau fāmilí?

• Ko e hā ‘e lava ke tokoni‘i ‘e he ngaahi akonaki ‘i he konga 3 ke mahino kiate kitautolu fekau‘aki mo e muimui ‘ia Sīsū Kalaisi? Na‘e mei kehe fēfē ho‘o mo‘uí kapau na‘e ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e tākiekina ‘a e ngaahi akonaki mo e sīpinga ‘a e Fakamo‘uí? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ‘ai ‘etau tui fakalotú ko ha konga lahi ange ‘o ‘etau mo‘ui faka‘ahó?

• Fakalaulauloto ki he me‘a ‘oku lea‘aki ‘e Palesiteni Hanitā fekau‘aki mo e “‘ikai ha potu” mo‘ó e Fakamo‘uí (konga 4). ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ‘ai ha feitu‘u lahi ange mo‘ó e Fakamo‘uí ‘i he‘etau mo‘uí? Kuo tāpuekina fēfē koe ‘i ho‘o faka‘atā ha faingamālie lahi ange kiate Iá?

Mātiu 16:24–27; Sione 10:27–28; 14:12–15; 1 Pita 2:21–25; 2 Nīfai 31:12–13; 3 Nīfai 12:48; 18:16; 27:20–22; T&F 19:23–24

‘Omi ha tohi himi ma‘á e tokotaha kotoa pē. Fakaafe‘i kinautolu ke nau kumi ha himi ‘oku fekau‘aki mo ha ngaahi potufolofola pau na‘a nau lau ‘i he vahé.