Hokohoko ‘o e Fakahaá ‘i he Kau Palōfita Mo‘uí

Ko e taimi ‘oku huke ai ‘e ha taha ‘a e ngaahi peesi ‘o e Fuakava Motu‘á, ‘oku hā hake ai ‘a e ngaahi tohi ‘a ha kau tangata ma‘ongo‘onga ‘o e kuo hilí ‘oku ui ko e kau palōfita. ‘Oku kau ‘i he ngaahi tohi ‘o e Fuakava Fo‘oú ha ngaahi me‘a, ngaahi tohi, ngaahi akonaki, mo e hisitōlia ‘o e kakai ‘i ha kuonga kimui ange, na‘e tala ko e kau palōfita. ‘Oku tau toe ma‘u foki mo e lekooti ‘a e kau palōfita ‘o e konga fakahihifo ‘o e māmaní, na‘e hiki hake honau le‘ó, ‘o fakahā ‘a e folofola ‘a e ‘Eikí, fakafepaki‘i ‘a e anga ta‘e-mā‘oni‘oní, pea mo ako‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Ko kinautolu kotoa ko ‘ení na‘e tuku ‘enau fakamo‘oni.

Ko e palōfitá ko ha taha kuo ui mo fokotu‘u hake ‘e he ‘Eikí ke ne paotoloaki ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ‘i he lotolotonga ‘o ‘Ene fānaú. Ko e taha ia kuó ne ‘osi ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo lea ‘aki ‘a e mafai. Ko e kau palōfitá ko e kau faiako mo e kau taukapo‘i ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku nau fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Kuo tomu‘a tala ‘e he kau palōfitá ‘a e ngaahi me‘a ‘e hoko ‘i he kaha‘ú, ka ‘oku ‘ikai ko e mahu‘inga taha ‘eni honau ngaahi fatongiá, neongo ‘e ngali ko ha fakamo‘oni ia ‘o e mafai fakapalōfitá.

Kuo fie ma‘u ma‘u pē ‘a e taki angamā‘oni‘oní ‘i he kuonga taki taha ‘o e hisitōliá, pea na‘e fili ‘e he ‘Otuá ‘a e kau palōfitá ki he taumu‘á ni kimu‘a ‘aupito pē pea nau toki omi ki he mo‘ui fakamatelie ko ‘ení [vakai, Selemaia 1:5; ‘Ēpalahame 3:23].²

‘Oku fakapapau‘i ‘e hano ako ‘o e ngaahi fakahā ‘a e ‘Eikí ‘i he folofola mā‘oni‘oní ‘a e fo‘i mo‘oni ko e hokohoko ‘o e ma‘u fakahaá ‘okú ne tataki ‘a e kau palōfitá mo e Siasí ‘i ha kuonga pē. Ka ne ta‘e-‘oua ‘a e hokohoko ‘o e ma‘u fakahaá, na‘e ‘ikai ke mei mateuteu ‘a Noa ki he lōmaki na‘á ne ‘ufi‘ufi ‘a e māmaní. Na‘e ‘ikai ke mei tataki ‘a ‘Ēpalahame mei Hālani ki Hepeloni, ko e Fonua ‘o e Tala‘ofá. Na‘e tataki ‘e he hokohoko ‘o e ma‘u fakahaá ‘a e fānau ‘a ‘Isilelí mei he nofo pōpulá ki honau fonua ‘o e tala‘ofá. Na‘e tataki ‘e he fakahā ‘i he kau palōfitá ‘a e ngāue fakafaifekaú, tataki hono toe langa ‘o e temipale ‘o Solomoné, pea mo fakahalaki ‘a e hū mai ‘a e lotu faka‘otua maté ki he lotolotonga ‘o e kau ‘Isilelí.

Kimu‘a ‘i he hā‘ele hake ‘a Kalaisí, na‘á Ne tala‘ofa ki he kau ‘aposetolo ‘e toko hongofulu mā taha na‘e toé, “Vakai, ‘oku ou ‘iate kimoutolu ma‘u ai pē, ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o māmaní.” (Mātiu 28:20.) Hili ‘Ene hā‘ele haké, na‘á Ne tataki ‘a e Siasí ‘i he fakahā kae ‘oua kuo pekia ‘a e kau ‘Aposetoló pea hoko mo e hē ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí.³

Kuo ‘i ai ma‘u pē ‘i he hisitōliá, kau ai mo e ‘ahó ni, ha palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahā. Ko e ‘ulu ki he Siasí ko Sīsū Kalaisi, ‘a ia ‘okú Ne fakahinohino ‘Ene kau palōfitá. … Ko hono ongo tokoní [mo e] kau mēmipa ‘o e Fakataha Alēlea ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá … ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata ma‘u fakahā foki. … ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ‘a e kau mēmipa ‘o e Siasí ke nau fanongo ki ha [talupite] ta‘epau. Te nau lava ‘o tui ki he le‘o honau kau takí, ‘i he ‘ilo‘i ‘oku tataki kinautolu ‘e he ‘Eikí.⁴

Ko ha faka‘ilonga mahino ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí ‘a ia ‘e mu‘omu‘a ‘i he hā‘ele ‘angaua mai ‘a e ‘Eikí na‘e ‘asi ia ‘i ha me‘a-hā-mai ki he ‘Aposetolo tatau na‘á ne hiki ‘a e tohi Fakahaá. Na‘á ne pehē:

“Pea ne u mamata ki ha ‘āngelo kehe ‘e taha ‘oku puna ‘i he loto langí, kuo ‘iate ia ‘a e ongoongolelei ta‘engatá ke malanga ‘aki kiate kinautolu ‘oku nofo ‘i he māmaní, pea ki he pule‘anga kotoa pē, mo e fa‘ahinga, mo e lea, mo e kakai.” (Fakahā 14:6.) …

‘Oku tau fakamo‘oni‘i ki māmani kuo ‘osi toe hā mai ha kau talafekau fakalangi ‘i hotau kuongá, ‘o ‘omai ‘a e mafaí mei he langí pea mo fakafoki mai ‘a e ngaahi mo‘oni na‘e mole tu‘unga ‘i he ngaahi akonaki mo e ngaahi angafai halá. Kuo toe folofola ‘a e ‘Otuá mo hokohoko atu ke ‘omi ‘a e fakahinohino ma‘a ‘Ene fānaú kotoa ‘o fou ‘i ha palōfita mo‘ui he ‘ahó ni. ‘Oku mau fakahā ‘o hangē ko e tala‘ofá, ‘okú Ne ‘i He‘ene kau tamaio‘eikí ma‘u ai pē pea mo tataki ‘a e ngaahi ngāue ‘o Hono Siasí ‘i he funga ‘o e māmaní. ‘Oku tataki ‘e he fakahaá, ‘o hangē ko ia ‘i he kuo hilí, ‘a e ngāue fakafaifekaú, ‘a e langa ‘o e temipalé, ‘a e ui ‘o e kau ‘ōfisa ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pea mo fakatokanga fekau‘aki mo e ngaahi kovi ‘i he sosaietí te ne ala ta‘ofi ‘a e fakamo‘uí mei he fānau ‘a ‘etau Tamaí.

Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ‘i ha fakahoko-fono ‘o onopooni, ko Siosefa Sāmita, ‘o pehē:

“He ‘oku ‘ikai te u filifilimānako ki he kakaí, pea ‘oku ou loto ke ‘ilo‘i ‘e he kakai kotoa pē ‘oku vave mai ‘a e ‘ahó; ‘oku te‘eki ai hoko ‘a e houá, ka ‘oku ofi mai ia, ‘a ia ‘e to‘o atu ai ‘a e melinó mei he māmaní, pea ‘e ma‘u ‘e he tēvoló ‘a e mālohi ki hono pule‘anga ‘o‘oná

“Pea ‘e ma‘u foki ‘e he ‘Eikí ‘a e mālohi ki hono kakai mā‘oni‘oní, pea te ne pule ‘i honau lotolotongá.” (T&F 1:35–36.)

‘Oku pule ‘a e Fakamo‘uí ‘i he lotolotonga ‘o e Kau Mā‘oni‘oní ‘i he ‘ahó ni ‘o fou ‘i he hokohoko ‘o e ma‘u fakahaá. ‘Oku ou fakamo‘oni ‘oku ‘i He‘ene kau tamaio‘eikí ‘i he ‘ahó ni pea ‘e pehē ai pē kae ‘oua kuo ngata ‘a e māmaní.

‘Ofa he ‘ikai fu‘u pukupuku ‘etau vakaí ke tau pehē ai ko e fakahaá ki he kakai pē ‘o e kuonga mu‘á. ‘Oku ‘alo‘ofa mo ‘ofa ‘a e ‘Otuá ki He‘ene fānaú ‘i he kuonga kotoa pē pea kuó Ne ‘osi fakahā Ia ki he kuonga ko ‘eni ‘o e hisitōliá.⁵

Kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Eikí ‘Ene fakakaukaú ki He‘ene kau palōfita kuo paní. ‘Oku tafe ta‘e-tuku mai ma‘u pē ‘a e fakahaá mei he matavai ‘o e langí ki he kau tamaio‘eiki kuo pani ‘a e ‘Otuá ‘i he māmaní. Talu mei he pekia ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mo e hokohoko mai ‘a e le‘o ‘o e ‘Eikí ki He‘ene kau tamaio‘eikí, ‘o hangē ko ia ‘i mu‘á.⁶

Na‘e hoko ‘a e hongé ko e taha ‘o e ngaahi fakamala‘ia anga-maheni ‘o e Fuakava Motu‘á, pea na‘e mahino ki he kakaí ‘a e nunu‘a fakamamahi ‘o e kovi ‘a e ngoué mo e fiekaia ‘a e kakaí. Na‘e fakamahino‘i lelei ange ‘e ‘Āmosi ‘a e mahino ko ‘ení ‘aki ‘ene kikite‘i ha honge fakalaumālie. Na‘á ne pehē: “… kae ‘ikai ko e honge mā, pe ko e fieinu vai, ka ko e fanongo ki he ngaahi folofola ‘a [e ‘Eikí]” [‘Āmosi 8:11]. …

‘Oku fakamanatu mai ‘a e ngaahi lea ko ‘eni ‘a ‘Āmosí ‘e he lipooti ‘o e puputu‘u mo e loto mamahi ‘a e fakafo‘ituituí mo e ngaahi kautaha fakalotu ‘o e ‘aho ní, ‘i he‘enau feinga ke fakalelei‘i ‘a e ngaahi veiveiua mo e fepakipaki fakalotú: “… te nau lele fano pē ke kumi ‘a e folofola ‘a [e ‘Eikí], ka ‘e ‘ikai te nau ‘ilo ia” [‘Āmosi 8:12].

‘Oku nau feinga ke ma‘u ha founga fakalelei kae ‘ikai langa ‘i he maka ‘o e fakahaá, ‘o hangē ko e folofola ‘a e ‘Eikí kuo pau ke faí [vakai, Mātiu 16:17–18]. …

… Ko e puputu‘u mo e loto mamahi ‘oku tofanga ai ‘a e māmaní ‘oku ‘ikai ko ha me‘a maheni ia ki he kāingalotu faivelenga ‘o e Siasí. … ‘Oku ‘i ai ha le‘o tui-ngofua kiate kinautolu ‘oku tui mo loto ke tuí. ‘Oku tau mo‘ui mo‘oni ‘i ha kuonga ‘o e honge, hangē ko hono fakamatala‘i ‘e ‘Āmosí. … Ka neongo ia, ‘oku ‘i ai ha tokolahi ‘oku nau mahu fakalaumālie, ‘i he me‘a ‘oku hangē ko ha honge fakalaumālié.

Ko ‘eku … fakamo‘oni fakatōkilaló, kuo ‘osi fakafoki mai e ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga kakató ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní pea ‘oku ‘i ai ha palōfita ‘i māmani he ‘ahó ni ‘okú ne lea ‘aki ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Eikí kiate kinautolu ‘e fakafanongo mo tui ke muimuí.⁷

Ki he kakai ‘o e ngaahi kuonga fakakosipeli kuo hilí, ko e palōfita mahuʻinga tahá, ‘a ē na‘e mo‘ui he taimi ko iá, ‘o ako‘i, mo fakahā ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i honau kuongá. Kuo fokotu‘u ma‘u pē ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi kuonga fakakosipeli takitaha ‘o e kuo hilí, ha kau palōfita, ko ‘Ene kau tangata lea ki he kakai ‘o e kuonga ko iá pea mo e ngaahi palopalema pau ‘o e kuonga ko iá.

Ko hotau takí, mo ‘etau faiakó ‘a e palōfita mo‘ui lolotongá. ‘Oku meiate ia ‘a e fakahinohino kiate kitautolu ‘i onopōní. ‘Oku fakahaa‘i ‘e kitautolu mei he ngaahi tuliki kotoa ‘o e māmaní, ‘oku poupou‘i ia ko e palōfita ‘a e ‘Eikí, ‘a ‘etau fakahounga‘i ‘o e ma‘u‘anga fakahinohino fakalangi ko ‘ení. …

‘I he‘etau fakalau ‘i he‘etau manatú ‘a e kau palōfita mei he kamata‘angá ki he ‘aho ní, ‘oku tau fakatokanga‘i ‘a e tāpuaki ma‘ongo‘onga ‘oku tau ma‘u mei he takiekina ‘a ha palōfita mo‘uí. ‘Oku totonu ke ako‘i kitautolu ‘e he hisitōliá, ka ‘ikai ke tau fie talangofua ki he ngaahi fakatokangá pea muimui ki he ngaahi akonaki ‘a ha palōfita ‘a e ‘Eikí, te tau mo‘ulaloa ki he fakamaau ‘a e ‘Otuá.⁸

Ko e Palesiteni pē ‘o e Siasí ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ke ma‘u fakahā ma‘á e Siasí fakakātoa pe ke faka‘uhinga‘i ‘a e folofolá pe tokāteline ‘o e Siasí:

“‘E ‘ikai fili ha taha ke ne ma‘u ‘a e ngaahi fekau mo e ngaahi fakahā ‘i he siasi ko ‘ení, tuku kehe pē [‘a e Palesiteni ‘o e Siasí], he ‘okú ne ma‘u ia ‘o hangē ko Mōsesé” (T&F 28:2).⁹

Kapau te tau muimui ‘i he fakahinohino, fale‘i, mo e ngaahi akonaki ‘a e kau taki ‘o e Siasí ‘i he‘enau fakahinohino‘i kitautolú, he ‘ikai ke tau hē ‘i he me‘a ‘oku mahu‘inga ki hotau fakamo‘uí mo e hakeaki‘í.¹⁰

‘Oku ou fōngia ‘i he loto hounga‘ia koe‘uhí ko e ngaahi fakahā kuó ne fokotu‘u ‘a e founga fakaofo ‘oku pule‘i ‘aki Hono Siasí. ‘Oku fokotu‘u ke hikinima‘i ‘a e tangata kotoa pē ‘oku fakanofo ko e ‘Aposetolo mo vahe‘i ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ko e palōfita, tangata kikite, mo e tangata ma‘u fakahā. Na‘e ui mo fakanofo ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ke nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ke ma‘u ‘a e mafai mo e fatongia ke pule‘i ‘a e Siasí, ke fakahoko hono ngaahi ouaú, ke ako‘i hono tokāteliné, pea mo fokotu‘u mo pukepuke hono ngāue ‘akí.

Ko e taimi ‘oku puke ai pe ‘ikai lava ‘o ngāue kakato ha Palesiteni ‘o e Siasí, ‘i he ngaahi fatongia kotoa ‘o hono lakangá, ‘oku fakahoko ‘a e ngāue faka-Palesitenisií ‘e hono ongo Tokoní, ‘a ia ‘okú na kau fakataha mo ia ‘i ha Kōlomu ‘o e Kau Palesitenisī ‘Uluaki. Ka ‘i ai ha fehu‘i, tu‘utu‘uni, polokalama, pe tokāteline mamafa, ‘oku fakakaukau‘i ia ‘i he fa‘a lotu ‘i he fakataha alēleá ‘e he ongo Tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘Oku ‘ikai tukuange mai ha tu‘utu‘uni mei he Kau Palesitenisī ‘Uluakí mo e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘oku ‘ikai lototaha kakato ki ai ‘a kinautolu kotoa.

‘E laka atu ‘a e Siasí ki mu‘a ‘o ‘ikai ta‘ofi, ‘i he muimui ki he sīpinga fakalaumālie ko ‘ení. Ko hono pule‘i ‘o e Siasí mo hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi me‘afoaki fakapalōfitá, ‘e ‘i he kau ma‘u mafai faka‘aposetolo ma‘u pē ko ia, ‘a ia ‘oku nau ma‘u pea faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi kī kotoa ‘o e lakanga fakataula‘eikí.¹¹

‘I he‘eku fakalaulauloto ki he ngaahi pōpoaki ‘o e konifelenisi [lahí], ne u fai ai ‘a e fehu‘i ko ‘ení kiate au: ‘E founga fēfē ha‘aku lava o tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ma‘u ‘a e lelei mo e ngaahi tāpuaki ‘a ʻetau Tamai Hēvaní? ‘Oku ma‘u ‘a e talí ‘i he fakahinohino ko ‘eni na‘e ma‘u meiate kinautolu ‘oku tau poupou‘i ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata ma‘u fakahaá, pea mo e kau Taki Mā‘olunga kehé. Tau ako mu‘a ‘enau ngaahi lea, na‘e fai ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e Laumālié, pea mo toutou ngāue ‘aki ma‘u pē. Kuo fakahā ‘e he ‘Eikí hono finangaló ki he Kāingalotú ‘i he konifelenisí ni.¹²

‘Oku lahi ‘a e fale‘i fakalaumālie ‘oku fai ‘e he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau tangata ma‘u fakahaá, pea mo e kau Taki Mā‘olunga kehe ‘o e Siasí ‘i he lolotonga ‘o e konifelenisi lahí. Kuo poupou‘i kitautolu ‘e hotau kau palōfita ‘i onopōní ke tau ‘ai e lau ‘o e ngaahi makasini konifelenisi hotau Siasí ko ha konga mahu‘inga mo angamaheni ‘o ‘etau ako fakafo‘ituituí. Ko ia, ‘oku hoko leva ‘a e konifelenisi lahí, ‘i ha tu‘unga, ko ha tokoni pea mo ha fakalahi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.¹³

Ko e taimi konifelenisí ko ha taimi ‘o e fakaakeake fakalaumālie ‘a ia ‘oku fakatupulaki ai ‘a e ‘iló mo e fakamo‘oní pea mo fakamālohia ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá mo tāpuekina kinautolu ‘oku tui faivelengá. Ko ha taimi ia ‘oku vela māfana ai ‘i he loto ‘o kinautolu ‘oku fakapapau ke tauhi kiate Ia mo tauhi ‘Ene ngaahi fekaú, ‘a e mahino ko Sīsū ‘a e Kalaisí, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí. Ko e konifelenisí ko e taimi ia ‘oku fai mai ‘e hotau kau takí ‘a e fakahinohino fakalaumālie ki he tō‘onga ‘o ‘etau mo‘uí—ko ha taimi ‘oku ue‘i ai ‘a e laumālié pea fai mo e ngaahi tukupā ke hoko ko ha husepāniti mo e uaifi, ko e tamai mo e fa‘é lelei ange, ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ‘ofefine talangofua ange, ko e kaungāme‘a mo e kaungā‘api lelei ange. …

Ko kitautolu ‘oku fakataha ‘i heni he ‘aho ní [‘i he konifelenisi lahí] ‘oku tau ma‘u ha ‘ilo mahu‘inga mo makehe ki he ongoongolelei ‘o e Fakamo‘uí. Ko e mahu‘inga tahá, ko kinautolu, ko ‘enau toki maheni ‘eni mo kitautolú, ko ‘etau fakahā ki māmani ‘oku tataki kitautolu ‘e ha palōfita mo‘ui ‘a e ‘Otuá—ko ha taha ‘oku fetu‘utaki, ‘oku tataki fakalaumālie, mo ma‘u fakahā mei he ‘Eikí.¹⁴

• Toe fakamanatu ‘a e ngaahi akonaki ‘a Palesiteni Hanitā ‘i he konga 1. Ko e hā kuo ‘omi ‘e he ‘Otuá ha kau palōfita ki he kuonga fakakosipelí takitahá? Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi ngāue ‘a e kau palōfitá? ‘E founga fēfē ha‘atau lava ke ma‘u ha fakamo‘oni ki he kau palōfitá?

• ‘Oku tāpuekina fēfē kitautolu he ‘ahó ni, ‘e he ‘i ai ha palōfita mo‘uí? (Vakai ki he konga 2.) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke “tafe ta‘e-tuku mai ‘a e fakahaá” mei he ‘Otuá ki He‘ene kau palōfita mo‘uí?

• Ko e hā ha ngaahi fakamo‘oni ‘oku tau mo‘ui ‘i ha kuonga ‘o e “honge fakalaumālie”? (Vakai ki he konga 3.) Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke ma‘u ‘i he talangofua ki he le‘o ‘o e palōfita mo‘uí?

• ‘Oku ako‘i ‘e Palesiteni Hanitā ko e “Palesiteni pē ‘o e Siasí ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ma‘u fakahā ma‘á e Siasí fakakātoa” (konga 4). Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke ‘ilo ‘a e me‘a ko ‘ení? Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke ‘ilo‘i “he ‘ikai ke tau hē” ‘i he‘etau muimui ki he palōfitá?

• Fakakaukau ki he mahu‘inga ‘o e konifelenisi lahí ‘i ho‘o mo‘uí. (Vakai ki he konga 5.) Ko e hā ha ngaahi akonaki mei he konifelenisi lahí kuó ne tāpuekina koe? ‘E founga fēfē ha‘o ‘ai ‘a e konifelenisi lahí ke hoko ko ha ivi tākiekina mālohi ‘i ho‘o mo‘uí mo ho ‘apí?

‘Āmosi 3:7; Mātiu 10:41; Luke 1:68–70 Liliu ‘a Siosefa Sāmita, 2 Pita 1:20–21; Mōsaia 8:15–18; T&F 1:14–16, 37–38; 21:1, 4–6; 43:2–6; 107:91–92

Lisi fakakalasi ‘i he palakipoé ha ngaahi fehu‘i ‘e ala ma‘u ‘e he kakai ‘o e ngaahi tui fakalotu kehé fekau‘aki mo e tefito ‘o e vahé. Fakaafe‘i ‘a e kau mēmipa ‘o e kalasí ke nau toe fakamanatu ‘a e vahé, ‘o kumi ‘a e tali ki he ngaahi fehu‘i ko ‘ení, pea toki vahevahe ‘a e me‘a ‘oku nau ma‘ú.