2010
Ngaahi Toʻu Tangata Fehokotaki ʻi he ʻOfá
Mē 2010


Ngaahi Toʻu Tangata Fehokotaki ʻi he ʻOfá

ʻOku fakakakato ʻetau ngaahi fakaʻamu fakanatula ke fehokotaki fakafāmilí ʻi he taimi ʻoku tau fakafehokotaki ai ʻetau ngaahi kuí ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé.

ʻĪmisi
Elder Russell M. Nelson

ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi tohi ʻoku mau maʻu he faʻahitaʻu Toetuʻú pe taimi Kilisimasí ha ngaahi manatu melie ki ha ngaahi kaungāmeʻa mamae mo e kāingá. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi pōpoaki ko iá ʻoku ʻomi fakataha ia mo ha ngaahi tā fakafāmili mahuʻinga. Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi tā naʻá ne tohoakiʻi ʻeku tokangá.

Ko e taha ʻeni homa makapuna uá. Te u ui ia ko “Lupe.” Ne fakamanatu mai ʻe he taá ni ʻa ʻene faʻeé ʻi he taimi ne ʻi he taʻu ai ko ʻení. Ne u toe maʻu mai e tā ko ʻeni ʻo e faʻē ʻa “Lupé” mei heʻeku ngaahi failé—he ko e taha ia ʻo homa makapuná.

Ne u faitaaʻi ʻa e faʻē ʻa “Lupé” ʻi he taʻu ʻe 29 kuo hilí. ʻOku kei lanu pulū tatau pē hono kanoʻimatá.

Ne mapuna hake e ngaahi manatu ʻofa mei he taʻu ʻe nimangofulu kuo hilí, ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa e kui ʻa “Lupé—ko e taha homa ngaahi ʻofefiné—ko e mēmipa foʻou taha ia homa fāmilí. Ko e taha ʻeni hono ngaahi tā heʻene kei pēpeé. ʻOkú ne hoko he taimí ni ko ha faʻē ʻofa, pea ko e kui ua au ʻa “Lupé.” (He ʻikai ke u fakahā atu hoku tā heʻeku kei pēpeé. He ʻikai ke ʻaonga ia.) ʻOku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi laʻitaá ni ʻa e ʻofa ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e ngaahi toʻu tangata ʻe faá.

ʻI he taimi ʻoku ou fakakaukau ai ki he ʻofa ʻoku ou maʻu ki he mēmipa takitaha ʻo homau fāmilí, ʻoku ou ongoʻi ʻa e ʻofa ʻoku maʻu ʻe he Tamai Hēvaní ki Heʻene fānaú. Lolotonga hono ʻohofi e fāmilí ʻi he māmaní, ʻoku talaki, hiki hake, mo maluʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e moʻoni ko ia ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e [Tokotaha Fakatupú] ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú. “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani” pea ko ʻetau ngāue kāfakafa ʻi he hisitōlia fakafāmilí ko e ongo fakamoʻoni pē ia ki he anga hono ʻomi ʻe he Siasí ni ʻa e ʻamanaki leleí mo e tokoní ki he faʻunga toputapu ʻo e fāmilí.

ʻOku tau ʻakoʻi ʻoku ʻikai hano ngataʻanga ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate kinautolu kotoa ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e matakali, fonua pe ko e tuʻunga tangata pe fefiné.1 Kuó Ne fai pehē mei he kamataʻangá pea ʻe hokohoko atu ʻEne fai peheé. ʻOkú Ne fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa ke maʻu ʻa e hakeakiʻi taʻengatá maʻa honau fāmilí. Ko ʻEne ngāué ʻeni mo Hono nāunaú ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengatá—ʻa e hakeakiʻi—ʻo ʻEne fānaú.2 “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhí ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”3

Naʻe malava ʻe he Fakalelei ʻa Hono ʻAlo ʻOfaʻangá ke fakahoko fakatouʻosi ʻa e ongo taumuʻa ʻa e Tamaí. Ka ne taʻe-ʻoua e Fakaleleí, he ʻikai ha taʻe-faʻa-mate. Ka ne taʻe-ʻoua e Fakaleleí, he ʻikai ha toe foki ki he ʻao ʻo e Tamaí pea ʻikai hoko atu e fāmilí hili ʻa faʻitoka.

Koeʻuhí ko e Fakaleleí, ʻoku malava ke fakatokangaʻi ai ʻa e ngaahi tāpuaki fungani ko ʻení ʻe he fānau takitaha ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku nau talangofua ki Heʻene ngaahi fono taʻengatá. ʻI he hisitōlia ʻo e māmaní, kuo aʻusia ʻe he tokolahi ʻo ʻEne fānaú ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, ka ʻoku tokolahi pē mo e niʻihi ʻoku teʻeki ke nau maʻu ia. ʻI he teʻeki ke ʻai e tuʻunga ʻo e māmaní, naʻe kamata ʻe heʻetau Tamai Hēvaní hono fakahoko e ouau ʻo e papitaisó maʻanautolu ne mate ʻoku teʻeki ʻilo ki he ongoongoleleí.4 ʻOkú Ne ʻofa foki he fānau ko iá.

Naʻá Ne ʻoange foki kiate kinautolu mo ha founga ke nau kau ai ki ha fāmili taʻengata. Ko e tangata kotoa ʻoku haʻu ki he māmaní ko e hako ia ʻo ha mātuʻa ʻo ha ngaahi toʻu tangata. ʻOku fakanatula pē ʻetau fakaʻamu ke fehokotaki mo ʻetau ngaahi kuí. ʻOku tau maʻu e holi ko ʻení neongo pe ko e hā hotau taʻu motuʻá.

Fakakaukau ki he ngaahi fehokotaki fakalaumālie ʻoku faʻu ʻi he taimi ʻoku tokoniʻi ai ʻe ha finemui ʻene kui fefiné ke fakahū e fakamatala fakafāmilí ʻi ha komipiuta, pe ko e taimi ʻoku sio ai ha talavou ki he hingoa ʻo ʻene kui tangata uá ʻi he lekooti tohi kakaí. ʻI he taimi ʻoku tafoki ai hotau lotó ki heʻetau ngaahi kuí, ʻoku hoko leva ai ha liliu ʻi hotau lotó. ʻOku tau ongoʻi ko e konga kitautolu ʻo ha meʻa ʻoku maʻongoʻonga ange. ʻOku fakakakato ʻetau ngaahi fakaʻamu fakanatula ke fehokotaki fakafāmilí ʻi he taimi ʻoku tau fakafehokotaki ai ʻetau ngaahi kuí ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé.

Kuo langa ʻe he Siasí ha ngaahi temipale ke ofi ange ki he kakaí koeʻuhí ko e mahuʻinga ʻo e ngāué ni,5 pea fakafaingofuaʻi ange e fekumi ki he hisitōlia fakafāmilí ʻi ha toe taimi. ʻOku fakalakalaka foki mo e ngaahi founga ke fekumi mo teuteuʻi ai e ngaahi hingoa ki he ngaahi ouau ʻo e temipalé. Ne fanongonongo ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻi he konifelenisi ʻo ʻOkatopa 2005, ʻa e fakalakalaka lelei ʻa e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé. Naʻá ne pehē, “Ko e taha ʻo e ngaahi tafaʻaki ʻoku fai ki ai e hohaʻa ʻi heʻetau ngāue fakatemipalé, ko e lahi ange ko ia ʻa e ngaahi temipalé … he funga māmaní, ko e lahi ai pē ia hono faʻa fakahoko tuʻo lahi ʻo e ngāue fakafofongá … . Ko ia kuo fuoloa mai ʻemau fakahoko ha ngāue faingataʻa moʻoni… . ʻOku mau fakafalala ai ki he tekinolosia faingataʻa ʻo e komipiutá.”6

Talu mei ai, mo e ʻikai ngata pē hono fakasiʻisiʻi e toutou fakahoko e ouaú ki ha tokotaha tatau, ka kuo ʻai ke faingofua e ngaahi foungá ke lava ʻe he meimei kāingalotu kotoa ʻo e Siasí ʻo ngāue ʻi he temipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Kuo ʻosi atu e taimi ne fakahoko pē ʻe he kau mataotaó ʻa e ngāue toputapú ni. Neongo pe ko e hā ho tūkungá, te ke lava ʻo ʻai ke hoko e hisitōlia fakafāmilí ko e konga hoʻo moʻui he taimi ní. ʻOku lava ʻe he fānau Palaimelí ʻo tā ha fuʻu ʻakau fakafāmili. ʻE lava e toʻu tupú ʻo fakahoko e papitaiso fakafofongá. Te nau lava foki ʻo tokoni ki he toʻu tangata matuʻotuʻa angé he ngāue fakakomipiutá. ʻE lava ʻe he mātuʻá ʻo fakamatalaʻi ki honau hakó ʻa e anga ʻo ʻenau moʻuí. ʻOku lava ke maʻu ha lekomeni temipale ʻe he kāingalotu lalahi moʻui tāú pea nau fakahoko ha ngaahi ouau fakatemipale maʻa honau hakó.

Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e fatongia maʻongoʻonga taha kuo tuku mai kiate kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi he māmaní ke tau fekumi ki hotau kau pekiá.”7 ʻOku toe faingofua ange ke fakahoko e fatongia ko iá ʻi ha toe taimi ʻi he tekinolosia foʻoú. ʻOku ʻi ai ha founga ʻoku ʻiloa ko e “FamilySearch” fo‘oú8 ʻokú ne fakafaingofuaʻi ʻa e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. ʻOku tokoni e founga faka-ʻInitaneti ko ʻení ki he kāingalotú ke ʻilo honau kāingá, fakapapauʻi ʻa e ngaahi ouau ʻoku fie maʻu ke fakahoko maʻanautolú, mo teuteuʻi honau ngaahi hingoá ki he temipalé. ʻE lava pē ʻo fai mei ʻapi, pe ko ha senitā hisitōlia fakafāmili,9 pe ko ha feituʻu pē ʻe faingamālie ai ʻa e ʻInitanetí. ʻOku faingofua ke muimui ki he ngaahi sitepu ko ʻení.10

ʻUluaki fakapapauʻi ʻa e kakai ʻokú ke fakaʻamu ke fai ha ngāue fakatemipale ki aí.

Paaki ha foomu Kole ki he Ouau Fakafāmilí. ʻOku ʻoatu ʻe he fakamatala pepá ni ʻa e fakamatala ʻoku fie maʻu ʻi he temipalé ʻo ʻikai ai ke toe fie maʻu ke ke ʻave ʻa e foʻi tisí.

ʻOku paaki ʻa e ngaahi kaati ouaú ʻi he temipalé mei he foomu Kole ki he Ouau Fakafāmilí. ʻOku hiki mo fakahū ia ki he “FamilySearch” fo‘oú ʻi he ʻaho pē ko iá.

Sai, fēfē leva kimoutolu ʻoku ʻikai ke mou lava ʻo ngāue ʻi ha komipiutá pe ʻoku ʻikai ke mou saiʻia hono ngāue ʻaki e tekinolosia ko ʻení? ʻOua te ke tokanga ki ai! Kamata taha taha pē. Kamata ʻi ʻapi. Kamata ʻaki ha ngeʻesi puha pepa, hangē ko ia ne fokotuʻu mai ʻe Palesiteni Poiti K Peeká.11 Faʻo ki he puha ko iá ʻa e ngaahi fakamatala mahuʻinga ʻo kau kiate koe mo ho fāmilí. Tānaki atu ki ai mo e ngaahi fakamatala ʻo ho fāmilí mei he niʻihi kehé. Kumi tokoni leva mei he faifaleʻi hisitōlia fakafāmili ʻi ho uōtí pe koló. ʻOku lava ke ngāue ʻaki ʻe he faifaleʻi hisitōlia fakafāmilí ʻa e founga “FamilySearch” fo‘oú ke fakahoko e ngaahi ngāue fakakomipiuta kotoa pē ʻoku fie maʻu maʻaú, kau ai hono teuteuʻi e ngaahi hingoa ki he temipalé. ʻOku ngāue tokoni ha kau faifaleʻi ʻe meimei toko 60,000 ʻi he māmaní. ʻE tokoni lahi kiate koe ha taha ʻi ho uōtí pe koló.

ʻOku liliu ʻe he founga foʻou ʻo e FamilySearch ʻa e founga ngāue ʻi he hisitōlia fakafāmilí ʻaki hono faʻu ʻo ha tohi hohoko ʻe taha. ʻI he kuohilí, ne ngāue mavahe pē ha taha ia, ʻo tauhi ʻene ngaahi lekooti fakafāmili pē ʻaʻaná. Ne faʻa ngāue pē ha taha ia ʻo ʻikai ke ne ʻiloʻi pe ko e hā e meʻa ʻa e kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí ʻoku faí. ʻI he taimi ní ʻoku lava ke tokoni ʻa e tokotaha kotoa pē ke tānaki ha fakamatala lolotonga ʻenau fakafekauʻaki hono fakatupulaki ʻenau fuʻu ʻakau fakafāmilí.

Neongo ko e fuʻu fakalaka lahi ʻa e FamilySearch foʻoú, ka ko ha kiʻi laka pē ia ʻe taha ki muʻa. ʻOku lahi ange e ngāue ʻoku hanga mai mei muʻá. Koeʻuhí ʻoku fakafaingofuaʻi ʻe he foungá ni ʻa e hū ki he ngaahi fakamatala ne ʻomi ki he Siasí he ngaahi laui taʻu kuo hilí mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni lahi, ʻe lava ʻe he FamilySearch foʻoú ke tala hano toutou fakahū mai ʻo ha meʻa tatau pe ngaahi fehālaaki ne ʻikai ke fakatokangaʻi ʻi he kuohilí. ʻOku ʻaonga lahi e meʻá ni kiate kinautolu ne ʻi ai haʻanau ngaahi kui ko e kau paionia. ʻOku fie maʻu ke fakatonutonu ʻa e toutou fakahū ʻo e meʻa tataú mo e ngaahi halá, pea ʻe fai leleiʻi ange pē ia ʻe he tokotaha fakafoʻituituí ki hono fāmili ʻoʻoná.

Mahalo pē te ke puputuʻu ʻi hoʻo foua e ngaahi faingataʻá ni. Kātaki ʻo ʻiloʻi ʻoku mahino e ngaahi meʻa ʻokú ke hohaʻa ki aí. ʻOku ngāue faivelenga e Siasí, ʻi he tataki fakalaumālie ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní ke tokoniʻi koe ʻi hono veteki e ngaahi palopalemá ni. ʻOku tau ngāue fakataha ke fokotuʻutuʻu ʻa e fuʻu ʻakau fakafāmili ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. Ko e ngāue lahi ʻeni pea ʻoku lahi mo hono totongí.

Ko ha ngāue fakafiefia ʻeni. Vakai angé ki he laʻi tā ko ʻení ki he kau papi ului foʻou ʻoku nau fakahoko e ngāue fakatemipale maʻa honau kāingá. Ko e Kāingalotu ʻofeina ʻeni mei he Siteiki Sani Salavatoa ʻEli Salavatoa Ilopangó pea ko ʻenau fuofua hū ʻena ʻi he Temipale Kuatemala Sití. ʻOku nau pukepuke ʻenau ngaahi kaati temipalé, ʻoku ʻi ai e hingoa ʻo ha kāinga pekia kuo nau ʻosi fakahoko ki ai ha papitaiso fakafofonga.

ʻOku mahuʻinga e fakahinohino mo e tataki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ke ola lelei ʻa e ngāue hisitōlia fakafāmili ʻa e Siasí. ʻOku akoʻi mo fakamoʻoni ʻe he kau takí ʻa e tokāteline ʻokú ne poupouʻi e ngāue toputapú ni.12 ʻOku nau fai ha ngaahi uiuiʻi mo vakaiʻi ʻoku maʻu ʻa e fakahinohinó.13 ʻOku nau fakakaukau ki he ʻekitivitī fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ko ha founga ia ke hiki hake ai ʻa e laumālie honau uōtí, fakamālohia fakalaumālie e kau ului foʻoú, mo faitāpuekina e moʻui ʻa e kāingalotú kotoa.

Neongo ʻoku maʻu ʻe he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ʻa e mālohi ke faitāpuekina ʻa kinautolu ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié, ka ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi tatau pē ke faitāpuekina ʻa e kakai moʻuí. ʻOku ʻi ai hono ivi tākiekina ke fakamaʻa ʻa kinautolu ʻoku ngāue ki aí. ʻOku nau tokoni ke hakeakiʻi honau ngaahi fāmilí.

ʻOku hakeakiʻi kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau nofo fakataha ai mo hotau ngaahi kāingá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua Māfimafí. Ne ʻuluaki mamata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki hotau fatongiá peá ne pehē: “ ʻOku ofi mai ʻa e fuʻu ʻaho lahi ʻo e ʻEikí. Ko ia tuku ke tau fai, ko e siasi mo e kakai pea ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ha feilaulau ki he ʻEikí ʻi he māʻoniʻoni; pea tuku ke tau ʻoatu ʻi hono temipale toputapú … ha tohi ʻoku tuʻu ʻi ai ʻa e ngaahi lekooti ʻo hotau kau pekiá, ʻa ia ʻe feʻunga ke tali ʻi he meʻa kotoa pē.”14

Ko hotau fatongia fakatāutaha mo fakalūkufua ia ke teuteuʻi ʻa e lekooti ko iá. ʻI heʻetau ngāue fakatahá, ʻoku tau ngaohi ia ke feʻunga ke tali ʻe he ʻEikí. ʻI he ngaahi lekooti ko iá, ʻe lava ai ke fakahoko e ngaahi ouau maʻa ʻetau ngaahi kui kuo pekiá mo nau tali ʻo kapau ʻoku nau loto ki ai. ʻOku lava ke ʻomi ʻe he ngaahi ouau ko iá ʻa e tauʻatāiná ki he kau nofo pōpula ʻi he maama ʻo e ngaahi laumālié.15

ʻOku fakafehokotaki ʻe he ʻofá ʻema fānaú, makapuná, “Lupi,” mo e kotoa homa makapuna uá. ʻOku fakafehokotaki foki kinautolu ʻe he ʻofá ki heʻenau ngaahi kuí. Ko e ngaahi fehokotakiʻanga ko iá, ʻa ia kuo fakamaʻu ʻi he ngaahi ouau toputapú, ʻoku fakaiku ia ki hono hakeakiʻi hotau ngaahi fāmilí.16 Fakatauange ʻe lava ke tau aʻusia kotoa e taumuʻa toputapú ni, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Vakai, 1 Kolinitō 12:13; Kalētia 3:28; 2 Nīfai 26:33.

  2. Vakai, Mōsese 1:39.

  3. Sione 3:16.

  4. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:33.

  5. Ne toki pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ko e pēseti ʻe 83 ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he māmaní kotoa ʻoku nau nofo ʻi ha kilomita ʻe 320 mei ha temipale (vakai “ʻOku Mau Talitali Lelei Kimoutolu ki he Konifelenisí ni,” Liahona, Nōvema 2009, 4).

  6. Gordon B. Hinckley, “Lea Talitalí,” Liahona, Nōvema 2005, 5–6.

  7. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007).

  8. ʻOku lolotonga maʻu atu ia ʻi he lea faka-Pilitāniá, Sipeini, Potukali, Falanisē mo e faka-Siamane. ʻE toki maʻu atu ʻi he faka-Siapani, Siaina mo e faka-Kōleá he konga ki mui ʻo e taʻu ní.

  9. ʻOku ʻi ai hatau ngaahi senitā hisitōlia fakafāmili ʻe 4,000 tupu ʻi he māmaní kotoa.

  10. Kapau ʻokú ke lava ʻo ngāue ʻi ha komipiuta, hū ki he new.familysearch.org. ʻOku fie maʻu ho fika mēmipasipí mo ho ʻaho fā‘ele‘í ki hoʻo fuofua lēsisitá.Te ke lava ʻo maʻu e fakamatalá ni mei he kalake ho uōtí pe koló. ʻI hoʻo hū pē ki he polokalamá, te ke lava ʻo fakapapauʻi ʻoku ʻi he polokalamá ʻa e fakamatala ki ngaahi kuí pea ko e hā e ngaahi ouau fakatemipale ʻoku fie maʻú. Te ke lava ʻo ʻilo hoʻo ngaahi kui ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻí, pea tānaki atu ia ki hoʻo fuʻu ʻakau fakafāmilí. Paaki ha foomu Kole ki ha Ouau Fakafāmili ke ʻave ki he temipalé pea ko e kamata ia ʻa e founga ke fakahoko e ngaahi ouau ʻoku fie maʻú.

  11. Vakai, Boyd K. packer, “Ko Ho Hisitōlia Fakafāmilí: Ko Hono Kamatá,” Liahona, ʻAokosi 2003, 12–17.

  12. ʻI he malumalu ʻo e tataki ʻa e kau palesitenisī fakasiteikí, ʻoku tokangaʻi ʻe ha alēaʻanga māʻolunga ʻe taha pe lahi ange ke tokangaʻi ʻa e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ʻi he siteikí. ʻI he tuʻunga fakauooti pe fakakolo ʻo e Siasí, ʻoku tataki ʻe he kulupulita ʻo e taulaʻeiki lahí pe palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá. ʻOku lava ke maʻu atu ha ngaahi maʻuʻanga tokoni lahi mei he ʻinitanetí ke tokoniʻi e kau faifaleʻi ʻo e hisitōlia fakafāmilí mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke fakakakato honau ngaahi fatongiá.

  13. ʻOku kau he ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻaongá ʻa e Member’s Guide to Temple and Family History Work (nāunau fika 36795), mo e Instructor’s Guide (nāunau fika 35804) fakataha mo e foʻi DVD. ʻOku lava ke download ʻa e ngaahi fakahinohinó pe mamataʻi ʻi he ʻinitanetí ʻi he lds.org pe ʻota ʻi he Tufakiʻanga Nāunaú.

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:24.

  15. Vakai, ʻĪsaia 61:1; Luke 4:18; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:18, 31, 42.

  16. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:18.