2011
Tupulaki e Moʻui Fakafalala Pē Kiate Kitá ʻi ʻEkuatoa
Sune 2011


Tupulaki e Moʻui Fakafalala Pē Kiate Kitá ʻi ʻEkuatoa

Naʻe lea ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) Palesiteni hono hongofulu mā tolu ʻo e Siasí, ʻi heʻene lea fakaava ʻo e kautaha ko e Benson Institute Agriculture and Food Institute and Corporation ʻi he 1975, ko ha polokalama Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí, ʻo pehē, “ʻOku fakafalala ʻa e tauʻatāina fakafoʻituituí mo e fatongia ʻo e tangataʻifonuá ki he tefitoʻi moʻoni ko ia ʻo hono tokoniʻi ʻo e fakafoʻituituí ke ne tokoniʻi pē iá.”

Kuo ngāue ʻa e ʻInisititiuti Penisoní mo ha kakai ʻe toko lauiafe, ʻo fakatatau mo e fakakaukau ki he moʻui fakafalala pē kiate kitá, ke fakaleleiʻi ange ʻa e founga ki hono maʻu ʻo e meʻakaí, meʻakai fakatupu iví, mo e moʻui leleí, ʻo laka ange ai ki muʻa ʻa e tuʻunga moʻui ʻa e niʻihi ʻo e kakai masiva ʻo māmaní.

ʻI he 2009, ne ʻalu atu ha kau mēmipa ʻo e ʻInisititiuti Penisoní ki ʻEkuatoa, ko ha fonua mahu ʻi he ngoué. Kae fakatatau ki he fakamatala ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní, ʻi he fonua ko ʻeni ʻoku meimei toko 15 miliona hono kakaí, ʻoku fasimanava ʻa e peseti ʻe 23 ʻo e fānau ʻoku siʻi hifo ʻi he taʻu nimá. ʻOku tokoni e ngaahi ngāue ʻa e ʻInisititiuti Penisoní ke holoki hifo ʻa e fika ko iá ʻo hangē pē ko kinautolu ʻoku ngāue ke fakangata e siakale ʻo e moʻui masivá.

Naʻe pehē ʻe ha fefine naʻe toko ono ʻene fānaú, kimuʻa pea aʻu ange ʻa e Benson Institute, naʻe faʻa faingataʻa ke tokonaki maʻa hono fāmilí: “Ko e meʻa fakamamahi ke ke hoko ko ha faʻē peá ke fuʻu masiva ʻo ʻikai ai lava ke ke ʻoange ha meʻakai pe ha konga mā maʻa hoʻo fānaú ʻi he ʻaho takitaha.”

Naʻe ako ʻe he ngaahi fāmili naʻe ngāue mo e ʻInisititiuti Penisoní e ngaahi founga tō ngoue naʻe toe lelei angé, tō fetongitongi ʻo e ngoué, fanga kiʻi faama monumanu īkí, meʻakai palanisí, haisini fakatāutahá, mo e fouga totonu hono teuteuʻi ʻo e meʻatokoní.

Kuo siʻisiʻi ange ʻeni e fiekaiá ʻa ia ne hoko ko e faingataʻaʻia fakaʻaho ki he tokolahi ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi founga faama foʻoú. Ne mamata e ngaahi fāmilí ki he kake lahi ʻi he maʻu ʻo e meʻakaí ʻo nau lava ai ke tokonaki ʻo tauhi ʻenau meʻakai pē ʻanautolu mo fakatau atu ke maʻu mai ha paʻanga. ʻIkai ko ia pē, ka naʻe toe moʻui lelei ange e ngaahi fāmilí ko e tupu mei he lelei ange ʻenau meʻakaí mo e moʻui fakamaʻá. Kuo nau maʻu ha meʻakai fakatupu ivi mei hono kai e ngaahi fuaʻiʻakau mei he ngoue ne nau toó, ʻa ia ne ʻikai ke nau maʻu ia ki muʻa.

Naʻe pehē ʻe ha faiako ʻi he koló, “Naʻe faʻa ʻi ai ha fānau ia ne ʻikai ke nau ngāue lelei he akó. Hili ange pē e polokalamá, ne vave ange ako ʻa e fānaú. Kimuʻá, naʻe faʻa mahamahaki e fānaú; hili pē ko iá, ne ʻikai ke nau toe puke. Naʻa nau faʻa mohe he kalasí; hili pē ko iá, ne ʻikai ke nau toe mohe he kalasí. Naʻe lahi ange ʻenau faʻa hā helaʻiá, kae hili pē polokalamá naʻa nau hā moʻui lelei ange, pea lahi ange honau iví.”

ʻOku makatuʻunga e ngaahi ngāue fakauelofea kotoa ʻa e Siasí ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻa ia kuo ʻosi fakamoʻoniʻi. ʻOku kei hokohoko atu pē ʻene tokoní fakataha mo e ngāue taukei mo e ʻilo ʻa e ʻInisititiuti Penisoní ʻi ha ngaahi taʻu lahi ke faitāpuekina e moʻui ʻa ha kakai ʻe laumano ʻi he funga ʻo māmaní.

Kuo mamata e ngaahi fāmili ʻoku nau ngāue mo e ʻInisititiuti Penisoní ki ha tuʻunga moʻui lelei ange tupu mei he lelei ange e meʻakai ʻoku nau kaí mo ʻenau moʻui fakamaʻá.