2011
Ko e Vakai ʻa e Tokotaha Siasí ki he Nofomalí
Sune 2011


Talafungani ʻo e Ongoongoleleí

Ko e Vakai ʻa e Tokotaha Siasí ki he Nofomalí

Naʻe fāʻeleʻi ʻa Hiu B. Palauni ʻi he ʻaho 24 ʻo ʻOkatopa 1883, ʻi Kuleinisā, ʻi ʻIutā. Naʻe fakanofo ia ko e ʻAposetolo ʻi he 1958. Naʻá ne hoko ko ha tokoni kia Palesiteni Tēvita O. Makei ʻi ha taʻu ʻe valu. ʻOku toʻo ʻa e konga ko ʻení mei heʻene tohi ko e You and Your Marriage.

ʻĪmisi
President Hugh B. Brown

Ko e malí ko ha sākalamēniti pea ʻoku totonu pē ke pehē. ʻOku kehekehe hono fakaʻuhingaʻi ʻo e foʻi lea ko e sākalamēnití, ka ki he kakai Kalisitiané ʻoku ʻuhinga ia ki ha ngāue pe ouau fakalotu, ʻoku fakahoko ʻe ha tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai totonú. Ko ha fakapapau, pe fuakava molumalu, ko ha fakaʻilonga fakalaumālie pe ko e haʻi ʻi ha vahaʻa ʻo kinautolu ʻoku fai ʻa e aleapaú pea ʻi honau vahaʻa mo e ʻOtuá. ʻOku fakahā ʻe he ngaahi lea ko ʻení naʻe tuʻutuʻuni pea fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e malí ʻe he ʻEikí tonu pē:

“Pea naʻe folofola ʻe [he ʻEiki] ko e ʻOtuá, ʻoku ʻikai lelei ke toko taha pē ʻa e tangatá; te u ngaohi kiate ia ha tokoni ʻoku tāu mo ia. …

“Ko ia ʻe tukuange ai ʻe he tangatá ʻa ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pikitai ki hono [uaifí]: pea te na kakano taha pē” (Sēnesi 2:18, 24).

ʻI he mavahe ʻa Sīsū mei Kālelí pea haʻu ki he ngaahi matāfanga ʻo Siuteá ʻo ofi ki Soataní, naʻe muimui ʻiate Ia ha fuʻu kakai tokolahi, pea naʻe fehuʻi kiate Ia ʻe he kau Fālesí ʻo kau ki he vete malí.

“Pea lea ia ʻo pehē ange kiate kinautolu, Naʻe ʻikai te mou lau, ko ia naʻá ne fakatupu ʻa e kakaí ʻi he kamataʻangá, naʻá ne fakatupu ʻa kinautolu ko e tangata mo e fefine,

“ʻO ne pehē, Ko e meʻa ʻeni ʻe tuku ai ʻe he tangatá ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pikitai ki hono [uaifí]: pea ʻe hoko ʻa kinaua ko e kakano pē taha?

“Ko ia ʻoku ʻikai ai te na kei ua, ka ko e kakano pē taha. Pea ko ʻeni, ko ia kuo fakataha[ʻi] ʻe he ʻOtuá, ʻoua naʻa fakamāvae ʻe ha tangata” (Mātiu 19:4–6).

ʻOku Fakakakato ʻe he Malí ʻa e Ngaahi Taumuʻa ʻa e ʻOtuá

ʻOku mahinongofua ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke hoko ʻa e tangatá mo e fefiné ʻo taha. Naʻá ne fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e malí ʻi heʻene fakahoko tonu ʻa e fuofua mali ko ʻení. Ko ha tuʻunga angamaheni, moʻui lelei, mo fakaʻofoʻofa pea naʻe kamatá ke fakahoko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní.

Ko e tefitoʻi ʻelemēniti ia ʻi he nofo fakaʻapí. ʻOku lahi hake ia ʻi ha faʻahinga kautaha ʻa e tangatá ke puleʻi ʻataʻatā pē ʻe he ʻulungāanga fakafonuá mo e lao fakapuleʻangá. ʻOku lahi hake ia ʻi ha aleapau ʻo fakatatau ki he fakangofua ʻa e lao fakamāmaní. Ko ha sākalamēniti fakalotu ia pe ʻoku totonu ke pehē, ʻa ia ʻoku fakahoko ʻe he tangatá mo e fefiné ʻi ha founga molumalu ke fengāueʻaki mo e ʻOtuá ʻi Heʻene taumuʻa kuó Ne fakahā ke lava ʻo maʻu ai ʻe Heʻene fānau fakalaumālié ʻa e moʻui ʻi he māmaní mo e fakamatelié, pea mo aʻusia ʻenau moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá.

ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau pehē ʻe lava ke maʻu ʻa e moʻui māʻolunga tahá, līʻoa tahá, mo fakaʻofoʻofa tahá ʻi tuʻa ʻi he fuakava ʻo e malí. ʻI hono fakalea ʻe tahá, te nau taʻofi ʻa kinautolu ʻoku fekumi ki he nāunau māʻolunga tahá ke “ʻuliʻi kinautolu ʻe he ngaahi feohi fakatuʻasino mo anga fakamanu.” ʻOku ʻikai fakamafaiʻi ha tokāteline pehē ʻi he folofolá. ʻOku tau lau ʻi he tohi Lea Fakatātaá, “Ko e tangata ʻokú ne maʻu hono [uaifí] ʻoku maʻu ʻe ia ʻa e leleí, ʻokú ne maʻu ai ʻa e lelei ʻi he ʻao ʻo [e ʻEikí]” (Lea Fakatātā 18:22). …

Pea ʻoku tau toe lau he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻoku pehē ai, “Pea ko e tahá, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻilonga ia ʻe fekau ke ʻoua ʻe malí, ʻoku ʻikai ke tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, he kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo malí ki he tangatá” (T&F 49:15).

ʻOku ʻOmi ʻe he Mali Temipalé ʻa e Fiefia Moʻoní

ʻOku tui e Kāingalotú kuo pau ke mali ʻa e tangatá mo e fefiné ʻi he temipalé ki he nofo taimí mo e nofo taʻengatá kae toki lava ke maʻu ʻa e meʻa lelei taha ʻi he moʻuí mo e fiefia lahi taha ʻi he māmani ko ʻení pea mo e maama kahaʻú. Kapau he ʻikai fakahoko e ngaahi ouau ʻo e silá ʻi he mali temipalé, he ʻikai lava ke aʻusia ʻe he tangata faka-ʻOtuá pe maʻu ʻa hono kakato ʻo e fiefiá. …

Ki he tokotaha Siasí, ko e faʻahinga mali pē ʻe taha ʻoku tali kakató: ko e mali temipale pe fakasilesitialé, ʻa ia ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi temipale pē ʻo e Siasí. ʻOku langa pea fakatapui e ngaahi temipalé ki he ʻEikí ʻi he māʻoniʻoni ke ʻi ai ha feituʻu ʻe lava ke fakahoko ai ʻa e ngaahi ouau fakalaumālie mo taʻengatá. Neongo ʻoku tau tali ʻa e ngaahi mali fakapuleʻanga ʻoku fakahoko ʻe he kau faifekau ʻo e ngaahi siasi kehé pe kau ʻōfisa fakalaó pe ha niʻihi pē kuo fakangofua fakalao ke fakahoko ia, ka ʻoku tau tui ʻe toki lava pē ke fakahoko ʻi he temipale ʻo e ʻOtuá ha mali ki he nofo taimí mo e nofo taʻengatá ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai naʻe foaki ʻe Kalaisi kia Pita ʻi Heʻene folofola ange, “Ko ia kotoa pē te ke nonoʻo ʻi māmaní, ʻe nonoʻo ia ʻi he langí” (Mātiu 16:19).

ʻOku fakamatala ʻi he folofolá ki he mafai ko ʻení “ko e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e langí” (Mātiu 16:19), pea ʻoku fakaava ʻe he ngaahi kī ko iá ʻa e matapā ki he puleʻanga ko iá ʻi he mali fakasilesitialé.

ʻOku Fakahoko Kakato ʻa e Ngaahi Fie Maʻú

ʻOku ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi fie maʻu pau ʻa e tangatá—fakaeangamaʻa, fakasōsiale, fakaesino, mo fakalaumālie—pea ʻe toki lava pē ke fakahoko kakato kinautolu ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e mali taʻengata ne tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá.

Ke maʻu ʻe he tangatá ʻa e moʻuí ʻo lahi ʻaupito ʻi heni pea ʻi he moʻui taʻengata ka hoko maí, kuo pau ke ne ʻofa pea ke ʻofeina ia, tokoni mo feilaulau, fatongia ʻaki mo fakaʻaongaʻi hono ngaahi mālohi ki he fakatupú kuo foaki kiate ia ʻe he ʻOtuá. “Kuó u haʻu au ke nau maʻu ʻa e moʻuí, pea ke nau maʻu ia ʻo lahi ʻaupito” (Sione 10:10).

Kae mahalo ʻoku ʻikai ko e lelei ʻoku maʻu ʻe ha taha fakafoʻituitui mei he malí ʻoku mahuʻinga tahá. ʻOku fakahā ʻa e taumuʻa ʻo ʻena mali ʻi he kamataʻangá ʻe he fekau ʻa e ʻEikí: “Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ʻa māmani, pea pule ki ai” (Sēnesi 1:28). ʻOku ʻi ai ʻa e faingamālie ʻi he mali he founga totonú ke fakahoko ai ʻe he tangatá ʻa ʻene ngaahi holi fakanatula ke fakatupu mo fanafanaú. ʻE toki lava pē ke fakahoko kakato ʻeni pea fiefia ai ʻi he founga totonú ʻi he fetuʻutaki ʻo e malí, ʻi he fāʻeleʻi mai ʻo e fānaú mo ʻohake kinautolú. ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ko e fānau ʻoku fāʻeleʻi mai kiate kinautolú—ʻa ʻenau fānaú—ko e fānau foki kinautolu ʻa e ʻOtuá. Ko e Tamai Ia ʻa honau sino fakalaumālié, pea naʻá Ne ʻomi ha founga fakapotopoto ʻi he maama fakalaumālié ke fehokotaki ai ʻa e ʻelemēniti taʻengatá mo e laumālie taʻengatá ʻo ʻoua naʻá na toe mavahevahe pea maʻu ai ʻa hono kakato ʻo e fiefiá. Ko ia ai ʻoku tui e Kāingalotú ko e ʻOtuá ʻoku toko tolu ʻaki ʻa e kaungā-ngāue ko ʻení pea ko e konga ʻo ʻEne palani ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui tangata ʻa e tangatá ʻa hono ʻomai ʻo e fānaú ki he māmaní ʻi loto ʻi he haʻi fakalangi ʻo e malí.

Ko e Natula Taʻengata ʻo e Malí

ʻI he taimi naʻe fakahā ai ʻe he ʻEiki ko Sīsuú ko e ongo fekau lalahí ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki he kakaí, naʻá Ne fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻofá. Ko hono moʻoní, ʻoku talamai kiate kitautolu ko e ʻOtuá ko e ʻofa. Ko ia, kuo pau ke taʻengata ʻa e ʻofá he ʻoku taʻengata ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku fakataumuʻa ke kei hokohoko atu ai pē hono ngaahi fuá mo e ngaahi tāpuakí ʻi he nofo taʻengatá. Ka ke maʻu ʻa e ngaahi faingamālie mo e ngaahi lelei ʻo e ʻofa taʻengatá ʻi heʻene fekauʻaki mo e husepānití mo e uaifí, mātuʻá mo e fānaú, ʻe ʻikai tali ʻa e ouau ʻokú ne fakamafaiʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e fetuʻutaki fakaʻofoʻofa taha ko ʻení kapau ʻoku fakangatangata pē ki he “kae ʻoua kuo fakamāvae ʻa kimoua ʻe he maté.” Ke taʻengata ʻa e ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí mo e ngaahi feohi fakamalí, kuo pau ke fakalea ʻa e aleapau ʻo e malí ʻo fakamafaiʻi, “ki he nofo taimí pea ki hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá.”

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kakai kotoa pē honau fatongia ki heʻenau fānaú pea mo e ngaahi fuakava ne nau fai fekauʻaki mo iá. ʻI he folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “He ʻoku ʻikai lava ke fakahaohaoaʻi ʻa kitautolu taʻekau ai ʻa kinautolu” (T&F 128:18), ko ʻEne ʻuhingá ki ha sēini ʻoku hokohoko atu ʻene ngaahi fehokotakí ʻo aʻu ki he kahaʻú pea ki he kuo hilí foki. Ko hono moʻoní, mahalo ʻe lahi ange hotau fatongia fakahangatonu kiate kinautolu kuo foaki mai ke tau tauhi ʻi he moʻui ní ʻi hotau fatongia ki heʻetau ngaahi kuí. He ʻikai lava ke tau haʻisia ki he ngaahi angahala ʻa ʻetau ngaahi kuí, ʻa e ngaahi meʻa naʻa nau fai pe ʻikai ke nau faí, ka kuó Ne fakatokanga mai, kapau he ʻikai lava ʻo fakahoko ha meʻa maʻa hotau hakó ko e tupu mei he ʻikai ke tau fakahoko hotau fatongia kiate kinautolú, pea ʻe ʻi hotau ʻulú leva ʻa e angahalá.

ʻOku kau ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻi he puleʻanga fakasilesitialé ʻa e tāpuaki ʻo e tupulaki taʻengatá, ʻa ia ko hono ʻuhingá, kau ki ai mo e ngaahi meʻa kehe pē, ʻe aʻu ki he hili ʻa e maté mo e kei hokohoko atu pē ʻa e fengāueʻaki ʻa e tangatá mo e ʻOtuá ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.

Fakalakalaka ʻi Heʻetau Hoko ko e Ngaahi Hoa Mali Taʻengatá

ʻOku kau ʻi he fakakaukau ʻa e tokotaha Siasí ki he fakalakalaka taʻengatá ʻa e tupulaki taʻengatá, ʻa e tupulaki taʻengata ʻo e ʻiló, mālohí, ʻatamai leleí, mahinó, mo e ngaahi ʻulungāanga kotoa pē mo e ngaahi meʻa ʻe malava ke hoko ai ki he tuʻunga faka-ʻOtuá. Ka ʻi he palani ʻa e ʻOtuá, he ʻikai lava ke maʻu ʻe he tangatá ʻa e tuʻunga ko ʻeni ʻo e fakalakalaka ʻi he haohaoá ʻi hono tuʻunga taʻekakato pe taʻemalí. Kuo pau ke ʻi ai ʻa e fakalakalaka mo e tupulaki ʻi he tangata kakató—ʻi hono fakalea ʻe tahá, ʻa e tangata ko ia kuó ne maʻu hono mali pea kuo fakatahaʻi kinauá.

ʻOku ʻomi ʻe he fakakaukau ko ʻeni fekauʻaki mo e malí, fakataha mo e ʻilo fakalangi kau ki aí, ha ʻuhinga foʻou mo toe mahuʻinga lahi ange, pea mo e lāngilangi ki he fakakaukau fekauʻaki mo e malí. ʻI hono maʻu ʻo e fakakaukau ko ʻení ʻe ha taha ʻoku faʻa fakakaukaú, te ne toe fuʻu tokanga mo fili fakalelei ange hono hoa taʻengatá. Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke loto fakatōkilalo mo faʻa fakakaukau ʻa e tangatá mo e fefiné fakatouʻosi peá na toki fakahoko ha aleapau taʻengata pehē, pea ʻoku totonu ke na fekumi ʻi he faʻa lotu ki ha tataki fakalangi.

ʻOku fakatupulaki pea fakahoungaʻi e ngaahi meʻa toputapu fakalaumālié pea mo e fakamafaiʻi ʻo e fetuʻutaki fakamalí ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ha ongomeʻa mali ʻokú na kamata ʻaki ʻa e taumuʻa tatau pē,—kimuʻa he malí—pea ʻoku fie maʻu ke tatau ʻena tuí. Kuo pau ke na teuteu pea moʻui taau ke maʻu ʻa e ngaahi ouau toputapu ʻi he ngaahi fale ko ia ko kinautolu pē ʻoku moʻui tāú ʻe lava ke hū ki aí. ʻOku nau maʻu heni ʻa e fakahinohino, fai e ngaahi fuakava, pea fakahoko ʻi he ʻōlitá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo e kau ʻāngeló, ʻa e fuakava ke na feʻofaʻaki mo anganofo. Ko e moʻoni ko e fakakaukaú mo hono fakahokó, fakataha mo hono ngaahi ngafá, ʻokú ne fokotuʻu maʻu ʻa e ʻapí, ko e fakalāngilangi ia ʻo e nofo malí, pea ko e fai fakamoʻui ia ki he ngaahi laumālie ʻo e tangatá.

Ko ha Ngāue ʻo e Tui

Ko e mali peheé ko ha ngāue ia ʻoku fakahoko ʻi he tui, pea fakamolumaluʻi ʻi he ʻao ʻo ha hoa fakalangi. Kuo pau ke ʻi ai ʻa e tui mo e loto-toʻa ke fakahoko ʻeni, ke kātaki ki he ngataʻangá, neongo ʻa e ngaahi faingataʻá, ngaahi ʻahiʻahí, ngaahi ʻamanaki taʻehokó, mo e ngaahi fakamasiva ʻe faʻa ala hokó.

ʻI he taimi ʻoku tali ai ʻe ha taha ʻa e ngaahi tuʻunga mo e ngaahi tufakanga ʻo e hoa ngāue taʻengata ko ʻení, kuo pau ke ne ʻiloʻi ko ʻene taʻelava pē ʻení ko e taʻelava ia ʻa e meimei meʻa kotoa pē. Tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi lavameʻa ʻa ha tangata ʻi he ngaahi tafaʻaki ngāue kehé, kapau he ʻikai te ne lava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi tufakanga ʻoku ʻomai ʻe he fuakava taʻengatá, ko e tautea fakamamahi ki aí ko e ʻikai ke maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé, fakataha mo ʻene haʻisia ki he ngaahi mole ʻe hoko kiate kinautolu naʻá ne aleapau mo iá mo ne fatongia ʻaki honau tauhí.

“He kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e nofo malí ki he tangatá.

“Ko ia ʻoku ngofua ke ne maʻu ha uaifi ʻe toko taha, pea ke na hoko ʻa kinaua ko e kakano pē taha, pea ke fai ʻeni kotoa pē koeʻuhí ke fakahoko ʻe he māmaní ʻa e taumuʻa ʻo hono fakatupú;

“Pea ke lava ʻo fakafonu ʻaki ia ʻa e tokolahi ʻo e tangatá ʻo fakatatau ki hono fakatupu kimuʻa ʻi hono ngaohi ʻo e māmaní.” (T&F 49:15–17).

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Jerry Garns

Taupotu ki ʻolungá: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Jerry Garns; taupotu ki laló: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe April Newman