2015
Ko e Hala ki Palemailá
Sune 2015


Ko e Hala ki Palemailá

Mei ha lea ʻi ha fakataha lotu, “The Making of the Book of Mormon, Joseph Smith, and You,” naʻe fai ʻi he Senitā Akoʻanga Fakafaifekau Polovo ʻIutaá he ʻaho 15 ʻo Fēpueli 2014. Ko Mātiu S. Hōlaní ko e palesiteni ia ʻo e ʻUnivēsiti ʻo e Teleʻa ʻIutaá.

Ko e hala ki Palemailá—ko e feituʻu ʻo e ʻUluaki Mata-meʻa-hā-maí mo e tukuʻanga ʻo e ʻū lauʻi peleti koulá—naʻe ʻikai ko ha hala fakafiefia mo mahino kia Siosefa Sāmita mo hono fāmilí.

ʻĪmisi
Sacred Grove

Faitaaʻi ʻe George Anderson, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

ʻOua naʻa mou maʻuhala fekauʻaki mo ia. Tatau ai pē pe ko e faifekau taimi kakato koe pe ʻikai, ʻoku uiuiʻi e Kāingalotu kotoa pē ke ʻave e pōpoaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ki “māmani kotoa pē” (Mātiu 24:14). ʻOku ui kitautolu ke vahevahe ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni haohaoa mo e ngaahi founga fokotuʻutuʻu ʻo ʻEne ongoongoleleí ʻi Hono huafá. Ke lava ʻo fai ia, kuo pau ke tau manatuʻi foki ʻoku mahuʻinga ke akoʻi mo fakamoʻoniʻi naʻe hoko ʻa Siosefa Sāmita ko ʻEne meʻangāue ʻi hono fakafoki mai ngaahi tefitoʻi moʻoni haohaoa mo e ngaahi founga fokotuʻutuʻú ki he māmaní.

ʻOku ou pehē ʻi he taimi mātuʻaki mahuʻinga ko ʻení, ʻe fakapotopoto ke ke fehuʻi loto pe ʻokú ke mateuteu nai ke laka atu pea fakahaaʻi ʻi he loto moʻoni mo taʻe-ufi naʻe hū atu ʻa Siosefa Sāmita ʻi he “pongipongi ʻo ha ʻaho fakaʻofoʻofa, mo langi maʻa, ʻi he kamataʻanga ʻo e faʻahitaʻu tōtaʻu ʻo hono tahaafe valungeau mā uofulu ʻo e taʻú,”1 ki ha vao ʻakau lingolingoa, tūʻulutui, lotu, pea naʻe ʻikai toe tatau ʻa māmani. Kapau te mou hoko ko e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá kuo ui kimoutolu ki aí, kuo pau ke mou mateuteu ke fai ia.

Fili he taimí ni ke hoko ko ha tokotaha ako ʻo e moʻui ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOku ʻi ai ʻa e mālohi mo e poto ʻi heʻene moʻuí ʻoku ʻikai tatau mo ha taha, tukukehe ʻa e moʻui ʻo e Fakamoʻuí tonu. ʻI hoʻo feinga fakamātoato pea ʻi he faʻa lotu ke ke mahino mo e fakaikiiki ʻo e moʻui ʻa Siosefá, ʻoku ou palōmesi atu te ke fakatokangaʻi e tupulaki hoʻo tokanga mo tanganeʻia ʻiate iá, te ke maʻu ha fakafiemālie mo ha fakalotolahi tautautefito ki he ngaahi ʻaho faingataʻa ʻo e moʻuí mo e ngāue tokoní, pea te ke fakamālohia hoʻo mahinó ʻo fehangahangai mo e manuki ʻa e kau fakaanga ʻo onopooni ʻa ia ʻoku nau fakapapauʻi ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi fakamoʻoni fakamāmaní naʻe ʻikai moʻoni e ngaahi fakamatala ʻa Siosefa ʻo kau kiate iá. Ke aʻusia ʻa e ngaahi meʻa ko iá, fakakaukauʻi ha ngaahi meʻa siʻi kau ki he tangata fakaofó ni.

Ko ha Hala Fakamamahi

ʻOku ʻi ai e ʻuhinga ke tui ai naʻe nāunauʻia mo fakaʻofoʻofa e pongipongi ʻo e ʻUluaki Mata-meʻa-hā-maí ʻo hangē ko hono fakafōtunga ʻe he himi “Ko e Fualotu ʻa Siosefá”2. Ka ʻi heʻetau fakaʻofoʻofaʻia ʻi he faʻahinga ʻata peheé, kuo pau ke ʻoua naʻa tau taʻe tokanga ki he meʻa naʻe fie maʻu kae aʻu ki he pongipongi ko iá. Ko e hala ki Palemailá—ko e feituʻu naʻe hoko ai ʻa e momeniti toputapu, mo makehé ni—naʻe ʻikai ko ha hala fakafiefia mo mahino ki he palōfita kei tamasiʻí ni mo hono fāmilí.

Naʻe mali ʻa e ongomātuʻa ʻa e Palōfitá, ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí mo Lusi Meki Sāmita, ʻi Tanipilisi, Veamonitī ʻi he USA, ʻi he 1796. Hili ha taʻu ʻe ono ʻo e ola lelei e faama ʻa e fāmili Sāmitá, naʻe hiki leva ʻa e fāmili Sāmitá ki Lenilofi (Randolph) ke nau ʻahiʻahi fakalele ha falekoloa.3

Naʻe vave hono fetuku e ngaahi koloa naʻe maʻu ʻe Siosefa ko e Lahí ʻi he tokoni ʻa e ngaahi kautaha paʻanga ʻi Positoní ʻo aʻu ki he kau fakatau foʻou mo loto vēkeveké—ʻo ʻikai ʻaki ha paʻanga kae ʻi he ngaahi palōmesi ʻe totongi ʻi he ututaʻú, ʻi he fakaʻosinga ʻo e faʻahitaʻu tōtaʻú. Lolotonga ʻene talitali ki he ngaahi totongi ne palōmesi angé ke totongi hono moʻuá, naʻá ne kamata ʻi ha faingamālie fakapisinisi foʻou.

ʻI he taimi ko iá, ne lahi hono fie maʻu ʻe he ngaahi māketi ʻo Siainá ʻa e akaʻi senisingi (ginseng). Neongo naʻe fie fakatau ʻe ha tangata fefakatauʻaki ʻaki ha $3,000 ha akaʻi senisingi naʻe tānaki mo teuteuʻi ʻe Siosefa ko e Lahí ke fakafolau, ka naʻá ne fakakaukau ke ne fai ha founga faingataʻa ka ʻe ngali maʻu ai ha paʻanga lahi ange, ke ne ʻave ʻe ia ʻa e akaʻi ʻakaú ki Niu ʻIoke pea aleapau mo e ʻeikivaká ke ne toki fakatau ʻene koloá ʻi Siaina maʻana. ʻI he ʻikai ha taha ʻe tuʻu vahaʻá, naʻá ne ʻamanaki ke maʻu ha $4,500—ko ha paʻanga lahi ia ʻi he ngaahi ʻaho ko iá.4

Ka koeʻuhí ko hamalaʻia pe palani kākā, naʻe iku e fakafolau e koloa ʻa Siosefa ko e Lahí ʻi he vaka tatau ne folau ai e foha ʻo e tangata fefakatauʻaki naʻá ne fakafisi ke pisinisi mo iá. Naʻe ngāue ʻaonga ʻaki ʻe he foha ko ʻení ʻa e meʻa ne hokó ʻo ne fakatau e senisingi ʻa Sāmitá ʻi Siaina “ʻi ha mahuʻinga matuʻaki māʻolunga” peá ne tauhi ʻa e paʻangá kae loi naʻe ʻikai ola lelei hono fakatau ʻo e senisingí, pea ko ha puha papa fonu tī pē naʻe maʻú.5

Lolotonga hono fakahoko e kākā ko ʻení, kuo hokosia e taimi ke totongi ai ha ngaahi koloa lahi ʻi he falekoloa ʻo e fāmili Sāmitá. Naʻe ʻi ha tuʻunga holiholivale ʻa e fāmili Sāmitá ʻi he ʻeke totongi ʻa e ngaahi kautaha noó. Naʻe foaki ʻe Lusi ha meʻaʻofa mali naʻe $1,000 naʻá ne tauhi mai ʻi ha ngaahi taʻu lahi, pea tali ʻe Siosefa ha $800 maʻá e faama ʻa e fāmilí ʻi Tanipilisí, ke totongi ʻaki honau moʻuá.6 Ko e fāmá pē taha naʻá ne mei lava ʻo ʻomai ha kihiʻi tuʻunga fakaʻekonōmika feʻunga mo ha malu fakatuʻasino ʻi he māmani fonu faingataʻa ʻo e kau fuofua nofoʻi ʻo ʻAmeliká. Kuo ʻikai ʻeni ha paʻanga pea ʻikai ha toe kelekele ʻa e fāmili Sāmitá pea naʻe pau ke nau hiki tuʻo valu ʻi he taʻu ʻe 14, mo kumi taʻetuku ha founga ke maʻu moʻui ai honau fāmilí.

Ne tuʻunga ha hiki tuʻo taha ai ne tupu ia ʻi he faingataʻaʻia fakapaʻanga ʻo ha ngaahi moʻua fakafaitoʻo ne lau fakataha mai mei he mahaki fakaʻauha ʻo e mofi taifoti ʻo e 1813 naʻe puke ai e fānau kotoa he fāmili Sāmitá ʻi ha mālohi lahi mo faingataʻa. Hili ha ngaahi uike siʻi mei he ʻosi e mofi ʻa Siosefá, kuó ne aʻusia ha langa lahi ʻi hono umá. Naʻe fakafuofuaʻi hala ʻe ha toketā fakalotofonua ʻa e langá ʻo pehē tokua ko e tupu mei ha mafusi e uouá. Ne hili ha uike ʻe ua mei ai, kuo foki mai ʻa e toketaá, ʻi he taimi naʻe fākalalahi ai ʻa e langá ʻo tōtuʻá, ʻo ʻiloʻi ha palangia ne tupu mei he mofi lōloa ʻa Siosefá.7

Naʻe tafe mei hono tafaʻi e feituʻu naʻe palangiá ha pela ne feʻunga mo ha kuati ʻe taha, ka naʻe ʻikai kakato ʻa e ngāué, pea kamata hoko hifo leva ʻa e palangiá ki he konga ki lalo ʻo e vaʻe toʻohema ʻo Siosefá. Ne ui leva ha toketā faitafa. Naʻá ne tafaʻi ʻinisi ʻe valu (20 cm) hono lōloá mei hono tuí ki hono tungaʻi vaʻé, pea hangē naʻe kiʻi holo ai e langá. Kae pangó, he naʻe hoko atu ʻa e palangiá ki he huí.8

Naʻe kumi ʻe he fāmilí ʻi he taimi ko ʻení ʻa e faleʻi fakafaitoʻo fakamuimui tahá mei he kau maʻu mafai ʻo e Kolisi Fakafaitoʻo Tatimefí (Dartmouth Medical College). Naʻe vili ʻa Lusi ke ʻoua ʻe fakaʻaongaʻi ʻa e founga ngali tonu mo angamaheni ʻo e tuʻusí. Naʻe ʻahiʻahi ʻe he fāmili Sāmitá ha founga foʻou mo fakamamahi—naʻe ʻikai fakapapauʻi ʻe ola leleí. ʻE tafa ʻe he kau toketaá ʻa e vaʻe ʻo Siosefá pea viliʻi ha foʻi ava ʻe ua ʻi he tafaʻaki takitaha ʻo e huí. Pea te nau tuʻutuʻu leva ha konga lalahi ʻe tolu ʻo e huí ke toʻo ʻa e konga kotoa naʻe palangiá.9

Naʻe pau ke fakahoko kotoa ʻeni taʻe kau ai e founga fakamohe lelei ʻo e ʻaho ní. Ko hono olá, naʻe fakalotolahiʻi ʻa e fāmilí ke nau ʻoange kia Siosefa ha ʻolokaholo pe nonoʻo ia ki he mohengá koeʻuhí ke ʻoua naʻa toe ngaue ʻi he mamahí he lolotonga ʻo e ngāue pelepelengesí ni. Naʻe fakafisingaʻi ʻe Siosefa ʻa e ongo meʻá ni fakatouʻosi ʻi hono taʻu fitú. Ka, naʻá ne fai ha kole ʻe ua—ke pukepuke ia ʻe heʻene tamaí pea ke mavahe ʻene faʻeé mei he lokí.10

ʻĪmisi
Joseph Smith, Jr. depicted as a young boy held in the arms of his father. Joseph Smith, Sr. is holding the young Joseph just before or after surgery was performed on the boy's leg.

Toʻo mei he Kapau ʻe Puke au Heʻeku Tamaí, tā ʻe Liz Lemon Swindle; faitaaʻi ʻe Alan Day, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

Naʻe tuʻo ua e taimi naʻe lahi fau ai e tangi ʻa Siosefá ʻo ʻikai toe lava ʻo taʻofi ʻene faʻeé mei he lokí, naʻe tuʻo ua ʻene hū ki he lokí neongo ʻene kole ʻi heʻene taʻeloto ki aí. Naʻe tohitongi ʻa e meʻa naʻá ne mamata aí ʻi heʻene manatú. Naʻe siʻi tokoto atu ʻa Siosefa ʻi ha mohenga pīponu he totó ʻokú ne “tea hangē ha taha maté, [mo ha] ngaahi tulutā pupuha lalahi… ʻoku tafe hifo ʻi hono fofongá, kae hāsino ʻi he fōtunga kotoa ʻa e mamahi lahi tahá.”11 Meʻa mālié, naʻe ola lelei ʻa e tafá, ka ʻe ʻalu tokotoko ʻa Siosefa ʻi he taʻu ʻe tolu hono hokó.

Naʻe ʻamanaki ʻa e fāmilí ʻi he ʻosi ʻo e faingataʻá ni, ʻe hanga ʻe ha kamata foʻou ʻi Nouisi (Norwich), Veamonitií, ʻo ʻomai ʻa e lelei mo e tuʻumālie naʻa nau fuʻu fie maʻú. Ka naʻe toe tōnoa pē ʻenau ʻamanakí. ʻI he ʻuluaki taʻu ʻo ʻenau feinga ke toe ʻahiʻahi ʻi ha kelekele naʻa nau lisi, naʻe toe kovi pē ʻenau ngoué. Naʻe toe kovi pē ʻenau ngoué ʻi he taʻu hono hokó. ʻI he taʻu hono tolú, 1816, naʻe lotolahi ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí ke fai ha toe feinga fakaʻosi, ʻi heʻene tui kuo pau ke fakaʻau pē ke lelei angé.12

ʻI he tafaʻaki ʻe taha ʻo e māmaní ʻi he 1815, naʻe pā ai ʻa e Moʻunga Temipolá (Mount Tambora) ʻi ʻInitonēsiá ʻo puhi ki he ʻatimosifia ʻo māmaní ha lauitoni ʻo e efu, ʻo uesia ai ʻa e ʻea angamahení. Mei Sune ki ʻAokosi ʻo e 1816—naʻe lau ko e “taʻu naʻe ʻikai ha faʻahitaʻu māfaná”—he naʻe tō ai ha sinou fakaʻauha ʻi Niu ʻIngilani, pea toe maumauʻi ai e ngoue ʻo e faʻahitaʻu māfaná.13

ʻI he kamata ʻa e hongé pea mavahe ha lauiafe mei Veamonitií, naʻe toe fakahoko ʻe Siosefa Sāmita ko e Lahí ʻa ʻene laka mahuʻinga tahá. Naʻá ne fakakaukau ke tuku ʻa e feituʻu meimei maile ʻe 20 (kilomita ʻe 32) hono lahí, kaungāmeʻá, mo e kelekele ngoue naʻá ne ʻilo he konga lahi taha ʻo ʻene moʻui ko ha tangata lahí kae hiki fakatonga hihifo ʻi ha maile ʻe 300 (kilomita ʻe 482), ki he kolo ko Palemailá ʻi he konga ki ʻolunga ʻo Niu ʻIoké. Naʻe fakamatala ʻo pehē naʻe moʻui ʻa e kelekelé ʻi he feituʻu ko iá pea naʻe maʻu-ngofua ʻa e nō taimi lōloá. Koeʻuhí ko e fie maʻú, naʻe ʻuluaki mavahe ai ʻa Siosefa ko e Lahí, kae tuku ʻa Lusi mo e fānaú ʻe toko valu ke nau fakamāʻopoʻopo ʻenau nāunau fakaʻapí pea toki muimui atu.14

Ko e faʻahitaʻu momoko ʻeni, naʻe fakahekeheka ʻe Lusi mo ʻene kiʻi kulupu loto-toʻá ʻa e mea kotoa pē naʻa nau maʻú ki ha kiʻi saliote sinou pea kimui ange ki ha saliote. Naʻe siʻi e paʻanga ʻa Lusi naʻe toe ki he fonongá ʻi he ʻosi hono totongi ʻosi ha niʻihi ʻo e ngaahi kautaha noó. ʻI he fakaʻosiʻosi ʻo e fonongá, naʻá ne fakatau ha valá mo e faitoʻó ke totongi ʻaki ʻa e kau tauhi ʻo e fale talifonongá. Naʻá ne manatuʻi ʻene tūʻuta ki Palemailá “ko e paʻanga pē ʻe ua naʻá ne maʻú.”15

Naʻe hanga ʻe he tangata naʻe totongi ke ne angi ʻa e saliote sinoú ʻo fakamālohiʻi e talavou ko Siosefá ke hifo kae heka ha ongo tamaiki fefine fakaʻofoʻofa ʻo e fāmili Keití, ʻa ia naʻa nau fetaulaki ʻoku nau huʻu ki he feituʻu tatau pē. Naʻe teʻeki ai moʻui lelei—ʻa Siosefa—ka naʻe fakamālohiʻi ke ketu pē “he sinoú ʻi ha maile ʻe 40 [kilomita ʻe 64] ʻi he ʻaho, ʻi ha ngaahi ʻaho lahi,” ʻo ne foua ʻa e meʻa naʻá ne ui ko e “helaʻia mo e mamahi lahi tahá.”16

Ko e taimi naʻe kole ai ʻa e ongo taʻokete ʻofa ʻo Siosefa ko Hailame mo ʻAlaviní ki he tangatá ke tukú, naʻá ne hapoʻi lahi kinaua ʻo tō ki he kelekelé ʻaki e muiʻi kau ʻo ha uipi. Ko e taimi naʻe mahino ai ʻi Uitikā kuo ʻikai ha toe paʻanga ʻa Lusí, naʻe liʻaki leva ʻe he tangatá ʻa e fāmilí—ka naʻe toki fai ia hili haʻane feinga pea ʻikai lava ke kaihaʻasi ʻenau salioté, pea ʻi he lolotonga ʻo iá naʻá ne laku ʻenau ngaahi ngaʻotoʻotá ki he kelekelé.17 Naʻe vilitaki atu pē ʻa e fāmilí kae ʻoua kuo nau tūʻuta lelei ki Palemaila, ʻo fāʻofua mo e loʻimata ki he uma ʻo Siosefa Sāmita ko e Lahí.

Neongo ia, mahalo ko e fakamatala ongo taha ʻo e fonongá, ʻoku maʻu ia ʻi ha fakamatala taʻe-faʻa-fakatokangaʻi naʻe toki tānaki ʻe Siosefa ki he ʻuluaki fakamatala ʻo e fononga ʻa hono fāmilí: “Naʻe tuku au ke u heka ʻi he saliote fakamuimui taha he kau fonongá, ʻi heʻemau fononga mei Uitikaá, ka ʻi he ofi mai ʻa e salioté kiate aú, naʻe taaʻi au ʻe he taha angí ʻo u tō ki lalo, ko e taha ʻo e ngaahi foha ʻo e fāmili Keití, pea liʻaki ai au ke u tokoto pē ʻi hoku totó ka ne taʻe-ʻoua ha sola naʻe fou mai, ʻo ne hiki hake au ki ʻolunga, pea fua atu au ki he kolo ko Palemailá.”18 ʻOku ʻikai totonu ke liʻaki e mahuʻinga ʻo e meʻá ni.

Ko ha Koloa Mahuʻinga ʻOku Taʻe Hano Tatau hono Mahuʻingá

ʻĪmisi
This photograph is from the trail to the Sacred Grove on the Joseph Smith farm near Palmyra, New York.

Toʻo mei he Kapau ʻe Puke au Heʻeku Tamaí, tā ʻe Liz Lemon Swindle; faitaaʻi ʻe Alan Day, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

ʻOku tuʻu ki he fakatongá ha vao-ʻakau ʻoku maile ʻe ua (3 km) mei he lotokolo ʻo Palemailá ʻa ia ʻe hoko ko e feituʻu ki he taha ʻo e ngaahi meʻa-hā-mai maʻongoʻonga taha ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá. Maile ʻe tolu (5 km) mei ai, ʻoku tuʻu ai ʻa e Moʻunga ko Komolá, ko e tukuʻanga ʻo ha ngaahi lauʻi peleti koula naʻe ʻikai ha taha te ne ʻilo he taimi ko iá.

ʻI he aʻu mai ʻa Siosefa ki Palemailá, kuo ʻomi ai ʻe he ʻEikí ʻEne palōfita naʻe tomuʻa fakanofó ki he tukuʻanga totonu ʻo e koloa mahuʻinga tuputupuʻá. ʻE fakaʻilongaʻi ʻe he koloa ko ʻení ne toe fakaava e ngaahi langí hili e ngaahi senituli ʻo e fakapoʻuli mo e puputuʻu fakalaumālié. ʻE fakahaaʻi ʻe he meʻa mahuʻingá ni ko e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú naʻe ope fakatokāteline mo fakasiokālafi lahi ange ia ʻi he meʻa naʻe mei malava ke ʻilo ʻe he ngaahi siasi faka-Kalisitiane ʻo e kuonga ko iá. ʻE fakapapauʻi ʻe he koloá ni, ʻi ha ngaahi founga fakaofo, ʻoku aoniu ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ngāue ʻa e tangatá ʻi he ngaahi kuongá, lea fakafonuá, mo e ngaahi konitinēnití. Pea ʻe talaʻofa ʻe he koloá ni ʻa e ngaahi akonaki ʻoku mātuʻaki haohaoa mo mālohi pea kapau te ke fakatōkakano kinautolu ki ho lotó, ʻe lava ke liliu fakafoʻituitui koe, ʻo ke ʻahiʻahiʻi ha meʻa ʻoku mātuʻaki ifo ke ʻai ia ko e keinangaʻanga taupotu mo taʻe-fakatataua taha ʻo hoʻo ngaahi fakaʻānauá.

Mahalo ʻe ala fakataueleʻi kitautolu ʻe hotau mata fakamatelié ke tau sioloto ki ha hala feʻunga ange mo ha tangata pehē pea mo ha faʻahinga taimi peheé, ko ha hala ʻoku faingofua, lelei, mo fakalāngilangi ange. Koeʻuhí ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga lahi fau ʻoku ʻamanaki hoko tuʻunga ʻi he hū atu ʻa e kiʻi tamasiʻí ni ki he koló he taimi ko ʻení, naʻe ʻikai ʻapē ke lava ʻe he ʻEikí, ʻa ia naʻá Ne fokotuʻutuʻu lelei hono tuku ʻo e ngaahi lauʻi peleti koulá he taʻu ʻe tahaafe tupu kimuʻá, ʻo foaki ha hala hangatonu, fakafiemālie mo ʻiloa ange ʻo ʻene aʻu maí?

ʻIo, ko e moʻoni naʻá Ne mei lava lelei, ka naʻe ʻikai ke Ne fai ia.

Naʻe ʻikai ke fai hano pani fakahāhā fakaepalōfita ʻo Siosefa heʻene kei tamasiʻí (vakai, 1 Samuela 16:11–13). Naʻe ʻikai ha misi fakahangatonu ʻo tuhuʻi ki ai ha fonua ʻo e talaʻofá (vakai, 1 Nīfai 5:4–5). Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha Liahona fakaʻofoʻofa ia ke tokoni ki hono fāmilí ke hao mei he ngaahi fehalaaki he halá (vakai, 1 Nīfai 16:10; ʻAlamā 37:38). Pea naʻe ʻikai moʻoni ke ʻi ai ha meʻalele fakalāngilangi ke ne heka ʻi ha laka fakalāngilangi he laʻaá ne fokotuʻutuʻu mo ha kakai tokolahi ʻoku nau tuetuē mo talitali lelei ia heʻene haʻú.

Ka kia Siosefa mo hono fāmilí, naʻe ʻi ai ha hala faingataʻa ʻo e mamahi pea fonu ʻi he faingataʻá, mahamahakí, fehalaaki ʻa e filí, fakatamaki fakanatulá, mamahi hulutuʻá, fakamaau taʻe-totonú, hūhūmama maʻu peé, pea mo e masiva taʻe-tukú. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ke fokotuʻu atu naʻe moʻui ʻa e fāmili Sāmitá ʻi ha tuʻunga fakamamahi maʻu ai pē he naʻe ʻikai ke nau pehē. Ka ko e hala ki Palemailá naʻe ʻikai hangatonu, tuʻumālie, mo ʻilo ʻe he kakaí. Naʻe pau ke fata ʻa e Palōfitá he kuó ne heke, ketu, mo fetotoʻi ki hono feituʻu taʻe-fakatatauá ʻe ha tangata sola taʻe-ʻiloa.

Manatuʻi ʻeni, he mahalo ko e fuofua lēsoni ia ki he moʻui ʻa Siosefá mo hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Neongo ʻa e taʻe-malavá, fakatuʻutāmakí, mo e fakafepaki fefeká—pea ʻi he ngaahi meʻa lahi naʻe tuʻunga ʻi he ngaahi meʻa ko iá—naʻe ʻi he feituʻu totonu ke ʻi aí ʻa Siosefa Sāmita ke fakahoko hono misioná. Ko ia, kapau ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻi he kahaʻú, te ke vakavakai holo ʻoku lavameʻa ha niʻihi ho ngaahi mahení ʻi heʻenau ngāué ʻi he toki mole ko ia ho ngāué; kapau te ke puke lahi ʻi ha taimi ne fuʻu fie maʻu ai ke ke fai ha ngāue mahuʻinga; kapau ʻe ui ha taha kehe ia ki ha tuʻunga maʻolunga; hangē ʻoku vave ange e ʻilo hoʻo hoa ngāue fakafaifekaú ki he lea fakafonuá; kapau ʻoku hangē ʻoku ʻikai ʻaonga hoʻo ngāue leleí ki ha taha ho uōtí, kaungāʻapí pe fie fanongó; kapau ʻokú ke ʻilo ʻoku hoko ha palopalema fakapaʻanga pe meʻa fakamamahi ʻi ʻapi ʻoku ʻikai ke ke lava fai ha meʻa ki ai; pe ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻikai hao ʻaonga pe mahuʻinga ʻi he ongoongoleleí ʻa ia ʻoku hangē naʻe fakataumuʻa pē ia ki he fiefia ʻa e niʻihi kehé, ʻiloʻi ʻeni: ne aʻusia ʻe Siosefa Sāmita e lahi ʻo e ngaahi meʻá ni ʻi he taimi ne hoko ai kiate ia ʻa e meʻa mahuʻinga taha kuo hoko ʻi he māmaní talu mei he meʻa ne hoko ʻi Kolokota mo e Fonualotó ʻi he meimei taʻu ʻe 2,000 kimuʻá.

“Kae” mahalo te ke pehē, “he ʻikai pē tatau ʻeku moʻuí mo hoku ikuʻanga fakamāmaní mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.”

ʻOku moʻoni ia. Ka ʻoku moʻoni foki ʻoku mahuʻinga hoʻomou moʻuí ki he ʻOtuá, pea ko ho faingamālie taʻengatá mo ia ʻo e laumālie kotoa pē te ke fetaulaki mo iá, ʻoku ʻikai toe siʻi ange hono lahí mo hono mahuʻingá ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko ia ai, kuo pau ke ʻoua naʻá ke teitei foʻi, pe moʻulaloa, pe tuku ke ikunaʻi koe ʻi he taimi ʻoku mātuʻaki fakamamahi, puputuʻu, pe taʻeoli ai ʻa e moʻuí pe tautautefito ki he ngāue fakafaifekaú ʻo hangē ko Siosefa ʻoku tau ʻofa aí. Kae, hangē ko e akonaki ʻa Paulá, kuo pau ke ke ʻiloʻi “ʻoku fengāueʻaki fakataha ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ke lelei ai ʻa kinautolu ʻoku ʻofa ki he ʻOtuá, ʻa kinautolu kuo ui ʻo tatau mo ʻene tuʻutuʻuní” (Loma 8:28; ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafaʻí).

Pea hangē ko ia naʻá Ne fakahoko ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, ʻoku oʻi mo tataki koe ʻe he ʻOtuá ʻi he ʻaho kotoa pē ki ha ikuʻanga nāunauʻia ange ʻi he meʻa te ke lava ke ʻiló!

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:14.

  2. Ngaahi Himi, fika 14.

  3. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches of Joseph Smith, the Prophet, and His Progenitors for Many Generations (1853), 37, 45. Koeʻuhí ke maʻu ha fakamatala pau ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko fekauʻaki mo e hiki ʻa e fāmili Sāmitá ki Palemailá, vakai foki, Richard Lyman Bushman, Jospeh Smith: Rough Stone Rolling (2005), 17–29.

  4. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 49.

  5. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 49–50.

  6. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 51.

  7. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 60, 62.

  8. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 62–-63.

  9. Vakai, LeRoy S. Wirthlin, “Joseph Smith’s Boyhood Operation: An 1813 Surgical Success,” BYU Studies 21, no. 2 (1981): 146–54.

  10. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 64.

  11. Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 65.

  12. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 66.

  13. Vakai, Church History in the Fulness of Times, 2nd ed. (2003), 24.

  14. Vakai, Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 67.

  15. Lucy Mack Smith, Biographical Sketches, 68, 70.

  16. Joseph Smith, ʻi he The Papers of Joseph Smith, ed. Dean C. Jessee, 2 vols. (1989), 1:268.

  17. Vakai, The Papers of Joseph Smith, 1:268.

  18. Joseph Smith, ʻi he The Papers of Joseph Smith, 1:268--69.

Hili ha taʻu ʻe tolu ʻo e ʻikai lelei e ngoué ʻi Veamonitií, naʻe ʻave fakatongahihifo ʻe Siosefa Sāmita ko e Lahi hono fāmilí ʻi ha maile ʻe 300 (482 km) ki he kolo ko Palemailá, ʻi Niu ʻIoké.

ʻI he aʻu mai ʻa Siosefa Sāmita ki Palemailá, kuo ʻomi ai ʻe he ʻEikí ʻEne palōfita naʻe tomuʻa fakanofó ki he tukuʻanga totonú—ko ha kiʻi moʻunga ofi—ʻoku ʻikai ha tatau hono mahuʻingá.

Tā ʻo e Moʻunga ko Komolá, ʻi he angalelei ʻa e Laipeli Hisitōlia ʻo e Siasí

Toʻo mei he Kapau ʻe Puke au Heʻeku Tamaí, tā ʻe Liz Lemon Swindle; faitaaʻi ʻe Alan Day, ʻi he angalelei ʻa e Musiume Hisitōlia ʻo e Siasí

ʻOku tuʻu ha vao-ʻakau ʻo ʻikai fuʻu mamaʻo ki he fakatonga ʻo Palemailá, ʻe hoko ko e feituʻu ʻo e taha ʻo e ngaahi meʻa-hā-mai maʻongoʻonga taha ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá.

Veamonitī

Niu ʻIoke

Tanipilisi

Lenilofi

Nouisi

Palemaila

Utikā