2015
Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Fakamoʻuí ki he Tuʻunga Fakaākongá
Sune 2015


Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Fakamoʻuí ki he Tuʻunga Fakaākongá

ʻOku tau fakatokangaʻi ʻi he fakamatala ʻa Luke ki he fononga fakaʻosi ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalemá, hono ʻomai ʻe he Fakamoʻuí ha sīpinga mahino ʻo e founga ke muimui ai kiate Iá.

ʻĪmisi
The Savior's Teaching on Discipleship

Tā valivali ʻa Justin Kunz

Toe pē ha māhina ʻe fā pea pekia ʻa e Fakamoʻuí, “ʻi he ofi ʻa e ngaahi ʻaho ke maʻu hake ai ia ki ʻolungá, naʻá ne fakahangatonu [pe pau] hono fofongá ke ʻalu ki Selusalema” (Luke 9:51).1 Naʻe ʻosi teuteu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa ʻEne kau ākongá ʻi he ngaahi uike ki muʻá ki he ngaahi meʻa faingataʻa mo kāfakafa fakalaumālie naʻe tuʻunuku mai mei muʻá.

Hangē ko ʻení, ʻi he hili pē fakamoʻoniʻi ʻe Pita hono fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi Sesalia Filipaí, naʻe fuofua folofola leva ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá kau ki Heʻene teu pekia mo e Toetuʻú, ʻi ha ngaahi lea mahino mo taʻe-toe-veiveiua (vakai, Mātiu 16:13–21; Maʻake 8:27–31; Luke 9:18–22).2 Naʻe ʻomi foki ʻe Sīsū ʻa Pita, Sēmisi, pea mo Sione fakataha mo Ia “ki ha potu moʻunga māʻolunga,” pea “naʻe liliu [ai] ia ʻi honau ʻaó” (Mātiu 17:1–2). Naʻe foaki ʻi ai ʻe he Fakamoʻuí, Mōsese, mo ʻIlaisiā ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kia Pita, Sēmisi, mo Sione. Naʻe toe fai foki ʻe Mōsese mo ʻIlaisiā ha fakafiemālie mo ha tokoni kia Sīsū ʻi heʻenau “alea ki heʻene pekiá, ʻa ia te ne fai ʻi Selusalemá” (Luke 9:31).3 Naʻe lau ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa ko ʻeni naʻe hoko ʻi he moʻungá ko e “kamataʻanga ʻo e ngataʻanga” ʻo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he moʻui fakamatelié.4

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi meʻa ko ʻení ko e taimi naʻe “fakahangatonu [ai ʻe Sīsū Kalaisi] “hono fofongá ke ʻalu ki Selusalemá,” naʻá Ne ʻafioʻi moʻoni ko ʻEne kamata ʻeni ʻa e fononga ʻe fakaiku ki Heʻene pekiá. ʻOku tohi ʻi he tohi ʻa Luké, ʻa ia ʻokú ne ʻomi ʻa e fakamatala lahi taha fekauʻaki mo e fononga ko ʻení, ko e taimi naʻe “[hāʻele ai] ʻi he ngaahi koló mo e ngaahi potu kakaí, ʻo ako mo fononga atu ki Selusalemá” (Luke 13:22), naʻe ʻi ai ha kau ākonga—tangata mo fafine fakatouʻosi—naʻe fononga mo Ia (vakai, Luke 11:27).5 Naʻe akoʻi ʻe Sīsū Hono kau muimuí ʻi he ngaahi fie maʻu ʻo e tuʻunga fakaākongá, ʻi he lolotonga ʻenau fononga fakatahá. Te tau lava ʻi heʻetau ako ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ke maʻu ha loto houngaʻia lahi ange ʻi he founga naʻá Ne fakamamafaʻi ai ʻEne ngaahi fakahinohino ki he tuʻunga fakaākongá ʻaki e mālohi ʻo ʻEne hoko ko e faʻifaʻitakiʻangá.

Ko e Tali ʻe Tolu ki he Fakahinohino ʻa Sīsū Kalaisi ke “Muimui ʻIate Aú”

Taimi nounou pē pea kamata e fononga fakaʻosi ʻa e Fakamoʻuí ki Selusalemá, naʻá Ne pehē: “Kapau ʻe muimui ha taha kiate au, tuku ke siʻaki ia ʻe ia, pea toʻo hake ʻene ʻakau mafasiá ʻi he ʻaho kotoa pē, pea muimui ʻiate au” (Luke 9:23). ʻI he fononga ʻa Sīsū mo ʻEne kau ākongá kimui ange ki Selusalemá, “naʻe pehē ʻe ha toko taha kiate ia, ʻEiki, te u muimui kiate koe ʻi he potu kotoa pē te ke ʻalu ki aí” (Luke 9:57). Naʻe tali ʻe he Fakamoʻuí “ʻOku ʻikai ʻi he Foha ʻo e Tangatá ha potu ke tokoto ai hono ʻulú” (Luke 9:58), mahalo ko e fakamahino ia “naʻe ʻikai fakafiemālie kiate Ia ʻa e moʻuí,” hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea” ʻe faʻa pehē maʻu pē foki” ʻiate kinautolu ʻoku nau fili ke muimui ʻiate Iá.6

Hokó, “naʻe pehē” ʻe [he ʻEikí] “ki ha taha kehe, Muimui mai kiate au,” (Luke 9:59), ka naʻe kole ʻa e tangatá ke tuku ke ne tomuʻa ʻalu ʻo tanu ʻa ʻene tamaí. Pea tali ange ʻe Sīsū, “Tuku ke tanu ʻe he maté honau maté: ka ke ʻalu koe ʻo malanga ʻaki ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Luke 9:60).7 ʻOku ʻikai ʻuhinga e folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻoku hala ke tēngihia ha mate ʻa ha taha ʻoku tau ʻofa ai (vakai, T&F 42:45). Ka, ʻoku nau fakamamafaʻi ko e līʻoa ki he ʻEikí ʻa e meʻa muʻomuʻa taha ki ha ākonga.

Naʻe pehē ʻe he fika tolú, “ʻEiki, te u muimui kiate koe; kae tuku au ke u tomuʻa ʻalu ʻo feʻiloaki mo kinautolu ʻi hoku falé” (Luke 9:61). Pea tali ʻe Sīsú ʻaki ha talafakatātā ʻo ha tangata palau, ʻa ia ʻoku fie maʻu ʻi hono fatongiá ke tokanga pē ki he meʻa ʻoku hanganaki maí kae ʻikai ko ia ʻoku tuku kimuí (vakai, Luke 9:62). Ko e lēsoni ki he tangata ko ʻení ke muimui ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia “naʻá ne fakahangatonu hono fofongá ke ʻalu ki Selusalema” (Luke 9:51) pea ʻikai ke toe sio ki mui.

Ko e Hala fou ʻi Samēliá

ʻI he fou atu ʻa Sīsū mo ʻEne kau ākongá ʻi Samēlia ʻi heʻenau fononga ki Selusalemá, naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e kakai Samēliá “naʻe ʻikai ke nau [tali] ia” (Luke 9:53)—mahalo koeʻuhí he naʻa nau ʻiloʻi ko Sīsū mo ʻEne kau ākongá ko e kakai Siu.8 Ko e meʻa naʻe hokó, naʻe kole ʻa Sēmisi mo Sione ke fekau hifo ha afi mei he langí ke fakaʻauha honau filí (vakai, Luke 9:52–54). Naʻe fakahaaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he tuʻunga pelepelengesí ni ʻa e kātakí mo e faʻa fakamolemolé mo akonakiʻi ʻEne kau ākongá ke nau fai ʻa e meʻa tatau (vakai, Luke 9:55–56).

Taimi nounou pē mei ai, kuo fai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e talafakatātā ʻo e Samēlia leleí (vakai, Luke 10:25–37). Makehe mei heʻene feau e ngaahi fehuʻi ʻa e tangata loea olopotó, ʻoku mahalo naʻe fakamanatu ʻe he talafakatātaá ni ki he kau ākonga ʻa e Fakamoʻuí ʻoku ʻikai ha fakaʻatā makehe ia mei he fekau ke “ʻofa … ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Luke 10:27; vakai foki, veesi 25–29).

ʻĪmisi
Fine art depiction of the parable of the Good Samaritan.

Naʻe tokoni ʻa Sīsū ki he laumālie kotoa pē kuo kafo naʻe fetaulaki mo iá, ʻo hangē ko e Samēlia leleí.

Toʻo mei he Ko e Samēlia Leleí, tā ʻe Philip Richard Morris © Blackburn Museum and Art Gallery, Lancashire, UK/The Bridgeman Art Library International

ʻIkai ngata ai, mahalo naʻe fakatokangaʻi ʻe he kau ākonga ʻa e Fakamoʻuí ʻa e ngaahi faitatau ʻo e ngaahi tōʻonga ʻa e Samēlia leleí mo ia ʻo Sīsuú. Naʻe hā ʻi he ʻofa naʻe fakahaaʻi ʻe he Samēlia leleí ki he Siú ʻa e ʻofa naʻe toki fakahā pē ʻe Sīsū ki he kakai Samēlia tāufehiʻá. ʻIkai ko ia pē, ʻi he ngaahi uike hono hokó, ʻe sio tonu e kau ākonga ʻa e Fakamoʻuí ki ha fetaulaki ʻa Sīsū mo ha ngaahi laumālie kuo kafo ʻi he hala ki Selusalemá (vakai, Luke 13:10–17; 14:1–6; 17:11–19; 19:1–10). ʻE tokoni ʻa Sīsū ʻo hangē ko e Samēlia lelei, naʻe tuʻu ʻi ha hala fakatuʻutāmaki mo fonu ʻi he kau kaihaʻá pea fakamuʻomuʻa e lelei ʻa e niʻihi kehé ʻi haʻaná, ki he laumālie kafo kotoa pē naʻe fetaulaki mo Iá, ʻo ʻikai fakakaukau kiate Ia neongo naʻe fakaofi atu ki Heʻene pekiá.

ʻOku Akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa Mele mo Maʻata

Naʻe afe ʻa Sīsū ʻi he ʻapi ʻo Maʻatá ʻi Heʻene fononga ki Selusalemá, (vakai, Luke 10:38). Lolotonga e “femoʻuekina [ʻa Maʻata] ʻi he tauhi lahí” (Luke 10:40), naʻe “nofo” hono tokoua ko Melé “he vaʻe ʻo Sīsuú ʻo fanongo ki heʻene leá” (veesi 39). Naʻe fuʻu mahuʻinga ʻaupito ʻa e anga ʻofá ʻi he kakai Siú, pea ʻoku hangē naʻe feinga faivelenga ʻa Maʻata ke fakahoko ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e anga fakafonua fekauʻaki mo hono fatongia ko e tokotaha talitalí.9

Neongo naʻe fakahaaʻi ʻe Maʻata ʻa e līʻoa mo e tui lahi ki he Fakamoʻuí ʻi ha meʻa (vakai, Sione 11:19–29), ka naʻe lāunga heni, “ʻEiki, ʻoku ʻikai te ke tokanga kuo liʻaki au ʻe hoku tokouá ke u ngāue toko taha pē? ko ia ke ke fekau ia ke tokoni [kiate] au” (Luke 10:40). Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha lea ʻa Palōfesa Kefilini Kōmani Peuli (Catherine Corman Parry) ʻi ha fakataha lotu ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ke tokoni ke ako ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ha meʻa mahuʻinga mei he talanoá ni:

“Naʻe ʻikai ke hū ʻa e ʻEikí ki he peitó ʻo talaange kia Maʻata ke tuku ʻa e feimeʻatokoní kae haʻu ʻo fanongo. ʻOku mahino naʻe fiemālie pē ke tuku ke ne ngāue mai ʻo fakatatau mo hono lotó, kae tālunga ʻene fakamāuʻi e meʻa ʻoku fai ʻe he tokotaha kehé. … Naʻe fakatupu ʻe he fakamahuʻingaʻi … ʻe Maʻata iá ke valokiʻi ai ʻe he ʻEikí, kae ʻikai ko ʻene femoʻuekina mo e meʻakaí.”10

ʻĪmisi
Fine art depiction of Jesus Christ talking to Mary and Martha.

Kuo pau ke tau fakafemoʻuekinaʻi kitautolu ʻi he ngāué mo e fekumi ki he finangalo ʻo e ʻEikí, ʻo hangē ko Mele mo Maʻatá.

Toʻo mei he Ko Kalaisi ʻi he Fale ʻo Maʻata mo Melé, tā ʻe Jan (Johannes) Vermeer © Scottish National Gallery, Edinburgh/Bridgeman Images

Ko e tefitoʻi fehalaaki ʻa Maʻata ʻi he meʻa ko ʻení ʻoku ngalingali ko ʻene tokanga pē kiate iá—neongo ʻa ʻene tokoni ki ha niʻihi kehé. Naʻe tokoni ʻa e Fakamoʻuí ke mahino kia Maʻata ʻoku ʻikai feʻunga ʻa e tauhi pē ki he ʻEikí pea mo hotau kāingá. Kuo pau ke tau ako ke siʻaki kitautolu ʻi he fai ʻo e ngāue tokoní pea mo fekumi ki he finangalo ʻo e ʻEikí ke ne taki ʻetau ngaahi fakaʻānauá mo e taumuʻá pea pehē ki heʻetau ngaahi ngāué (vakai, Luke 9:24; T&F 137:9). Kuo pau ke ikunaʻi ʻe he kau ākongá ʻa e fakahehema ke ʻuluaki fakakaukau pē kiate kinautolú pea feinga ke tokoni ki he Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú ʻaki ʻa e mata ʻoku “hanga taha ki [Hono] nāunaú” (T&F 88:67). Naʻe fakahaaʻi kimui ange ʻe Maʻata ʻa ʻene tui taʻeveiveiuá ʻi he hili e mate hono tuongaʻané ʻaki ʻene tuku ʻa e meʻa kotoa kae ʻalu ke fakafetaulaki ki he Fakamoʻuí ʻi he taimi naʻe fanongo ai kuo hāʻele maí (vakai, Sione 11:19–20).

ʻOku Fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Ngaahi Fie Maʻu ʻo e Tuʻunga Fakaākongá

ʻl he hāʻele kimui ʻa e Fakamoʻuí ki Selusalemá, naʻe kole ʻe ha tangata, “ʻEiki, ke ke leaange ki hoku tokouá ke ma vaeua mo au ʻa e tofiʻá” (Luke 12:13). Naʻe tali ʻe Sīsū ʻaki ʻEne folofola ki he tupuʻanga ʻo e palopalema ʻa e tangatá: “Tokanga pea vakai telia ʻa e mānumanú: he ko e moʻui ʻa e tangatá ʻoku ʻikai ʻi hono lahi ʻo e meʻa ʻokú ne maʻú” (Luke 12:15). Naʻá Ne fakahoko leva ʻa e talafakatātā ʻo e tangata koloaʻia valé (vakai, Luke 12:16–21).

Mahalo ko e taha e ʻuhinga hono lau ʻe he ʻOtuá ʻa e tangata koloaʻia ʻi he talafakatātaá ko ha taha valé ko e siokita ʻa e tangatá. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he tangata koloaʻiá ʻi he Luke 12:17–19 ʻa e ongo lea ko e te u mo e ʻekú tuʻo 11, ʻo fakahaaʻi ai ʻene tokanga pē kiate iá.11 Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he uluisino he tangatá ʻa e siokitá, ka naʻe ʻikai foki ke ne fakatokangaʻi ʻa e tupuʻanga ʻo ʻene ngaahi koloá. Naʻe ʻikai ke ne teitei fakahaaʻi ʻi ha faʻahinga founga, ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ko e “[kelekelé naʻá ne ʻai ʻo] fua ʻo lahi ʻaupitó” (Luke 12:16), pe fakamālōʻia ʻa e ʻEikí ʻi hono fakatupu ʻa e [kelekele] naʻe tupu ai ʻene ngoué. Ko hono fakaʻosí naʻe fakahalaiaʻi ʻa e tangatá ʻo ʻikai koeʻuhí ko ʻene poto ʻo tokonaki ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasinó ka ko e ʻikai ke ne teuteu fakalaumālie ki he kahaʻú. ʻI he “ʻikai [ke] maʻumeʻa ki he ʻOtuá” (Luke 12:21), naʻe fakaiku ʻo toʻo mei he tangatá ʻo ʻikai ngata pē ʻi he koloa naʻá ne tokonaki fakatuʻasino ʻi māmaní ka mo e “koloa ʻi he langí ʻe ʻikai ʻosí” (Luke 12:33). Naʻe ʻai ia ʻe heʻene ngaahi fili ʻi he moʻuí ke fakamasivaʻi ʻi ʻitāniti.

Naʻe fononga fakamātoato atu ʻa Sīsū ki Heʻene pekiá, ʻo foaki moʻoni ki he ʻOtuá ʻa e meʻa naʻá Ne maʻú mo ia—kau ai ʻEne moʻuí pea mo e kotoa Hono lotó, ʻo fehangahangai ia mo e tangata koloaʻia vale naʻá ne tokonaki ʻa e ngaahi koloa fakamāmaní pea mate fakafokifaá (vakai, Luke 22:42; Mōsaia 15:7). Naʻá ne pehē, “ʻOku ai ʻa e papitaiso ke u papitaiso ai; pea ʻoku ou feinga kae ʻoua ke fai ia!” Luke 12:50. Naʻe ʻuhinga heni ʻa Sīsū ki Heʻene Fakaleleí he naʻe ʻosi papitaiso ʻaki ʻa e vaí. He ʻikai fuoloa kuo ʻalu hifo ʻo māʻulalo ange ʻi he meʻa kotoa pē pea ʻe ʻufiʻufi Hono sinó ʻi he taʻataʻá mo e tautaʻá ʻi Heʻene fuesia ʻetau ngaahi angahalá mo foua ʻetau ngaahi mamahí mo e ngaahi meʻa fakamamahí.12

ʻI he fakatokanga kimui ange ha niʻihi ʻo e kau Fālesí kia Sīsū ʻoku feinga ʻa Hēlota ʻAnitipasi ke fakapoongi Iá, naʻá Ne fakamahino ange ʻe kei hoko atu pē ke fakaʻaongaʻi ʻa e faingamālie kotoa ke akoʻi, tāpuakiʻi, pea mo fakamoʻui ha niʻihi (vakai, Luke 13:31–33). Te ne fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo ʻEne moʻui fakamatelié—ʻo tatau mo Hono ngaahi ʻaho kimuʻá—ʻo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé.

ʻI he fākaofi atu ki Selusalemá, naʻe fakahinohinoʻi ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ke nau ʻiloʻi ʻa e mafatukituki ʻo e tuʻunga fakaākongá—ke nau tomuʻa fakakaukauʻi ʻenau fili ke muimui ʻiate Iá (vakai, Luke 14:25–28). Naʻe ʻikai ke Ne feinga ke fakaʻalinga lelei ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi faingataʻa te nau fouá kapau te nau hoko atu ko ʻEne kau ākongá. Ka, naʻá Ne fakahaaʻi mahino: “Ko ia ia ʻiate kimoutolu ʻoku ʻikai te ne siʻaki ʻa ia kotoa pē ʻokú ne maʻú, ʻe ʻikai hoko ia ko ʻeku ākonga” (Luke 14:33). Neongo ia, ka naʻe toe talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí te tau maʻu ʻi heʻetau siʻaki kitautolu ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá ha meʻa lahi fau ange (vakai Luke 9:24). Ko e ngaahi tāpuaki kuó Ne talaʻofa ʻaki ki Heʻene kau ākongá kau ai ʻa e “melino ʻi māmani, pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama kahaʻú” (T&F 59:23).

Neongo ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e faingamālie ke fononga mo Sīsū Kalaisi ki Selusalema, ka te tau lava ʻo fakatataua ʻa e fononga ko iá ʻi heʻetau moʻuí. Ko hono manatuʻi ko ia ʻo e loto-fiemālie ʻa e Fakamoʻuí ke feilaulau mo ngāue ʻo fakatatau mo e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní te ne lava ʻo ʻomi kiate kitautolu ha ivi ke “ʻalu, pea fai … pehē” (Luke 10:37).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, A. B. Bruce, The Training of the Twelve (1971), 240.

  2. Ngaahi fakamoʻoni fakafolofola fekauʻaki mo e faingataʻaʻia pea mo e pekia ʻa e Fakamoʻuí ʻi ha ngaahi meʻa ne hoko ʻi muʻa ʻi Heʻene ngāue fakafaifekaú ʻoku ʻi he Mātiu 9:15; 16:4; Sione 2:19; 3:14.

  3. James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. (1936), 373.

  4. James E. Talmage, Jesus the Christ, 373.

  5. Kehe meia Maʻake mo Mātiu, ʻokú na fakamatala nounou pē ki he mavahe fakamuimui taha ʻa e Fakamoʻuí ʻi he moʻui fakamatelié mei Kāleli pea mo ʻEne fononga ki Selusalemá (vakai, Mātiu 19:1–2; vakai, Maʻake 10:1), ʻoku tokanga lahi ange ʻa Luke ki he fononga ko ʻení (vakai, Luke 9:51–53; 13:22, 34; 17:11; 18:31; 19:11). ʻOku kehekehe lahi ʻa e Kosipeli ʻa Sioné mei he ngaahi fakamatala tatau ʻa Mātiu, Maʻake, pea mo Luké pea ʻoku ʻikai ʻasi ai ʻa e mavahe fakaʻosi ʻa e Fakamoʻuí mei Kāleli ki Selusalemá.

  6. Jeffrey R. Holland, “The Inconvenient Messiah,” Ensign, Feb. 1984, 68.

  7. Naʻe mahuʻinga ʻaupito ʻa e fakaʻapaʻapaʻi ʻo e mātuʻá he anga fakafonua faka-Siú, kau ai mo e fatongia ke nau fakahoko hano telio totonu ʻo kinautolú. ʻOku anga ʻaki ke foki mai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he ʻosi ha taʻu ʻe taha mei heʻenau teuteu ha sino pea tuku ki ha fonualoto, ke tangaki ʻa e huí ki ha puha maka naʻe ui ko e ʻōseli (ossuary), hangē hano telio tuʻo uá, ʻa ia naʻe tuku pē ʻi he fonualotó fakataha mo e ʻangaʻanga ʻo e kau mēmipa pekia kehe ʻo e fāmilí. (Vakai, Richard Neitzel Holzapfel, Eric D. Huntsman, mo Thomas A. Wayment, Jesus Christ and the World of the New Testament [2006], 78–79.) Kapau ko e lau ʻa e ākonga he meʻa ko ʻení ki ha telio hono ua kae ʻikai ko ha fie maʻu vivili ke tokangaʻi ʻa e sino ʻo ʻene tamai naʻe toki maté, pea ta ʻoku fakafōtunga ʻe heʻene kolé ha holi ke fakamuʻomuʻa ʻa e tukufakaholo fakafonuá ʻi ha faingamālie hāhāmolofia ke fononga ki Selusalema mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá pea mo Ne akoʻi ia.

  8. Naʻe fetāufehiʻaʻaki lahi ʻa e kakai Siú pea mo e kakai Samēliá ʻi he taimi ʻo Kalaisí. Naʻe fakaʻehiʻehi ʻa e ongo kakaí ni ke ʻoua te nau feohi. ʻI he meʻa ko ʻení, naʻe mahino hono ʻikai ʻoange ʻe he kakai Samēliá kia Sīsū mo ʻEne kau ākongá ʻa e ngaahi anga fakafonua maheni ʻo e talitali kakai leleí, hangē ko e meʻakaí mo e falenofoʻangá. (Vakai, Richard Neitzel Holzapfel mo Thomas A. Wayment, Making Sense of the New Testament [2010], 140; Ralph Gower, The New Manners and Customs of Bible Times [1987], 241–42.)

  9. Vakai, Gower, New Manners and Customs of Bible Times, 244–45; Fred H. Wight, Manners and Customs of Bible Lands (1953), 69–77.

  10. ʻl he Dallin H. Oaks, “‘Judge Not’ and Judging,” Ensign, Aug. 1999, 12–13; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  11. Vakai, Jay A. Parry mo Donald W. Parry, Understanding the Parables of Jesus Christ (2006), 122.

  12. Vakai, Luke 22:44; ʻAlamā 7:11–13; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18; 88:6.