2017
Auala e Valu e Fesoasoani ai i Fanau ia Tetee Atu i Ponokalafi
August 2017


Auala e Valu e Fesoasoani i Tamaiti e Teena ai Ponokalafi

E alaala le tusitala i Iuta, ISA.

Sii mai le “Faaauupegaina Lau Fanau mo le Taua,” Mekasini a le BYU, Tautotoga o le 2015.

Ata
little boy with armor

Ata mai bagotaj/bokan76/ikryannikovgmailcom/Getty Images ma Andrey_Kuzmin/Shutterstock

E mafai ona lofituina matua i faitauga faafuainumera. Ua fuafuaina e le Extremetech.com e faapea pe tusa ma le 30 pasene o faamatalaga uma e sii atu i luga o le Initoneti o ponokalafi.1 O loo maua moni lava i le faitau selau miliona o itulau o le uepi, e aofia ai ala o faasalalauga faaleagafesootai maoae o le Facebook, Twitter, ma le YouTube. E faigofie ona maua e ala mai i le televise, komepiuta, tapeleti, ma telefoni poto.

“O mea e vaai i ai se tamaitiiti e matuai faaleagaina ai lava le faiai mu’amu’a ma le augapēpē o se tamaitiiti,” ua faailoa mai e le fomai faapitoa o Dr. Jill C. Manning, o se faiaoga masani i le aafiaga o ponokalafi i le faaipoipoga ma le aiga.

Ae o loo i ai le faamoemoe.

E ui lava e foliga mai ua i ai le ponokalafi i soo se nofoaga, ua i ai i matua le malosi e puipuia ai a latou fanau ma saunia i latou e fetaiai ma tetee atu i ponokalafi.

O ni auala nei e valu mai taitai o le Ekalesia ma ni tagata tomai faapitoa e fesoasoani i matua e puipuia ai o latou aiga.

1. Taulima ia Auala o Maua Mai ai ma Tulafono Faaleaiga

Amata i puipuiga i fafo atu. “Tatou te puipuia a tatou fanau seia oo i le taimi e mafai ai ona latou puipuia i latou lava,” o le tala lea a Jason S. Carroll, o le polofesa o le olaga faaleaiga i le Iunivesite o Polika Iaga. O le pogati o le faiai, lea o loo i ai fiafiaga autu o le faiai, e muamua lava ona tupu, ua ia faamatalaina mai. E faatoa mulimuli ane ona atoatoa le tupu o le vaega i luma e faia faaiuga ma malosiaga e faia ai faaiuga. “O lea la, ua i ai i tamaiti le vae penisini e aunoa ma le vae taofi atoa,” o lana tala lea. O le mea lea, ua matua taua ai le faamamaina i fafo ma le mataituina mo tagata talavou.

O laasaga ma tulafono faigofie e mafai ona puipuia tamaiti (ma tagata matutua) mai le vaaia ae lei mafaufauina [o ponokalafi] ma fesoasoani ia i latou e mafaufau ma le faaeteete e uiga i le mea ua latou filifili e matamata ai:

  • Faaaoga faamama i le komepiuta, i le initoneti, ma polokalama e maua mai le auaunaga a le Initoneti.

  • Ia fai ni tapulaa faamatua ma le anotusi e ala i le satellite ma tautua o ala faasalalau i le Initoneti.

  • Faatulaga le tulaga faatapulaa o anotusi i luga o masini feaveai.

  • Tuu komepiuta ma tapeleti i eria faitele.

  • Fai atu i tamaiti ma le tupulaga talavou e aumai ia te oe a latou telefoni ma masini feaveai i le po.

  • Ia faatulaga se aiaiga faavae o le tusi tatala; e mafai e matua ona maimoa i tusiga ma faitotoa o ala faasalalau faaagafesootai i soo se taimi.

Aoao atu i fanau po o le a le mea e fai pe afai latou te fetaiai ma ponokalafi: (1) moeiini o latou mata ma tape le masini, (2) tau atu i se tagata matua, ma le (3) toe faatonutonu o latou mafaufauga. Faamautinoa atu i latou faapea latou te lei faia se mea sese ma e le o se faafitauli.

2. Talai Atu Keriso

“O faamama o ni meafaigaluega aoga, ae o le faamama silisili i le lalolagi, ma e na o le pau lea o le mea o le a iu ina aoga, o le faamama lea e i totonu o le tagata lava ia lea e oo mai i se molimau loloto ma tumau i le alofa o lo tatou Tama Faalelagi ma le taulaga togiola a lo tatou Faaola mo i tatou taitoatasi,” na saunoa ai Linda S. Reeves, o le Fesoasoani Lua i le Au Peresitene Sili Aoao o le Aualofa.2

Ina ia fesoasoani i fanau e atiina ae lena faamama i totonu, ua faasino mai e Sister Reeves le fautuaga a Nifae, “Ua matou tautalatala e uiga ia Keriso, ua matou olioli ia Keriso, ua matou talai atu Keriso, ua matou vavalo atu ia Keriso … ina ia mafai ona iloa e a matou fanau po o le a le puna e mafai ona latou tepa taulai i ai mo se faamagaloga o a latou agasala.” (2 Nifae 25:26).

E ioe i ai tagata popoto. Ua faamaonia mai e suesuega o talitonuga ma amioga faalelotu i le fale, faatasi ai ma se “amioga faamatua alofa,” e i ai se aafiaga mo le puipuiga e faasaga i ponokalafi.3

“O le ala sili o le puipuiga ma le ala sili mo le toe faaleleia mo ponokalafi o le aoaoina moni o le talalelei i le aiga,” o le tala lea a Timothy Rarick, o le polofesa mo le tulaga faamatua i le Iunivesite o Polika Iaga–Idaho ma o le sui o le fono faufautua o le United Families International. “O le mea e sili e mafai ona tatou faia o le fesoasoani lea i a tatou fanau e faatulaga la latou lava fesootaiga ma le lagi.”

3. Aoao Atu Fanau I Auala e Faamama ai Totonu

Ata
parents with son

E mafai ona aoao e matua auala faapitoa mo le faamamaina o ala o faasalalauga e ala i tulaga faatonuina o le talalelei. Mo Dr. Manning, o le mataupu faavae o le faatuatua lona sefulutolu o le faamama sili lea mo filifiliga uma o ala o faasalalauga.

“‘Matou te talitonu i le faamaoni, amiotonu, nofomama, agalelei, amiomama, ma le faia o mea lelei i tagata uma; … Afai o i ai nisi mea e mama, matagofie, pe logoleleia pe tauleleia, matou te saili atu i nei mea’ [Mataupu Faavae o le Faatuatua 1:13]. O loo i ai le tele o anomea i aso e gata ai e le ogatusa ma lena faatulagaga. Ma afai o le a tatou maua se mea e le ogatusa ma na mataupu faavae, e tatau ona faaauau pea ona tatou vaavaai solo,” o le tala lea a Dr. Manning.

Ae o le taumafaiga lena e tulaga ese ai le Au Paia o Aso e Gata Ai, na saunoa ai Peresitene Thomas S. Monson: “A o agai mamao ese pea lava pea le lalolagi mai mataupu faavae ma taiala na tuuina mai ia i tatou e se Tama Faalelagi alofa, o le a tatou tumatilatila ese mai le motu o tagata. … O le a ese i tatou pe a tatou filifili e lē faatumuina o tatou mafaufau i filifiliga o aga fesootai na e faataumaoi ma lē faaaloalo ma o le a tuliesea le Agaga mai o tatou aiga ma o tatou olaga.”4

4. Aoao Atu Feusuaiga Mama i Fanau

O le mataupu faavae o le “faafeagai o mea uma” (2 Nifae 2:11) e faatatau i ponokalafi. E le lava le faailogaina o ponokalafi faapea e leaga; e manaomia foi e matua ona aoao a latou fanau po o a mea e lelei.

“O se tasi o talita ma puipuiga e aupito sili ona mamana mo o tatou tagata talavou o le amata aoaoina vave, lea o i latou i tulaga feusuai i le aiga,” o le saunoaga lea a Dr. Manning. “O loo mafatia a tatou talavou ona o loo latou tutupu ae i se siosiomaga ua faatumulia i savali palapala ae itiiti lava ni savali lelei mai i totonu o le talalelei.”

Ua fautuaina mai e le polofesa o le olaga faaleaiga o le Iunivesite o Polika Iaga o Mark H. Butler se faamalamalamaga tuusao faapea: “O le taamilosaga o le tali-atu-i-feusuaiga o loo i ai lava i totonu o i tatou o ni tagata soifua. O le naunau ma le manao o ia i tatou o se meaalofa na tuuina mai e le Atua lea e faamanuiaina ai i tatou, e tosina atu ai lava i tatou ma le alofa i le isi itupa, agai i le faaipoipoga, ma agai atu i le olaga faaleaiga.”

E mafai ona vave amata talanoaga e uiga i feusuaiga mama i le vaitausaga talafeagai. Ua faailoa mai e Polofesa Carroll faapea o talanoaga e uiga i le fepaiai talafeagai ma le fepaiai e le talafeagai ma le tulaga patino faaletagata lava ia, faatasi ai ma le faaupuga sao mo vaega o le tino, e mafai ona aoaoina e amata i se taimi ao laitiiti lava. E oo atu i le valu tausaga, ua mafai e se tamaitiiti ona maua se malamalamaaga autu i feusuaiga i ona tulaga faaletino, faaleagaga, faalelagona, ma faalefesootaiga, o lana tala lea.

E talisapaia foi e le autalavou le gagana sa’o ma tuusao. Sa fai mai se tasi alii talavou, “Afai e faataamilomilo au faamatalaga, e mafai ona faaseseina ai le malamalama o tagata. Pe faasefulu lua ni taimi na aoaoina ai a’u e uiga i le tulafono ae faatoa ou iloaina sa latou talanoa e uiga i feusuaiga.”

Ua faapea mai polofesa Carroll e tatau foi i matua ona gauai atu i le anotusi o nei talanoaga. “Fai mea uma e mafai ina ia le avea ai nei talanoaga o ni talanoaga aloaia,” o lana tala lea. “Ma te ave le ma tamaitiiti mo se taumafataga o le afiafi, fai a matou ofu lotu, pe fai le matou talanoaga i le pakaga taavale o le malumalu,” o lana tala lea. Ae afai e faapea fanau o le savali e uiga i feusuaiga faatoa mafai ona faia i lalo o na tulaga, atonu o le a le mafai ona latou iloa le auala e toe fatuina ai ia tulaga pe a i ai ni a latou fesili.

Nai lo lena, e tatau i matua ona fatuina se talanoaga faifai pea ma avanoa mo tamaiti e fai ai ni fesili i soo se taimi lava e i ai ni a latou fesili. “Afai e tupu se talanoaga i luga o le fola o lou potumoe po o totonu o lau loli pikiapu po o fafo ao tauina fua o vine, latou te iloa pe faapefea ona toe foi atu i ai,” o le tala lea a Carroll.

“O lou aafiaga ua aoaoina ai au faapea o tupulaga talavou o e ua sili ona aafia i feusuaiga e masani lava o i latou na e aupito itiiti le aoaoina,” o le faailoa mai lea a le polofesa o le BYU o Bradley R. Wilcox. “O tagata talavou o e e maua tali mai matua ao laiti o latou olaga e masani lava o i latou ia e aloese mai le faataitaia o gaoioiga faalefeusuaiga.”

5. Aveese Malamalamaaga Sese o Ponokalafi

Sa taua manino e Peresitene Gordon B. Hinckley (1910–2008) le upumoni e uiga i ponokalafi. “E matautia,” na ia saunoa mai ai. “E inosia ma eleelea. E faatosina ma e avea ma mausa. O le a tosoina [oe] i lalo i le faatafunaga e mautinoa lava e pei lava o soo se mea i lenei lalolagi. O ni mea mataga e mafai ai ona milionea i latou e faia, ae matitiva ai i latou e matamata i ai.”5

“O le faaaogaina o ponokalafi e tamaiti talavou ma talavou matutua e tele lava ina taitai atu ai i se vaaiga mataga i tulaga tau feusuaiga ma lana matafaioi i le uunaia o ni sootaga mama faaletagata lava ia,” ua faailoa mai e le American College of Pediatricians. “O nei manatu mataga e aofia ai le malamalama sese i le tulaga faifaipea o feusuaiga i le lotoifale, o le talitonuga o feusuaiga i le tele o paaga o se mea masani, ma le talitonuga faapea o le aloese mai feusuaiga o se mea leaga.”6

I talanoaga e uiga i ponokalafi, e tatau i matua ona faailoa atu o ponokalafi o ni ata fatu i tulaga uma. O amioga e faaalia i ponokalafi e masani lava e le o se tulaga masani po o se ataata o mea e tatau ona faatinoina pe faamoemoeina i se sootaga mama. “O ponokalafi e faatoa matagofie lava pe a tatou taliaina ponokalafi o ni ata fatu,” o le tala lea a Polofesa Carroll.

6. Sui le Talanoaga e Uiga i le Faafitauli

Ata
father with son

Ua lapatai mai tagata tomai faapitoa ma taitai o le Ekalesia e faatatau i le vave ona faia o se faaiuga e faapea o soo se aafiaga lava i ponokalafi o se faailoga mautinoa lea o se vaisu.

“E le o tagata uma o faaaogaina ma le loto i ai ia ponokalafi o loo aveaina ma se vaisu,” o le faailoa mai lea a Elder Dallin H. Oaks o le Korama a Aposetolo e Toasefululua. “O le mea moni, o le tele o alii ma tamaitai talavou o loo tauivi ma ponokalafi e le o aveaina ma se vaisu. O se eseesega taua tele lena ia faia—e le mo na o matua, taitoalua, ma taitai o e ua mananao e fesoasoani, ae faapea foi mo i latou o e tauivi ma lenei faafitauli.”7

“E aafia alii talavou ma tamaitai talavou i ponokalafi ona o le fiailoa, o le faigofie ona maua, ma o le mea moni lava o le lava o le matua o le mafaufau,” o le tala lea a Polofesa Carroll. “E tofu uma lava i tatou ma ni aafiaga o le mana o le taamilosaga o le tali-atu-i-feusuaiga ia ua faaosofia i tausaga talavou, a o lei taitai lava ona tatou lagonaina ni tulaga faatagata matua faalelagona po o le faaleagaga e malamalama atoatoa i ai.”

Ua iloaina e Richard Neitzel Holzapfel, o le polofesa o le BYU o talafaasolopito o le Ekalesia ma le faufautua i le kalapu a tamaiti aoga a le Unraveling Pornography, e faapea, “o le faafitauli e moni ma e i ai taunuuga matautia, ae o le soona faia o faamatalaga e uiga i le faafitauli e matele lava ina uunaia atili ai i totonu o agaga o i latou o loo tauivi.”

Ua taua e Elder Oaks faapea o faafitauli o ponokalafi e mafai ona faatulaga mai i le “seasea ona faaaogaina po o le faaaogaina soo ma le le manatu i ai, i le faateleina o le faaaogaina, i le soona faaaogaina (faavaisu). … Afai o loo sese le faatulagaina o le amioga o se vaisu, atonu ua manatu le tagata o loo faaaogaina ua leai sona faitalia ma le gafatia e faatoilalo ai le faafitauli. … I se isi itu, o le mauaina o se malamalama e sili atu le manino i le loloto o se faafitauli—e faapea atonu e le o loloto tele e pei ona manatu i ai pe ua ogaoga e pei ona fefe i ai—e mafai ona tuuina atu le faamoemoe ma se malosi faateleina e faaaoga ai le faitalia e … salamo.”8

Pe a talanoaina faafitauli, ua fautuaina e Polofesa Butler matua ina ia faia se iloiloga sao: Po o le a le umi talu ona tupu? Pe faafia ona latou matamata i ai? O faapefea ona latou mauaina? Ona mafai lea e matua ona galulue faatasi ma le autalavou e iloilo ai se tulaga talafeagai o le faatinoga.

“Malamalama i le tagata ma po o ai i latou,” o le tala lea a Polofesa Holzapfel. “O le a le loloto o lo latou faafitauli? O le a le mea moni lava o loo tupu? O le a la latou mafuaaga mo le matamataina o ponokalafi, ma e mafai faapefea ona tatou faatautaia faafitauli e loloto atu?”

7. Aoao Atu le Puleaina o Lagona

O le taulimaina o faafitauli e loloto atu atonu foi e i ai le ki e taofia ai faafitauli o ponokalafi, o le tala lea a Nathan Acree, o se fomai faapitoa i Iuta. I tua atu o le fia iloa masani, e matele lava ina faaaogaina ponokalafi e avea ma auala e taulima ai lagona, aemaise lava lagona o le lofituina.”

Na faaopoopo mai Polofesa Butler, “I nisi taimi, e oo ai i se alii po o se tamaitai talavou se aafiaga e faigata po o se faanoanoaga faalemafaufau, faalefesootaiga, po o le faaleagaga.” Sa ia fai mai o aafiaga le lelei e mafai ona taitai atu ai le faiai o tamaiti talavou e toe foi atu i “aafiaga e maua ai lagona-lelei” e pei o le matamata i ponokalafi ma faatinoina amioga faapena e pei o le taaalo i o latou itutino sa. O lagona e faaosofia mai i na amioga e suia ai loa pe pupuni ai lagona faanoanoa. Ma o iina ua taoto ai le tulaga lamatia: “O le a agai ese atu le tagata mai le aafiaga e maua ai-lagona-lelei i le amataina o se faalagolago faalemafaufau i na amioga. O lenei la ua ia faaaogaina lena amioga o se auala e faatautaia ai le olaga.”

Ata
parents with young daughter

Ua saunoa mai Brother Acree e tatau i matua ona aoao fanau e faapea o lagona lelei ma le le lelei o ni lagona masani uma lava, ma e le afaina le oo i ni lagona le lelei e pei o le faanoanoa, ita, le fiafia, po o le tiga. E masani ona lagona e matua le manaomia ona pulea lagona o a latou fanau, ae o le faatagaina o i latou e oo i ai ma taulimaina lagona le lelei e fausia ai se vaega o ni tomai taua.

Afai o loo i ai se faafitauli i ponokalafi, e tatau i matua ona faaeteete ia aua nei faaopoopo atu i avega faalelagona o le tamaitiiti e ala i le faalumaina. Na mataituina e le polofesa o le olaga faaleaiga a le BYU o James M. Harper e faapea e ui o le tausalaina o se tali masani i mea sese lea e mafai ona faaosofia ai le suia, o le maasiasi o se lagona matautia, lea e mafai ona taitai atu ai i se lagona o le leai o se faamoemoe.

I se isi faaupuga, o le fatuina po o le faateteleina o se lagona o le maasiasi i se tamaitiiti e faaleagaina ai le gafatia o le tamaitiiti ina ia atiina ae ni tali lelei faalelagona ma ia iloa le uunaiga a le Agaga, lea e mautinoa lava o le fesoasoani e aupito sili ona mamana i le puipuiga ma le toe manuia mai i le faaaogaina o ponokalafi.

E manatua lava ma le manino e se tasi o alii talavou na tauivi ma ponokalafi le auala na tali atu ai ona matua ina ua aliae lona luitau: “Na tali mai lou tina ma le malosi, i le faataio ma ee, ma sa ou maua ai se lagona e sili atu le leaga nai lo le faamoemoe i le manumalo mai ai,” o lana tala lea. “O le vaega na sili ona aoga o le tau soo mai e lo’u tama e alofa ia te au.”

“Faamolemole aua le tausalaina i latou,” o le aioi mai lea a Elder Oaks. “E le leaga i latou pe ua aunoa ma le faamoemoe. O i latou o atalii ma afafine o lo tatou Tama Faalelagi.”9

8. Aoao Atu Faapea e Aoga le Togiola a le Faaola

I lauga, lesona, ma tusi e faitauina, ua maua ai e le autalavou le savali manino faapea o ponokalafi o se mala matautia, ae e tatau ona tatou tuu atu se faamamafa faaopoopo i le aoaoga faavae o le Togiola a Iesu Keriso.

Mo le autalavou, e talitonu Polofesa Butler o le faiai talavou atonu o se tasi lea o mafuaaga autu ia aoaoina ai i latou e uiga i le Togiola. “E le i atoatoa le foafoaina o le faiai o tamaiti talavou, ma e taitai atu ai i ni mataupu faapitoa e pei o le puleaina o le tali faafuasei mai ma le le lava o le mafaufau agai i luma atu,” na ia faamalamalamaina mai. “E mafai ona taofiofia se talavou faamaoni ma ola taumafai e tumu i le faaleagaga i se lagona lofituina o le nofosala pe a ia fetaiai ma vaivaiga lea e faapitoa lava lona lamatia ai i le i ai o lena faiai o loo talavou-pea. E taua tele, faatasi ai ma le aoaoina atu o poloaiga, lou aoao atu i talavou o le Togiola—faapea o loo i ai iina mo le faamoemoega o le atiina ae o le onosai ma le tumau ai i le olaga.”

“Tatou te manaomia uma lava le Togiola a Iesu Keriso. … E ala i le salamo talafeagai ma le atoatoa, e mafai ai [e tagata uma] ona mama, mama aiai, ma agavaa mo feagaiga ma faamanuiaga uma o le malumalu ua folafola mai e le Atua,” na saunoa mai ai Elder Oaks.10 E aofia ai i latou na faaaogaina ponokalafi.

Ma o se savali o le faamoemoe lena: o loo tele mea e mafai ona faia e matua ia saunia ai a latou fanau e tetee atu i ponokalafi, ma afai ua latou sese, o le Togiola le iu a le Faaola ua mafai ai ona faia se suiga ma ia salamo ai.

“O lona uiga, po o le a lava le mea e tupu, o le a le muta lava le alofa o le Tama Faalelagi ia te outou, ma o i matou, o o outou matua, o le a le muta foi lo matou alolofa ia te outou,” o le tala lea a Polofesa Rarick. Mo se tamaitiiti, e mafai ona le toe i ai se faamoemoe nai lo o lena.

Faamatalaga

  1. Sebastian Anthony, “Just How Big Are Porn Sites?” ExtremeTech, 4 Ape., 2012, extremetech.com.

  2. Linda S. Reeves, “Puipuiga mai Ponokalafi—o se Aiga e Taulai Atu ia Keriso,” Liahona, Me 2014, 16.

  3. Tagai i le Sam A. Hardy ma isi, “Adolescent Religiousness as a Protective Factor against Pornography Use,” Journal of Applied Developmental Psychology, vol. 34 (Me–Iuni 2013), 131–39, sciencedirect.com. Na faatalanoaina foi e le tusitala le taitai o le au suesue.

  4. Peresitene Thomas S. Monson, “Avea ma se Faataitaiga ma se Malamalama,” Liahona, Nov. 2015, 88.

  5. Gordon B. Hinckley, “Great Shall Be the Peace of Thy Children,” Liahona, Jan. 2001, 62.

  6. “The Impact of Pornography on Children,” American College of Pediatrics, Iuni 2016, acpeds.org.

  7. Dallin H. Oaks, “Faamaloloina Mai le Mailei o Ponokarafi,” Liahona, 2015 Oke., 52.

  8. Dallin H. Oaks, “Faamaloloina,” 52–53.

  9. Dallin H. Oaks, “Faamaloloina,” 55.

  10. Dallin H. Oaks, “Faamaloloina,” 55.