2019
Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí
Mē 2019


Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

ʻOku ʻikai ngata ʻi heʻene taʻe-fakangatangata ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ka ʻokú ne toe tokonia e fakafoʻituituí.

ʻI he faʻahitaʻu ko ʻeni ʻo e Toetuʻú ʻoku tau fiefia mo fakakaukau ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Ko e moʻoni ko ha tokāteline fakalangi, fakatupu fakakaukau, ongo mālohi taha ʻeni kuo ʻilo ʻi he māmaní pe ʻuniveesi ko ʻení. Ko e meʻa ia ʻokú ne ʻomi e ʻamanaki leleí mo e taumuʻa ki heʻetau moʻuí.

Ko e hā e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí? ʻE lava ke pehē ko ha ngaahi meʻa fakalangi hoko ʻo ne kamata mei he Ngoue ko Ketisemaní, hoko atu ki he kolosí, pea fakaʻosi ʻaki e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí mei he faʻitoká. Naʻe fakatupunga ia ʻe ha ʻofa ʻoku ʻikai lava ke mahino kiate kitautolu kotoa. Ne fie maʻu ha taha ne ʻikai haʻane angahala, naʻe ʻi ai hono mālohi taʻe fakangatangata ki he māmaní—ʻo aʻu ki he maté, naʻá ne maʻu e mālohi lahi ke matuʻuaki e mamahi e nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi angahalá mo e mahamahakí kotoa, naʻá ne ʻalu hifo ʻo maʻulalo ange ʻi he ngaahi meʻá ni hono kotoa.1 Ko e misiona ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí—ko ʻEne Fakaleleí ʻeni.

Ko e hā leva hono taumuʻá? Ko hono taumuʻá ke tau lava ʻo foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá, hoko lahi ange kiate Ia, pea maʻu e fiefia kakató. Ne lava ke fakahoko ʻeni ʻi hono ikunaʻi e ngaahi fakafeʻātungia ʻe 4:

  1. Mate fakaesinó

  2. Mate fakalaumālie ne fakatupunga ʻe ʻĀtamá pea mo ʻetau ngaahi angahalá

  3. Hotau ngaahi faingataʻaʻiá mo e mahamahakí

  4. Hotau ngaahi vaivaí mo e melé

ʻE lava fēfē nai hano fakahoko ʻeni ʻe he Fakamoʻuí taʻe maʻumauʻi ai e fono ʻo e fakamaau totonú?

ʻĪmisi
Puna mei ha vakapuna

Fakakaukau ki ha tangata ʻokú ne fakakaukau fiefia atu ki ha puna mei ha vakapuná peá ne fai ha fili fakavalevale ke puna mei ha kiʻi vakapuna. Hili ʻene fai iá, ne vave ʻene fakatokangaʻi hake ʻoku fakavalevale e meʻa ʻokú ne faí. ʻOku loto ke tō lelei ki lalo, ka ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi ia—ko e lao ʻo e kalāvité. ʻOkú ne ueʻi vave hono nimá mo ʻamanaki ʻe puna, kaea ʻikai lava. ʻOkú ne ueʻi holo hono sinó ke tētē pe māmālie ʻene ʻalu hifo ki laló, ka ʻoku taʻeufi mo aloofa e lao ia ʻo e kalāvité. ʻOkú ne feinga ke alea mo e tefitoʻi lao ko ʻeni ʻo natulá: “Kātaki ko ha fehalaaki ʻeni. He ʻikai ke u toe fai ia.” Ka naʻe ʻikai ha taha ʻe fanongo mai ki heʻene tautapá. ʻOku ʻikai ha manavaʻofa ia ʻi he lao ʻo e kalāvité; pea ʻoku ʻikai filifilimānako. Ko e meʻa mālié he naʻe ongoʻi ʻe he tangatá ha meʻa ʻi hono tuʻá. ʻI he ʻiloʻi ʻe hono kaungāmeʻa he vakapuná te ne fai e fakavale ko ʻení naʻá ne ʻai ha fakamaluʻea ʻi he tuʻa hono kaungāmeʻá kimuʻa peá toki puná. Naʻá ne maʻu e foʻi afó ʻo fusiʻi. Ne fiefia heʻene tētē lelei hifo ki he kelekelé. Te tau lava ʻo pehē, “Naʻe maumauʻi e lao ʻo e kalāvité, pea naʻe ngāue pē ʻa e fakamaluʻeá ʻo fakatatau ki he lao ko iá ke lava ai ʻo tō lelei?”

ʻĪmisi
Puna fakamaluʻea ke tō lelei ʻi he malu

ʻI heʻetau faiangahalá, ʻoku tau hangē ai ko e tangata vale ne puna mei he vakapuná. ʻE tatau ai pē ko e hā e meʻa te tau faí, te tau aʻusia e nunuʻa ʻo ʻetau faiangahalá. ʻOku tau moʻulaloa ki he fono ʻo e fakamaau totonú, ʻo hangē ko e lao ʻo e kalāvité, ʻoku fakapuhopuhaʻa mo taʻe fakamolemole. ʻE toki lava ke fakahaofi kitautolu koeʻuhí naʻe ʻomi ʻe he Fakamoʻuí ʻo fou ʻi Heʻene Fakaleleí, ha fakamaluʻea fakalaumāllie ke tau hao ai. Kapau te tau maʻu e tui kia Sīsū Kalaisí pea fakatomala (ke fai ʻetau tafaʻakí ke fusiʻi e meʻi afó), pea ʻe toki tuku mai leva e ivi fakahaofi ʻo e Fakamoʻuí maʻatautolu, ʻo lava ke tau taufonua fakalaumālie.

ʻOku malava pē ʻení koeʻuhi he naʻe ikunaʻi ʻe he Fakamoʻuí e ngaahi fakafeʻatūngia ʻe fā ʻoku nau lava ʻo taʻofi ʻetau tupulaki fakalaumālié.

1. Maté. Naʻá Ne ikunaʻi e maté ʻi Heʻene Toetuʻu nāunauʻiá. Ne akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē: “He ʻoku hangē ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtama, ʻe pehē foki e moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi.”2

2. Angahalá. Ne ikunaʻi ʻe he Fakamoʻuí e angahalá mo e ongoʻi halaiá maʻa nautolu kotoa pē ʻoku fakatomalá. ʻOku fuʻu mālohi mo mahino ʻaupito Hono ivi fakamaʻa ne palōmesi mai ʻa ʻIsaia, “Neongo ʻa e tatau hoʻomou angahalá mo e kulaʻahoʻaho, ʻe hoko ia ʻo hinehina ʻo hangē ko e ʻuha hinaekiaki.”3

Kuó u feʻiloaki mo ha Kāingalotu lelei ʻoku faingataʻa ke nau fakamolemoleʻi kinautolu, ʻoku nau fakangatangata e ivi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí, ko e fai ʻi he taʻeʻilo mo e maʻuhala. ʻOku ʻikai ke nau fakatokangaʻi, kuo nau liliu ki ha Fakalelei ʻoku taʻe fakangatangatá ki ha fakangatangata ʻo pehē he ʻikai lava ke ne hakeakiʻi ʻenau angahalá pe vaivaí. Ka ko ha Fakalelei ʻeni ʻoku ʻikai ke fakangatangata he ʻokú ne fālute mo fakakau e angahala mo e vaivai kotoa pē, ʻo aʻu ki he ngaohikovia pe mamahi ne fakatupu ʻe he niʻihi kehé.

Ne fai ʻe Tulumani Metiseni e vakai fakafiemālie ko ‘ení:

Ne fai ʻe Tulumani Metiseni e vakai fakafiemālie ko ʻení: “Kapau kuo ʻi ai hamou niʻihi kuo takihalaʻi ke mou tui kuo mou fuʻu hē ʻo mamaʻo … kuo fuʻu lahi hoʻo angahalá pea he ʻikai malava ke ke toe aʻu ki he tuʻunga ʻoku totonu ke ke ʻau ki aí—fakafanongo mai kiate au.

“ʻOku ou fakamoʻoni atu he ʻikai lava ke ke hē koe ʻo mamaʻo ange meí he maama mo e fuʻu poto ʻe lava ke maʻu ʻe Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni ko ʻene ʻi ai pē ha kiʻi loto ke fakatomala mo fai ha feinga, te Ne ʻi ai. Ne ʻikai ke Ne hifo pē ki ho tūkungá; naʻá Ne hifo ʻo maʻulalo ange ai, koeʻuhi ke Ne ʻi he meʻa kotoa pē pea nofoʻia ʻi he meʻa kotoa pē, ko e maama ʻo e moʻoní.’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:6.]”4

Ko e taha e ʻuhinga ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ke mahino e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí mo hono ngaahi ola taʻefakangatangatá he ko ʻene lahi ange e mahinó pea ʻe lahi ange leva e holi ke fakamolemoleʻi kitautolu mo e niʻihi kehé.

Neongo ʻetau tui ki he ivi fakamaʻa ʻo Kalaisí, ʻoku faʻa fai e fehuʻi ko ʻení: “ʻTe u ʻiloʻi fēfē kuo fakamolemoleʻi ʻeku ngaahi angahalá?” Kapau ʻoku tau ongoʻi e Laumālié, ko ʻetau fakamoʻoni ia kuo fakamolemoleʻi kitautolu, pe kuo kamata ke fakahoko e ngāue ki he founga fakamaʻá. Ne akonaki ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo pehē: “Kapau kuó ke ongoʻi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní … , te ke lau ia ko ha fakamoʻoni ʻoku ngāue ʻa e Fakaleleí ʻi hoʻo moʻuí.”5

ʻĪmisi
Hala ʻoku ngata

ʻOku faʻa fehuʻi e niʻihi, “Kapau kuo fakamolemoleʻi au, ko e hā nai e ʻuhinga ʻoku ou kei ongoʻi halaia aí? ʻI he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá mahalo ko ha fakatokanga ʻa e toe manatu ki he halaia ko iá, ko ha meʻa ke “fakatokanga mai” kiate kitautolu ke fakakaukauʻi e meʻa ʻoku tau faí, ʻi ha kiʻi taimi, ʻo fakamanatuʻi mai kapau ʻe toe hoko mai ha fakatauele kiate kitautolu pea: “ʻOua naʻa toe foua ʻa e hala ko iá. ʻOkú ke ʻiloʻi ʻa e mamahi ʻe lava ke hoko maí.” ʻOku hoko ia ko ha maluʻi, ka ʻoku ʻikai ko ha tautea.

ʻOku malava nai ke kei manatuʻi ʻetau ngaahi angahalá pea ʻikai ke kei ongoʻi halaia?

Ne manatuʻi ʻe ʻAlamā ʻene angahalá, neongo kuo fuoloa taʻu ʻene fakatomalá. ʻI heʻene tangi kia Sīsū ki ha ʻaloʻofá, naʻá ne pehē, “Naʻe ʻikai te u toe manatuʻi ʻa hoku ngaahi mamahí; ʻio, naʻe ʻikai ke toe tauteaʻi hoku lotó ʻi heʻeku manatu ki heʻeku ngaahi angahalá.”6

ʻE anga fēfē haʻane kei manatuʻi ʻene ngaahi angahalá kae ʻikai ke ongoʻi ha loto-mamahi pe halaia? Koeʻuhí ko e taimi ʻoku tau fakatomala aí, ʻoku tau “fanauʻi ʻi he ʻOtuá.”7 Pea hangē ko e lau ʻa e folofolá ʻoku tau hoko ko ha, “kakai foʻou”8 ʻia Kalaisi. ʻOku tau lava ʻo pehē ʻi he loto faitotonu haohaoá, “ʻOku ʻikai ko e tangata pe fefine au naʻá ne fakahoko e ngaahi angahala ko ia he kuohilí. Ko ha tokotaha foʻou au kuo liliu.”

3. Mamahí mo e Ngaahi Vaivaí. Naʻe kikite foki ʻa ʻAlamā ko Kalaisí “te ne hāʻele atu, ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahí mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē.” Ko e hā hono ʻuhingá? “Koeʻuhí ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofa, … koeʻuhí ke ne ʻafioʻi fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí.”9

ʻOkú Ne fakahoko fēfē ʻeni? Ko e taimi ʻe niʻihi ʻokú Ne toʻo ai e faingataʻá. ʻOkú Ne fakamālohia kitautolu he taimi ʻe niʻihi ke tau kātaki, pea taimi ʻe niʻihi te Ne ʻomi kiate kitautolu ha vakai ʻoku taʻengatá ke mahino lelei ange honau natula fakataimí. Hili e faingataʻaʻia fuoloa ʻa Siosefa Sāmita he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi ha māhina ʻe ua, naʻá ne toki tangi hake leva, “ʻE ʻOtua, ʻokú ke ʻi fē?”10 Naʻe ʻikai ke Ne ʻomi leva ha fakafiemālie, ne folofola mai ʻa e ʻOtuá, “ʻE hoku foha, ke ʻi ho laumālié ʻa e melinó; ʻe kiʻi fuofuoloa siʻi pē ʻa hoʻo faingataʻaʻiá pea mo hoʻo ngaahi mamahí; pea ʻe toki hakeakiʻi ko e ʻe he ʻOtuá ki ʻolunga ʻo kapau te ke kātakiʻi ia ʻo lelei.”11

ʻOku toki mahino ʻeni kia Siosefa ko e aʻusia naʻá ne maʻú ko ha meʻa siʻi pē ia ʻi hono fakatatau ki ʻitānití. ʻI hono maʻu ʻo e mahino lahi ko ʻení, naʻá ne tohi leva ki he Kāingalotú mei he pilīsone tatau pē, “Siʻi kāinga ʻofeina, ke tau fai ʻi he loto fiefia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻu ʻa e mālohi ke faí; pea te tau toki lava ʻo tuʻu maʻu ʻi he loto-fakapapau, ke mamata ki he fakamoʻui ʻa e ʻOtuá.”12 He te tau maʻu ha vakai ʻoku taʻengatá te tau lava ʻo ʻilo e ʻuhinga hotau ʻahiʻahiʻi mo e ʻamanaki lelei ki ha fakafiemālie, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

Ngaahi Vaivaí mo e Ngaahi Melé. Koeʻuhí ko ʻEne Fakaleleí, ʻoku maʻu ai ʻe he Fakamoʻuí ha ivi ke fakamālohia, oku faʻa ui ko e ʻaloʻofá,13 ʻe lava ke tokoni ke tau ikunaʻi hotau ngaahi vaivaí mo e ngaahi melé ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau feinga ke hoko lahi ange ʻo hangē ko Iá.

Ne akonaki ʻa Molonai ʻo pehē: “ʻIo, haʻu kia Kalaisi, pea hoko ʻo haohaoa ʻiate ia, … koeʻuhi ke tupu ʻi heʻene ʻaloʻofá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisi.”14 Hangē ku ʻi ai ha ongo founga pe meʻa ke tau fakaʻaongaʻi ki he ngaahi mālohi te ne lava ke fakaleleiʻi—ʻo ʻau ki hono fakahaohaoaʻi—kitautolu.

ʻUluakí, ko e ngaahi ouau fakahaofí. ʻOku talamai ʻe he folofolá kiate kitautolu, “Ko ia, ʻoku fakahā ʻi hono ngaahi ouaú ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá.”15 ʻOku tau fakakaukau he taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi ouaú ko ha lisi vakaiʻi —he ʻoku fie maʻu ki he hakeakiʻí, ka ko hono moʻoní ko e ouau takitaha ʻoku malava ke maʻu ai ha mālohi faka-ʻOtua te ne tokoniʻi kitautolu ke tau hoko lahi ange ʻo hangē ko Kalaisí. Hangē ko ʻení:

  • ʻI hono papitaiso kitautolú pea maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku tau maʻa —ʻo toe māʻoniʻoni ange ʻo hangē ko e ʻOtuá.

  • Tānaki atu ki aí, ʻoku fakafou ʻi he Laumālie Maʻoniʻoní, ʻa hono fakamaama hotau ʻatamaí pea fakavaivaiʻi hotau lotó kae lava ke tau fakakaukau mo ongoʻi lahi ange ʻo hangē ko Iá.

  • Pea ʻi hono silaʻi kitautolu ko e ongo meʻa malí, ʻoku tau maʻu e totonu ki he “ngaahi taloni, ngaahi puleʻanga, ngaahi pule fakapilinisi, mo e ngaahi mālohi”16 ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá.

Ko e founga hono ua ki he mālohi ke fakamālohiá ko e ngaahi meʻafoaki ko ia ʻo e Laumālié. Koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Kalaisí, ʻoku tau lava ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní fakataha mo hono ngaahi foaki fakalaumālié. Ko e ngaahi meʻafoaki ko ʻeni ko e ngaahi ʻulungaanga ʻo e anga faka-ʻOtuá; ko ia ai, ko e taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai ha meʻafoaki ʻo e Laumālié, ʻoku tau hoko ai ʻo hangē ko e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ʻi hono toutou faleʻi kitautolu ʻe he folofolá ke fekumi ki he ngaahi meʻafoaki ko ʻení.17

Ne akoʻi mai ʻe Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni: ʻOku ʻikai totonu ke pehē ʻe ha taha, ʻHe ʻikai ke u lava ia ʻe au; ko hoku natulá pē ia ʻoʻokú.’ ʻOku ʻikai ke fakatonuhiaʻi Ia ʻi he meʻá ni, koeʻuhi he naʻe talaʻofa mai e ʻOtuá ke ʻomi e ngaahi meʻafoakí te ne toʻo [hotau ngaahi vaivaí]. … Kapau ʻoku ʻi ai hatau niʻihi ʻoku ʻikai haohaoa, ko hotau fatongiá ke lotua e meʻafoaki te ne ʻai ke tau haohaoá.”18

Ko hono fakanounoú, ʻoku ʻomi ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí kiate kitautolu ʻa e moʻuí kae ʻikai ko e maté, “hoihoifuá ko e fetongi ʻo e efuefú,”19 fakamoʻuí kae ʻikai ko e mamahí, mo e haohaoá ʻaki e vaivaí. Ko e faitoʻo ia ʻa e langí ki he ngaahi fakafeʻātungia mo e faingataʻa ʻo e māmaní.

ʻI he uike fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuʻi ʻi he māmaní, naʻá Ne folofola, “Te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani: ka mou lototoʻa; kuó u ikuʻi ʻa māmani.”20 Koeʻuhi he naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻEne Fakaleleí, ʻoku ʻikai ha mālohi mei tuʻa pe ko ha meʻa ʻe hoko pe ha taha—ʻikai ha angahala pe mate pe vete mali—te ne taʻofi kitautolu mei hono maʻu e hakeakiʻí, kapau te tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻI he ʻilo ko iá te tau lava ʻo vilitaki atu kimuʻa ʻi he fiefia mo e ʻilo fakapapau ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi he ngāue fakalangi ko ʻení.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻikai ke ngata pē he taʻefakangatangata e Fakalelei ʻa e Fakamoʻui, ka ʻi hono fakahoko fakafoʻituitui iá—ʻe ʻikai ngata ʻi heʻetau lava ai ʻo foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá, ka te tau malava ʻo hoko ʻo hangē ko Iá—ko e taumuʻa taupotu taha ia e Fakalelei ʻa Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni ia ʻi he loto houngaʻia mo e ʻiloʻilo pau, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.