2019
Ko e Vakai Atu ʻi he Tuí
Mē 2019


Ko e Mata ʻo e Tuí

Kapau te tau filifili pē ʻa e meʻa te tau tali ʻi he fanongonongó, ʻoku puli meiate kitautolu ʻa ʻetau vakai taʻengatá, ʻo fakamahuʻingaʻi ange ʻa ʻetau aʻusia ʻi he moʻui ní.

Kimuʻa pē ʻi hono Tutuki ʻa Sīsuú, naʻe ʻave Ia kia Pailato ʻi he fale fakamaauʻangá. “Ko e Tuʻi koe ʻo e kakai Siú?” Ko e lea tukuhifo ia ʻa Pailató. Pea tali ange ʻe Sīsū: “ʻOku ʻikai ʻo māmani hoku puleʻangá. … Naʻá ku haʻu ai ki māmani, koeʻuhí ke u fakamoʻoni ki he moʻoní. Ko ia kotoa pē ʻoku ʻi he moʻoní, ʻoku fanongo ia ki hoku leʻó.”

Pea pehē ʻe Pailato kiate ia, “Ko e hā ʻa e moʻoni?”1

ʻI he māmaní he ʻahó ni, ʻoku fuʻu faingataʻa e fehuʻi “Ko e hā ʻa e moʻoni?” ki he fakakaukau ʻa e māmaní.

ʻOku maʻu mei he fekumi ʻi he ʻinitanetí ha ngaahi tali ʻe lau miliona ki he fehuʻi “Ko e hā ʻa e moʻoni?” ʻOku lahi ange e fakamatala ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau telefoni toʻotoʻó ʻi he ngaahi tohi kotoa he laipelí. ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku lahi ʻānoa ai e fakamatalá mo e fakakaukaú. ʻOku ʻākilotoa kitautolu ʻe he ngaahi leʻo fakatauele mo fakahekeheke.

ʻOku tau fihia ʻi he ngaahi meʻa puputuʻu ʻo e ʻaho ní, pea ʻikai ha ofo he tokolahi ʻa e niʻihi ʻoku nau tui ki he ngaahi lea ne fai ʻe Polotokolasi kia Soukolotisi he taʻu ʻe 2,500 kuohilí: ʻo pehē: “Ko e meʻa ʻoku ke lau ko e moʻoní, ʻoku moʻoni pē ia kiate koe, pea ko e meʻa ʻoku ou lau ʻe au ʻoku moʻoní, ʻoku moʻoni pē ia kiate au.”2

Nofotaha hoʻo tokangá ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí

ʻI heʻetau maʻu e tāpuaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí, ʻoku tau fakahā ʻi he loto fakatōkilalo ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe niʻihi ʻoku kakato mo matuʻaki moʻoni. ʻOku tatau e ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení ki he foha mo e ʻofefine kotoa ʻo e ʻOtuá.

ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá, “Pea ko e moʻoní ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí.”3 ʻOku vakai atu e moʻoní ki he ngaahi meʻa ne hoko mo ʻamanaki ke hokó, ʻo fakalahi ʻetau ʻiló ki he meʻa ʻoku hoko he taimi ní.

Naʻe pehē ‘e Sīsū, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui.”4 ʻOku taki kitautolu ʻe he moʻoní ki he hala ʻo e moʻui taʻengatá, pea ʻoku maʻu pē ia fakafou ʻi hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai pē ha toe founga.

ʻOku akoʻi mai ʻe Sisū Kalaisi kiate kitautolu e founga ke tau moʻui aí pea angaʻofa mai ʻaki e fakamolemoleʻi ʻetau angahalá mo e moʻui-taʻe-faʻa-mate hili e maté, ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí mo e Toetuʻú. ʻOku moʻoni ʻaupito ʻeni.

ʻOkú Ne akoʻi kitautolu, ʻoku ʻikai ke mahuʻinga ia pe ʻoku tau tuʻumālie pe masiva, ʻiloa pe taʻeʻiloa, taukei pe ʻikai poto. Ko ʻetau taumuʻa he moʻuí ni ke fakamālohia ʻetau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, fili e leleí kae ʻikai ko e koví, pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Neongo ʻetau fiefia he ngaahi lavameʻa ʻa e saienisí mo e ʻilo fakafaitoʻó, ka ʻoku ope atu e ngaahi moʻoni ia ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻilo foʻou ko ʻení.

Kuo ʻi ai maʻu pē ha ngaahi meʻa loi ke ne takihalaʻi e fānau ʻa e ʻOtuá mei he moʻoní, ʻo fakafepaki ki he ngaahi moʻoni ʻo ʻitānití. ʻOku tatau maʻu pē ʻa e ngaahi fakakikihi ʻa e filí. Fanongo ki he meʻá ni, ne fakahoko he taʻu ʻe 2,000 kuohilí:

“ʻOku ʻikai te [ke] lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai te [ke] mamata ki ai. … [Ko e hā pē ha faʻahinga meʻa ʻoku fai ʻe ha taha ʻoku] ʻikai ko ha hia ia.”

“[ʻOku ʻikai ke tāpuakiʻi koe ʻe he “Otuá, ka] ʻoku [tuʻumālie ʻa e taha] kotoa pē ʻo fakatatau ki [hono] potó.”5

“ʻOku ʻikai ha ʻuhinga lelei ke ʻi ai ha taha ʻo hangē ko ha … Kalaisí … ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá.”6

“[Ko e meʻa ʻoku mou tui ki aí ko ha tukufakaholo fakasesele ia mo e] anga mamio hoʻomou fakakaukaú.”7 ʻIkai ʻoku pehē e kuongá ni?

ʻI hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí, kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá ha founga ke tau ako mo ʻiloʻi ai e ngaahi moʻoni fakalaumālié: ʻoku tau maʻu ia mei he ngaahi folofola māʻoniʻoní, ko ʻetau lotu fakatāutahá, ngaahi aʻusiá, akonaki ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí, mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, te ne tokoniʻi kitautolu ke “ʻiloʻi hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē.”8

Ko e Moʻoní ʻOkú ne Tala e Kehekehe Fakalaumālié

ʻOku lava ke tau ʻiloʻi e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau fekumi fakalaumālie kiate kinautolú. Naʻe pehē ʻe Paula, “ʻOku ʻikai ha tangata ʻokú ne ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá, ka ko e Laumālie pē ʻo e ʻOtuá. … [He] ʻoku ʻilo fakalaumālie pē ia.”9

Sio ki he fakatātā ko ʻeni ʻa Maikolo Mefí. ʻE faingataʻa ke ke tui ko hano tā fakatātaaʻi ia ʻo e fofonga ʻo e tangatá ʻi heʻene tuʻu ko ʻení. Ka neongo ia, kapau te ke sio ki he ngaahi foʻi totí mei ha tafaʻaki ʻe taha, te ke sio ki he fakaʻofoʻofa e fakakaukau ʻa e tokotaha tā fakatātaá.

ʻOku pehē pē ʻetau vakai atu ki he moʻoni fakalaumālie ʻa e ʻOtuá ʻaki e fofonga ʻo e tuí. Naʻe pehē ʻe Paula: “ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tangata fakakakanó ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá: he ko e vale ia kiate ia: pea ʻoku ʻikai te ne faʻa ʻilo ia, he ʻoku ʻilo fakalaumālie pē ia.”10

ʻOku ʻomai ʻe he folofolá, ʻetau lotú, ngaahi aʻusiá, kau palōfita ʻo onopōní, mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ha tuʻunga mahino fakalaumālie ʻo e moʻoní ʻoku fiemaʻu ki heʻetau fononga ʻi he māmaní.

Ko e Fanongonongo ʻo fakafou ʻi he Vakai atu ʻi he Tuí

Tau vakai atu ki he fanongonongo ki he fāmilí ʻaki ha fofonga ʻo e tuí.

Ne fakafeʻiloaki mai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻaki e fakamatala ko ʻení: “ʻI he lahi fau e loi ʻoku lau ko e moʻoní, lahi fau mo e kākā fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga moʻuí mo e ʻulungaanga mahuʻingá, ʻi he lahi fau ʻo e fakatauele mo e olopoto ke tali māmālie ʻa e ʻuli ʻo e māmaní, ʻoku mau ongoʻi ai ke fai atu ha fakatokanga [kiate kimoutolu].”11

ʻOku peheni e kamata ʻo e fanongonongó: “Ko e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—naʻe fakatupu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko e tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻofefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he tokotaha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau.”

Ko ha ngaahi moʻoni taʻengata ʻeni. Ne ʻikai ke tau hoko noa pē mei ha meʻa fakanatula.

ʻOku ou saiʻia he ngaahi leá ni: “ʻI he maama fakalaumālié naʻe ʻiloʻi ai mo hū ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālié ki he ʻOtua ko ʻenau Tamai Taʻengata mo nau tali ʻEne palaní.”12

Ne tau moʻui kimuʻa pea toki fanauʻi mai kitautolú. ʻOku hoko hotau tuʻunga totonu fakafoʻituituí ko ha konga ʻetau moʻuí ke tuputupuʻa. ʻI ha ngaahi fokotuʻutuʻu ʻoku ʻikai ke mahino kakato kiate kitautolu, ne hanga ʻe heʻetau tupulaki fakalaumālie ʻi he maama fakalaumālié ʻo tākiekina hotau tuʻunga ʻi hení.13 Ne tau tali e palani ʻa e ʻOtuá. Ne tau ʻilo te tau fepaki mo e faingataʻá, mamahí, mo e tukuhāusiá ʻi he māmaní.14 Ne tau ʻiloʻi ʻe hāʻele mai e Fakamoʻuí pea ʻi hano fakamoʻoniʻi ʻoku taau ʻetau moʻuí, te tau tuʻu hake ʻi he Toetuʻú, pea “tānaki atu ʻa e nāunau ki [hotau] ʻulú ʻo taʻengata pea taʻengata.”15

ʻOku lea fakahangatonu mai e fanongonongó: “ʻOku mau fakahā heni ko e founga ko ia ʻoku fakatupu ai ʻa e moʻui fakamatelié, ko ha tuʻutuʻuni fakalangi ia. ʻOku mau fakamoʻoni atu ki hono haohaoa ʻo e moʻuí pea mo hono mahuʻinga ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá.”

ʻOku poupouʻi ʻe he palani ʻetau Tamaí hono ʻomi ʻe ha husepāniti mo ha uaifi e fānaú ki he māmaní pea ko hotau ngafa ia ke lea ʻo taukapoʻi e fānau ʻoku teʻeki ke fanauʻi maí.

Ko e Fehokotaki Lelei ʻa e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Fanongonongó

Kapau te tau filifili pē ʻa e meʻa te tau tali ʻi he fanongonongó, ʻoku puli meiate kitautolu ʻa ʻetau vakai taʻengatá, ʻo fakamahuʻingaʻi ange ʻa ʻetau aʻusia ʻi he moʻui ní. ʻI hano fakalaulauloto ʻi he faʻa lotu e fanongonongó ʻo vakai atu ʻi he tuí, ʻoku mahino lelei ange kiate kitautolu e anga ʻo e fehokotaki lelei ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní, ʻo fepoupouʻaki mo fakahaaʻi mai e palani ʻetau Tamaí ki Heʻene fānaú.16

ʻOku totonu nai ke tau ʻohovale ʻi hono fakahā ʻe he kau palōfita ʻa e ʻEikí ʻa Hono finangaló, pea kei ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa ha niʻihi? Ko e moʻoni ʻoku fakafisingaʻi ʻe ha niʻihi ʻa e lea ʻa e kau palōfitá he taimi ko iá,17 ka ʻoku fakalaulauloto ʻi he faʻa lotu ʻe ha niʻihi ʻenau ngaahi fehuʻi fakamātoató—ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe tali ʻi he faʻa kātaki mo ha fofonga ʻo e tuí. Kapau ne fakahā mai ʻa e fanongonongó ʻi ha senituli kehe, ʻe ʻi ai pē ha ngaahi fehuʻi, ka ʻe kehe pē ia mei he ngaahi fehuʻi ʻo e ʻaho ní. Ko e taha e ngaahi taumuʻa ʻa e kau palōfitá ke tokoniʻi kitautolu ke tali e ngaahi fehuʻi fakamātoató.18

Kimuʻa pea hoko ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ne pehē : “ʻOku vakai atu e kau palōfitá ki he meʻa ʻe hokó. ʻOku nau vakai ki he ngaahi fakatuʻutāmaki faingataʻa kuo tuku pe ʻe tuku mai ʻe he filí ʻi hotau halá. ʻOku tomuʻa ʻiloʻi foki ʻe he kau palōfitá ʻa e ngaahi meʻa fakaʻeiʻeiki mo e ngaahi faingamālie ʻoku fakatatali maʻanautolu ʻoku fakafanongo ʻi he loto fakamātoato ke talangofua.19

ʻOku ou fakamoʻoniʻi e moʻoni mo e mālohi fakalaumālie ʻo e uouangataha ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá.

Ko e Mavahe Atu ʻa e Māmaní

ʻI heʻeku moʻuí,, kuo tau vakai ki ha ngaahi fuʻu liliu lahi ki he tui ʻa e māmaní fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻoku akoʻi ʻi he fanongonongó. ʻI heʻeku kei talavoú mo e kamata mai ʻeku nofo malí ne tokolahi ha kakai ʻi he māmaní ne ʻikai ke nau muimui ki he ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻa e ʻEikí ki he fono ʻo e angamaʻá, ʻa ia ʻoku toki fakahoko pē ʻa e feohi fakasekisualé ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine kuó na ʻosi mali ʻi ha founga fakalalo. ʻI hoku taʻu 20 mo e 30 tupú ne tokolahi ha niʻihi ne ʻikai ke nau toe maluʻi e toputapu ʻo e fānau teʻeki fāʻeleʻí, ʻi he fakautuutu hono tali lelei ʻo e fakatōtamá. ʻI he ngaahi taʻu mai kimui ní, ne tokolahi ha kakai ne ʻikai ke nau talangofua ki he fono ʻa e ʻOtuá ko e malí ko ha fakataha toputapu ia ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine.20

ʻOku fakamanatu mai ʻe he kakai tokolahi ʻoku ʻikai ke nau tauhi e ngaahi fekau ne fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e ʻaho ko ia ʻi Kāpaneume ne fakahā ai ʻe he Fakamoʻuí Hono tuʻunga fakalangí ka ko e meʻa fakalolomá ko e “tokolahi ʻo ʻene kau ākonga … [ne] ʻikai ke toe ʻalu mo ia.”

Ne hanga atu e Fakamoʻuí ki he Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻE ʻalu mo kimoutolu foki?”

Ne tali ʻa Pita:

“ʻEiki te mau ʻalú kia hai? ʻoku ʻiate koe ʻa e ngaahi lea ʻo e moʻui taʻengatá.

“Pea ʻoku mau tui pea ʻilo pau ko koe ʻa e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.”21

ʻOku ʻIkai Feʻunga Lelei Kotoa ʻi loto ʻi he Fanongonongó

ʻOku fuʻu tokolahi ha kakai lalahi mo kei talavou ʻoku nau faivelenga mo mateakiʻi e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí, neongo ko honau tuʻunga lolotongá ʻoku ʻikai ke fenāpasi ia mo e fanongonongo ki he fāmilí: ko e fānau kuo uesia ʻenau moʻuí ʻi he vete malí; toʻu tupu ʻoku manukiʻi ʻe honau ngaahi kaungāmeʻá e fono ʻo e angamaʻá; kakai tangata mo fafine vete mali kuo kafo moʻoni ʻi he taʻeanganofo ʻa e malí; husepāniti mo e uaifi ʻoku ʻikai lava ke maʻu ha fānau; kakai fefine mo tangata ʻoku mali mo ha taha ʻoku ʻikai ke nau tui tatau ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí; kakai fefine mo tangata kei taautaha ʻoku teʻeki lava ke mali koeʻuhi ko ha ngaahi ʻuhinga kehekehe.

ʻOku ʻi ai hoku kaungāmeʻa he meimei taʻu ʻeni ʻe 20 ʻoku ou tanganeʻia ʻaupito ai, ka ʻoku teʻeki ke mali koeʻuhi ko e fetokangaʻaki ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine. Kuó ne tuʻumaʻu ʻi heʻene ngaahi fuakava he temipalé, pea fakatupulaki hono ngaahi talēniti fakapalōfesinalé, mo fua fatongia fakaʻeiʻeiki ʻi he Siasí mo e komiunitií fakatouʻosi. Naʻá ne toki talamai kiate au, “ʻOku ou ongoʻi moʻoni e niʻihi ʻoku tuʻunga tatau mo aú ka ʻoku nau fili ke ʻoua nau te tauhi e fono ʻo e angamaʻá ʻi he māmani ʻoku tau ʻi aí. ʻIkai ne kole mai ʻa Kalaisi ke ‘ʻoua naʻa tau ʻo e māmaní’? ʻOku mahino lelei e kehekehe e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻo e ʻOtuá mo ia ʻo e māmaní.”

ʻOku faʻa ope atu e ngaahi lao ʻa e tangatá ʻi he ngaahi fakangatangata kuo fokotuʻu ʻe he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. ʻE fiemaʻu ʻe kinautolu ʻoku fie fakahōifua ki he ʻOtuá, ʻa e tuí, faʻa kātakí mo e faivelengá.22

ʻOku ou maheni mo hoku uaifi ko Kefí mo ha fefine teʻeki ke mali kuo taʻu 40 tupu, ʻoku mohu talēniti ʻi hono tuʻunga fakapalofesinalé pea ngāue faivelenga ʻi hono uōtí. Kuó ne tauhi foki ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne tohi ʻo pehē:

“ʻOku ou sioloto atu ki ha ʻaho ʻe tāpuekina ʻaki au ha husepāniti mo ha fānau. ʻOku ou kei tatali pē ki ai. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ou ongoʻi kuo fakangaloʻi au peá u tuenoa koeʻuhí ko hoku tūkungá, ka ʻoku ou feinga ke ʻoua naʻa tuku ʻeku tokangá he meʻa ʻoku teʻeki ke u maʻú, kae tuku ia he meʻa ʻoku ou maʻú mo e founga te u lava ai ʻo tokoni ki he niʻihi kehé.

Ne tokoniʻi au heʻeku ngāue ki hoku kāingá, hoku uōtí, mo e temipalé. ʻOku ʻikai fakangaloki au pe liʻekina he ʻoku ou kau pea ʻoku tau kau kotoa ki ha fuʻu fāmili tokolahi.”

ʻOku ʻI Ai Ha Tokotaha ʻOku Mahino Ki Ai

ʻE pehē ha niʻihi, “ʻOku ʻikai mahino kiate koe hoku tūkungá.” Mahalo pē he ʻikai ke u ʻiloʻi, ka ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku ʻi ai e Tokotaha ʻokú mahino ki ai.23 ʻOku ʻi ai ha Tokotaha ʻokú ne ʻafioʻi hoʻo faingataʻaʻiá koeʻuhi ko e feilaulau naʻá Ne fai ʻi he ngoué mo e kolosí. ʻI hoʻo fekumi kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻoku ou palōmesi atu te Ne tāpuekina koe pea toʻo e kavenga ʻoku fuʻu mamafa ke ke fua tokotahá. Te Ne ʻoatu ha kaungāmeʻa taʻengata mo ha ngaahi faingamālie ke ngāue. Kae toe mahuʻinga angé, te Ne fakafonu ʻaki koe e fuʻu ivi fakalaumālie ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo fakamahino atu okú Ne hōifua kiate koe. ʻOku ʻikai ha fili pe meʻa ʻokú ne fakaʻikaiʻi e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pe ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití ʻe mahuʻinga ke tau fakakaukau ki ai.

ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui e Fakamoʻuí. ʻOku ou fakamoʻoni ko Ia ʻa e tupuʻanga ʻo e moʻoni kotoa pē ʻoku matuʻaki mahuʻingá pea te Ne fakahoko kotoa e ngaahi tāpuaki naʻá Ne talaʻofa mai kiate kinautolu ʻoku nau tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Sione 18:33, 36–38.

  2. William S. Sahakian and Mabel Lewis Sahakian, Ideas of the Great Philosophers1966), 28.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:24

  4. Sione 14:6

  5. ʻAlamā 30:15, 17.

  6. Hilamani 16:18.

  7. Vakai, ʻAlamā 30:14, 23, 27.

  8. Molonai 10:5

  9. Joseph Smith Translation, 1 Corinthians 2:11, [ʻi he 1 Kolinitō 2:11footnote c1 Kolinitō 2:14.

  10. 1 Kolinitō 2:14.

  11. Gordon B. Hinckley, “Stand Strong against the Wiles of the World,”Ensign, Nōvema. 1995, 100. Ne toki fakamatalá ni ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ki ha konga ʻo e hisitōlia ʻo e fanongonongó, hangē ko ia ne fakamatalaʻi ʻe Sheri Dew ʻi he Insights from a Prophet’s Life: Russell M. Nelson (2019), 208:

    “ʻI he ʻaho ʻe taha he 1994, ne nofo ai e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi honau loki fakataha alēlea ʻi he Temipale Sōlekí ʻo aleaʻi e ngaahi palopalema fekauʻaki mo e fāmilí. Ne nau fakakaukauʻi e meʻa kotoa mei he fakautuutu mo e mafola lahi ʻa e ponokalafí he ngaahi tafaʻaki kotoa ki ha ngaahi lao kehekehe ʻe ala fokotuʻu ke ne fakafepakiʻi e fāmilí. Ne ʻikai ko ha fealeaʻaki foʻou ʻeni, ka ʻi he ʻaho ko iá ne fai e tokanga ki he tefito mahuʻinga pē ko ʻení.

    “Ne toe vakaiʻi ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tokāteliné mo e ngaahi tuʻutuʻuní, ʻo fakakaukauʻi e ngaahi meʻa ʻe ʻikai lava ke liliú—ʻa e tokāteliné—mo e ngaahi meʻa ʻe malava ke hoko—ko e ngaahi tuʻutuʻuní. Naʻa nau aleaʻi ha ngaahi palopalema ne nau vakai atu ʻe hoko kau ai hano teke lahi ange ʻe he sosaietí ʻa e mali e tangata mo e tangatá pea mo e ngaahi totonu ʻa e tangata liliu fefiné mo e fefine liliu tangatá. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Nalesoni ʻo pehē, ʻKa naʻe ʻikai ko e ngataʻanga ia ʻo e meʻa ne nau vakai ki aí. Ne mau vakai ki he ngaahi feinga ʻa ha tukui kolo ke fakataʻeʻaongaʻi kotoa ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui mo e fakangatangata ʻo e fetuʻutaki fakasekisualé. Ne mau vakai ki he puputuʻu fekauʻaki mo e tuʻunga tangata pe fefiné. Ne mau vakai ki he hoko mai ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa.’

    “Ne iku e fealeaʻaki fuoloa ko ʻení, fakataha mo ha ngaahi fakataha kehe ʻi ha vahaʻataimi ki he aofangatuku ke teuteuʻi ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá ha fakamatala fakapepa ʻe ala hoko ko ha fanongonongo, ʻo fakamatalaʻi ai hono taukaveʻi ʻe he Siasí ʻa e fāmilí ke ʻave ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí” (ʻi he Sheri Dew, Insights from a Prophet’s Life: Russell M. Nelson2019], 208).

  12. Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Mē 2017, 145.

  13. Ne pehē ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi: “Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ne fanauʻi ki he māmaní ne nau fili mo taukaveʻi e palani ʻa e Tamaí. Ko e tokolahi ʻo kitautolu ne tau fai ha fuakava mo e Tamaí ʻo kau ki he meʻa te tau fai ʻi he moʻui fakamatelié. ʻI ha ngaahi founga ʻoku teʻeki ke fakahā mai, ʻoku tākiekina ʻe heʻetau tōʻonga moʻui he maama fakalaumālié ʻetau moʻui ʻi he māmaní” (“The Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1993, 72).

  14. Vakai, Dallin H. Oaks, “Moʻoní mo e PalaníLiahona,Nōvema 2018, 25–28.

  15. ʻĒpalahame 3:26.

  16. Kuo pehē ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi:

    “ʻOku tui e Kāingalotu kuo uluí, ko e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻa ia naʻe tuku mai he meimei kuata senituli kuohilí pea liliu ki ha ngaahi lea fakafonua lahi, ko hono toe fakamamafaʻi ia ʻe he ʻEikí e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻoku fie maʻú, ke ne poupouʻi kitautolu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻoku lolotonga hoko ki he fāmilí. …

    “ʻOku ou fakamoʻoni ko e fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, ko ha fakamatalaʻi ia ʻo ha moʻoni taʻengata, ko e finangalo ʻo e ʻEikí ki Heʻene fānau ʻoku fekumi ki he moʻui taʻengatá. Kuo hoko ia ko ha fakavaʻe ʻo e akonaki mo e founga ngāue ʻa e Siasí ʻi he taʻu ʻe 22 kuohilí, pea ʻe kei pehē ai pē ʻi he kahaʻú. Lau pē ʻoku pehē ia, akoʻi ia, moʻui ʻaki ia pea ʻe tāpuekina kimoutolu, ʻi hoʻomou vilitaki atu ki he moʻui taʻengatá. …

    “… ʻOku ou tui ko e anga ko ia ʻetau fakakaukau mo fakaʻaongaʻi ʻo e fanongonongo ʻo e fāmilí, ʻoku kau ia hono siviʻi ʻo e toʻu tangatá ni. ʻOku ou lotua ʻe tuʻu taʻeueʻia e Kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí ʻi he sivi ko iá” (“Ko e Palaní mo e Fanongonongó,” Liahona, Nōvema 2017, 30–31).

  17. Kuo pehē ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “Kuo ui kitautolu ʻe ha niʻihi ko ha kakai loto taʻefieauna, ka ko e niʻihi loto taʻe-fieauná ʻakinautolu ʻoku ʻikai ke nau loto ke tauʻatāina ʻetau fakakaukaú ka ʻoku nau loto ke tau fakakaukau tatau mo kinautolu. Ko e meʻa ʻoku tau taukaveʻí ʻa e fono ʻo e angamaʻá. ʻOku kei ʻaonga pē ʻa e Fekau ʻe Hongofulú ʻi he ʻahó ni. Kuo teʻeki ke fakataʻeʻaongaʻi kinautolu. … ʻOku ʻikai ke ʻi ai haʻatau totonu ke liliu ʻa e ngaahi fono kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá” (ʻi he Dew, Insights from a Prophet’s Life: Russell M. Nelson, 212).

  18. “Neongo ʻoku ʻohofi e fāmilí ʻi he māmaní hono kotoa, ka ʻe maluʻi kimoutolu ʻe he ngaahi moʻoni ʻi he fanongonongo ki he fāmilí.

    “ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kimoutolu ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeikí e ngaahi nunuʻa lahi ʻo e fakakikihi ʻa e sosaietí ʻi hono fakaʻuhingaʻi ʻo e malí. ʻOku kau he tālanga ʻoku lolotonga faí pe ʻoku lelei ke mali e tangatá mo e tangatá pe fefiné mo e fefiné. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo fehuʻi he tuʻunga ʻo e Siasí ʻi he meʻá ni pe ko ha kaveinga mahuʻinga kehe, fakalaulauloto ki ai, ʻi he faʻa lotu pea talangofua leva ki he ngaahi pōpoaki fakapalōfita ʻi he konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻe fai ʻi ʻOkatopá. Te mou maʻu ha mahino lahi ange, mei he ngaahi lea fakalaumālie ko iá, fakataha mo e ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo ʻomi ha mahino kakato ange ki ho ʻatamaí” (Russell M. Nelson, “Youth of the Noble Birthright: What Will You Choose? [Fakatahalotu ʻa e Polokalama Ako ʻa e Siasí maʻá e kakai lalahi kei talavoú, Sepitema. 6, 2013], broadcasts.ChurchofJesusChrist.org).

  19. Russell M. Nelson, “Tuʻu Ko ha Kau Nofotuʻi MoʻoniLiahona,ʻOkatopa 2016, 53.

  20. Kuo pehē ʻe Palesiteni Nalesoni: “Ka ʻoku fuʻu mālohi hono tākiekina e ngaahi potungāue fakapuleʻangá ʻe he ngaahi ākenga fakasōsialé mo e ngaahi fakakaukau fakaetangatá ʻi heʻenau faʻu, mo toe faʻu, mo feinga ke fakamālohia e ngaahi laó. ʻOku tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi lao mo e tuʻutuʻuni ʻe fokotuʻú, he ʻikai lava ke liliu e tokāteline ʻa e ʻEikí kau ki he malí mo e moʻui maʻá. Manatuʻi: neongo ka fakalaoʻi ʻe he tangatá e faiangahalá, ʻe kei lau pē ia ko e angahala ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá!” (“Ngaahi Fili ki ʻItānití,” Liahona, Nōvema 2013, 108).

  21. Sione 6:66–69.

  22. Vakai, ʻAlamā 32:41–43; Kuó u tanganeʻia maʻu pē ʻi he vahe maʻongoʻonga ko ʻení ʻi hono fakatupulaki ʻetau tuí, ʻoku fakamatala fakataha e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e tuí, faʻa kātakí, mo e faivelengá ʻi he ngaahi veesi ʻe tolu fakaʻosí.

  23. Vakai ʻAlamā 7:12; Ne ʻikai ngata pē ʻi he mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi angahalá, ka koeʻuhí ko hotau ngaahi vaivaí: “Pea te ne toʻo kiate ia ʻa e maté, koeʻuhi ke ne vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté ʻa ia ʻoku haʻihaʻi ʻa hono kakaí; pea te ne toʻo kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhi ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofa, ʻo fakatatau ki he kakanó, koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí.” (Ngaahi lea ʻuhinga tatau mo e vaivaí ko e mahamahaki, vaivaiʻanga, faingataʻaʻia, tō nounou.) Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:6: “Ko ia ia naʻá ne hāʻele hake ki ʻolungá, ʻo hangē foki ko ʻene hāʻele hifo ki lalo ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻa ia ʻokú ne ʻafioʻi ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, koeʻuhí ke ne ʻi he meʻa kotoa pē pea nofoʻia ʻi he meʻa kotoa pē, ko e maama ʻo e moʻoní.”