Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 11: Ko e Fili ke ‘A‘eva ‘i he Talangofuá


Vahe 11

Ko e Fili ke ‘A‘eva ‘i he Talangofuá

Na‘e tataki ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a e fononga ko ia ‘a e Kāingalotu ‘e toko lau afe ki Saioné, ‘o ne fa‘a fakahinohino‘i pē kinautolu ‘i ha fanga ki‘i me‘a iiki hangē ko ‘ení, ke ‘oua ‘e tuku ke toho fakataha ‘a e fanga pulu kuo nau fu‘u hela‘iá mo e fanga pulu fo‘oú. Ka neongo ia, na‘á ne toe fakalotolahi‘i foki ‘a e Kāingalotú ke nau mo‘ui fakafalala pē kiate kinautolu pea mo fai ‘a e ngaahi fili na‘e fakapotopotó. Na‘á ne akonaki ‘o pehē: “‘Oku mātu‘aki ‘aonga ‘aupito ki he tangata, mo e fefin, mo e fānau iiki kotoa pē ‘oku kau ki he ngāue ko ‘eni ‘o e tānaki fakataha ki Saioné, ke ne fai ‘a ia kotoa pē te ne lavá ke fakatupulaki ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá ke langa ‘a Saioné, pea ke ne tokoni ‘i he huhu‘í … ‘E lava ‘e he‘etau fai velenga ‘i hono fakahoko ‘o e ngāue ní … ‘o fakaivia mo ngaohi e Kāingalotú ke nau mo‘ui fakafalala pē kiate kinautolu, pea he ‘ikai ke nau lava ke fakahoko ‘eni ‘iate kinautolu pē ta‘e fai hanau tokonia” (LL, 220–21). Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, “Ko e feilaulau pē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí mei hono kakaí, ko e talangofua kakato ki he‘etau ngaahi fuakavá.”

Ko e ngaahi akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku tau ma‘u ‘a e tau‘atāina ke fili ki he leleí pe ki he koví, ka he ‘ikai ke tau lava ‘o fili ‘a e ngaahi nunu‘a ‘o ‘etau filí.

‘Oku tau‘atāina ‘a e tangata ma‘u ‘atamai kotoa pē ki he‘enau filí, pea te nau mo‘ui pe mala‘ia ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi fili pē ‘anautolú (DBY, 62).

‘E lava nai ke mahino ki he kakaí ‘oku mātu‘aki ‘aonga ke ‘omai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku fehangahangaí kiate kinautolú, he ka ‘ikai, he ‘ikai leva ke hoko ‘a e mo‘uí ni ia ko ha tu‘unga vakai‘i ‘anga, pea he ‘ikai ke tau ma‘u ‘e kitautolu ha faingamālie ke faka‘aonga‘i ‘a ‘etau tau‘atāina kuo foaki maí? ‘E lava nai ke mahino kiate kinautolu he ‘ikai ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘e ngatá kae ‘oua leva kuo tau ‘ilo‘i papau mo tau a‘usia tonu ‘o mahino kiate kitautolu ‘a e leleí mo e koví, ‘a e māmá mo e fakapo‘ulí, ‘a e mo‘oní, anga-leleí, mo e anga-mā‘oni‘oní–pea pehē ki he anga-koví, fai angahalá, pea mo e ‘au‘auhá? (DBY, 66).

‘E lava pē ‘e he tangatá ke ne fakatupu mo mapule‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne faí, ka ‘oku ‘ikai ke ne lava ‘e ia ‘o mapule‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hoko aí (DBY, 63).

‘Oku ‘ikai ha fo‘i toko taha ‘i he mãmaní te ne ta‘e malava ke fakahaofi pe ke ne faka‘auha pē ia; pea ‘oku hoko tatau pē ki he ngaahi pule‘angá (DBY, 67).

‘Oku ‘i ai pē ‘a e ngaahi fakangatangata ki he‘etau tau‘atãina ke filí, ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē, pea kuo pau ke ‘oua na‘a hanga ‘e he‘etau tau‘atãiná ‘o maumau‘i ‘a e fono ko iá. Kuo pau ke fili ‘a e tangatá ki he mo‘uí pe ki he maté [vakai, Hilamani 14:31], pea kapau leva ‘okú ne fili ki he maté, te ne ‘ilo ‘oku ‘ikai ke ne loko lava ke fai ha me‘a, pea ‘oku ha‘iha‘i ‘a e tau‘atāina na‘e foaki kiate iá ‘o ‘ikai ke ne lava ke faka‘aonga‘i ia ke fakafepaki‘i ‘aki e laó ta‘e te ne ‘i ha tu‘unga ke fakatonutonu pea ke tautea‘i ia ‘e he ‘Otua Māfimafí (DBY, 63).

‘E lava pē ‘e ha tangata ia ke ne si‘aki ‘ene tau‘atāina ke filí pe ko ‘ene totonu ko e ‘ea hokó, ka ko e taimi ‘oku mole atu ai iá, he ‘ikai ke ne toe lava ke ma‘u ia. ‘I he‘ene peheé, ‘oku totonu leva ke tau tokanga pea ‘oua na‘a tuku ke mole ‘a e tau‘atāina kuo foaki ma‘atautolú. Ko e faikehekehe ‘eni ‘o e toko taha anga-mā‘oni‘oní mo e toko taha fai angahalá, ‘o e mo‘ui ta‘e ngata mo e maté, ‘o e fiefiá pe mamahí, pea kiate kinautolu ko ia ‘oku ma‘u honau hakeaki‘í, ‘oku ‘ikai fakangatangata ‘a e ngaahi monū‘ia ‘oku nau ma‘ú, he ‘e kei hokohoko atu ai pē hono ma‘u ‘a honau ngaahi tāpuakí, pea ‘ikai ha ngata‘anga ‘o honau ngaahi pule‘angá, ngaahi nofo‘a fakatu‘í, ngaahi pulé, ngaahi mo‘oní pea ki honau mālohí, ‘o nau tupulaki kinautolu ‘o ta‘e ngata. Ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau tali ‘a e fakaafé, pea nau fehi‘a ki he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí, ‘oku nau teuteu‘i kinautolu ke kapusi mei hono ‘afio‘angá, pea takanga mo e kau tēvoló, ‘oku fakangata ‘enau tau‘atāiná ‘i he taimi pē ko iá, pea ‘oku fakangatangata ‘a e ngaahi me‘a ‘oku nau lava ke faí (DBY, 63–64).

‘Oku ‘ikai fakamālohi‘i ‘e he ‘Eikí ia ha taha ke ne tali ‘a e ongoongoleleí, pea ‘oku ‘ikai ke u tui au te ne fakamālohi‘i kinautolu ke nau mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí hili ‘enau tali iá (DBY, 64).

Kuó ne tuku mo‘onautolu ha faingamālie ke nau fili ma‘a nautolu pē, ‘o tatau ai pē pe ko e fili ki he leleí pe ki he koví; ka ‘oku kei ‘i hono to‘ukupú pē ‘a e ola pe nunu‘a ‘o ‘etau fili (DBY, 62).

‘Oku tu‘utu‘uni ‘e he ngaahi fono ta‘e ngata ‘oku lava ke mo‘ui pea mo‘ui ai mo e ni‘ihi kehé ‘i he ngaahi pule‘anga ta‘e ngata ‘o e ‘Otuá ‘o pehē, kuo pau ke loto fiemālie ‘a e tangatá ki he me‘a ko ia ‘okú ne faí kae toki lava ke haohaoa e pule ‘a e Tokotaha na‘á Ne Fakatupu kinautolú (DBY, 65).

He ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o ‘ave ha tangata pē ha fefine ki hēvani. ‘Oku fakakaukau ha tokolahi ia te nau lava ‘o ‘ave fakamālohi‘i ‘a e kakaí ki hēvani, ka he ‘ikai lava ia he ‘oku tau‘atāina pē ‘a e ‘atamai poto ‘oku tau ma‘ú ‘o hangē ko e tau‘atāina ‘a e ngaahi ‘Otuá. He ‘ikai lava ke fakamālohi‘i ‘a e kakaí ia ‘o hangē tofu pē ko e ‘ikai ke ke lava ‘o fa‘oaki kotoa ‘i ha ki‘i me‘a si‘isi‘i ‘a e ngaahi laumālie ‘o e fānau ‘a e tangatá kuo ‘ave fakamālohi‘i ki hēvani ‘aki hono malanga‘i kiate kinautolu ‘e tutu kinautolu ‘i helí (DBY, 64).

Te ke ‘ilo‘i pē ‘e koe pe ‘oku tataki koe ‘i he hala ‘oku totonú pe halá, ‘o hangē pē ko ho‘o ‘ilo‘i lelei ‘a e hala ki ‘apí. He ‘oku fakahā ‘e he fo‘i tefito‘i mo‘oni kotoa pē kuo fakahā ‘e he ‘Otuá ki he fakakaukau ‘a e tangatá, ‘oku mo‘oni ‘a e me‘a ‘okú ne talá, pea ‘oku ‘ikai ke uiui‘i ‘e he ‘Otuá ha tangata ‘i he māmaní ta‘e te ne fakahā kiate ia ‘oku mo‘oni ‘a hono uiui‘í (DBY, 65).

‘Oku hoko nai ‘eni, ke to‘o ai mei ha tangata ‘a ‘ene ngaahi totonú koe‘uhí ko ‘ene fakapapau‘i ‘i hono lotó te ne fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá? ‘E fakapapau nai ‘a e tangatá ke fakamo‘oni‘i ‘oku ‘i ai ‘ene tau‘atāina ke fili pē ma‘ana? ‘Oku ou taukave‘i ‘oku ‘ikai fie ma‘u ia, pe ke kaiha‘a pe fai ha fa‘ahinga me‘a ‘oku hala. Te u fakamo‘oni ki he langí pea ki he kakai ‘o e māmaní na‘e fanau‘i mai pē au mo ‘eku tau‘atāiná, pea ‘oku ou tau‘atāina ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, kau ‘āngeló mo e kakaí, ‘o u tau‘atāina tatau pē ‘i he taimi ‘oku ou tū‘ulutui ai ke u lotú mo e taimi ‘oku ou lea fakapapau aí. ‘Oku ‘i ai ‘eku totonu ke u ui fakataha mai ‘a hoku fāmilí ke mau lotu ‘i ha taimi pē ‘oku ou loto ki ai, pea ‘oku ou tui ‘oku fakamo‘oni‘i ai ‘oku ou tau‘atāina pē ki he me‘a ‘oku ou faí, ‘o hangē pē ko ‘eku tau‘atāina ke u kaiha‘a, kapekape, loi, pea mo konaá (DBY, 65).

‘Oku tau hoko nai ko ha kau pōpula ‘i he taimi ‘oku tau talangofua peheni aí? ‘Ikai, he ko e founga pē ia ‘e taha ‘i he māmaní te ke lava, peá u lava ai ke tau‘atāiná … Ko e tokāteline hala ia ‘a e pehē ko ē ‘oku ‘ikai ke tatau pē ‘a ‘eku fa‘iteliha ki he anga hoku lotó ‘i he taimi ‘oku ou lotu aí pea mo e taimi ‘oku ‘amanaki ke u kapekape aí … Ko e tangata ko ia ‘okú ne talangofua kakato ki he ngaahi fono ‘o langí, ‘okú ne fai ia ‘i he fa‘iteliha ‘o hono loto pē ‘o‘oná pea ‘okú ne faka‘aonga‘i ai ‘a ‘ene tau‘atāiná ‘o tatau pē mo ha‘ane faka‘aonga‘i ia ‘i he taimi ‘oku pule‘i ai ia ‘e he ngaahi holi ‘o hono lotó … Ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ia meiate kitautolu ko ‘etau talangofua kakato ki he ngaahi fono ‘o e mo‘uí. Ko e feilaulau pē ‘oku kole ‘e he ‘Eikí mei hono kakaí ko e talangofua kakato ki he‘etau ngaahi fuakava mo hotau ‘Otuá, ‘a ia ko ‘etau fuakava ke tauhi kiate ia ‘aki ‘a hotau lotó kotoa (DBY, 225).

Te tau lava ke nofo ‘i he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otua Māfimafí ‘i he‘etau talangofua ki he mo‘oní.

Ko e talangofuá ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahino mo lahi taha hono faka‘aonga‘i faka‘ahó pea ‘i ‘api, ‘i ha toe tefito‘i mo‘oni kuó ke fakakaukau ki ai pe ‘ilo ki ai (DBY, 22).

Monū‘ia ‘ā ka kinautolu ‘oku nau talangofua ‘i he taimi ‘oku fai mai ai ‘e he ‘Eikí ha fekau fakahangatonu, ka ‘oku toe monū‘ia ange ‘a kinautolu ‘oku nau talangofua ta‘e fai mai hanau fekau‘i fakahangatonú (DBY, 22).

Kapau te tau tokanga ki he akonakí, te tau hoko ko e kakai lelei taha ‘i he māmaní; te tau maama ‘o hangē ha maama ulo lahi ‘oku tu‘u ‘i ha funga mo‘ungá ‘a ia he ‘ikai lava ke fakapuliki, pe hangē ha te‘elango ‘oku tu‘u ‘i he tu‘unga te‘elangó (DBY, 21).

Kapau ‘oku mou loto ke mou ma‘u pea fiefia ‘i he ‘alo ‘ofa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní, pea fai hono finangaló (DBY, 223).

Kapau ‘oku fonu ‘a hotau lotó ‘i he Laumālie ‘o e mo‘oní, mo e Laumālie ‘o e ‘Eikí, tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi lea ‘o e mo‘oní ‘oku ha‘u mei he langí ‘i he taimi ‘oku folofola mai ai ‘a e ‘Otuá, ‘oku totonu ke kalanga kotoa ‘a hono kakaí ‘o pehē, “Haleluia! fakafeta‘i ki he ‘Otuá! Kuo mau ‘osi mateuteu atu ke tali ‘a e ngaahi lea ko iá he ‘oku mo‘oni ia” (DBY, 21).

Faka‘amu ange ‘e au ke u mamata ki he kãingalotú ‘i he taimi ‘oku nau fanongo ai ki he ngaahi lea ‘o e mo‘oní ‘i hono hua‘i hifo kiate kinautolú, kuo nau mateuteu ke tali ‘a e ngaahi leá ni koe‘uhí he kuo nau ongo‘i fiemãlie kakato, pea kalanga ‘a e tokotaha kotoa ‘o pehå, “ ‘Oku ifo ‘a e ngaahi lea ko iá ki hoku laumãlié; ko hoku fiefia‘angá ia, ko ‘eku me‘akaí ia, mo e me‘a ke u inú; ko e ngaahi vaitafe ia ‘o e mo‘ui ta‘e ngatá. Me‘a fakafiemãlie mo‘oni ka ko e ngaahi leá ni kiate au, ‘o ‘ikai ha‘ane momo‘i fepaki ‘e taha mo e ngaahi ongo ‘oku ou ma‘ú (DBY, 219).

Kapau ‘e ‘ai ma‘u pē pea ke ki‘i tu‘u si‘i hifo ‘o pehē, ‘oku ‘ikai ha‘aku akonaki ma‘au, ‘oku ‘ikai ha‘aku tali kiate koe fekau‘aki mo e me‘á ni he ‘oku ‘ikai ke fakahā mai ia kiate au ‘e he Laumālié, peá ke loto fiemālie pē ke ‘ilo‘i ‘e he toko taha kotoa ‘i he māmaní ko e tangata ta‘e ‘ilo koe, lolotonga iá ‘oku ‘ikai te ke ‘ilo ha me‘a, ‘e vave ange ha‘o poto ai ‘i ha‘o fai ha fale‘i ‘aki ho‘o fakakaukau pē ‘a‘aú ta‘e te ke ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e fakahaá (DBY, 219).

‘E fai ‘e he tangata kotoa pē ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ha fale‘i tatau ‘i he me‘a kotoa ‘o kapau te ne tatali ke ne ‘ilo‘i ‘a e fakakaukau ‘a Kalasí fekau‘aki mo e me‘a ko iá. ‘I he‘ene ‘osi ange ko iá, ‘e ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a e folofola pē ha taha pea mo e fakakaukau pē taha, pea ‘e femahino‘aki ‘a e kakai kotoa pē (DBY, 219).

‘Oku fie ma‘u ke loto taha pē mo fakakaukau taha ‘a e kakaí ni. ‘Oku fie ma‘u ke nau ‘ilo‘i ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá pea nau fai ia, he ko e me‘a kehe pē ‘a hono ‘ilo‘i ‘o e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea me‘a kehe pē ‘a hono ‘omi ke taha ‘a ‘etau ngaahi fakakaukaú mo hotau ngaahi lotó mo e me‘a ko ia ‘oku mahino kiate kitautolu ko e finangalo ‘o e ‘Otuá (DBY, 221).

‘Oku ou lea‘aki ‘a e me‘á ni pea ‘oku ou to‘a ke u lea‘aki ia, ko e Kāingalotu ko ia ‘oku nau tokanga ki he ngaahi folofola ‘a e ‘Eikí, ‘a ē kuo tuku kiate kinautolu pea ‘i ai ‘ene felāve‘i mo ‘enau ngaahi me‘a fakapolitikalé, fakasōsialé, mo fakapa‘angá, te nau ma‘u ‘e kinautolu ha poto ‘oku lahi hake ia ‘i he poto ‘oku ma‘u ‘e he fānau ‘o e fakapo‘ulí, pe ko e fānau ‘o e māmani ko ‘ení. ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘eni ‘i he fakahā ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, pea ‘i he fua ‘o ‘eku ngaahi ngāué. Ko kinautolu kuo nau fakafanongo ki he ngaahi akonaki kuo tuku kiate kinautolu fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakatu‘asinó, kuo nau hoko ‘o toe lelei ange ‘i honau tu‘unga fakatu‘asinó mo fakalaumālié (DBY, 219–20).

Ko kinautolu kotoa pē te nau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá mo e fakamo‘uí, he ‘ikai ke nau ma‘u ia ‘i ha toe founga kehe ka ‘i he‘enau tui pē ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá mo nau talangofua ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni kuó ne fokotu‘ú. Te tau lava nai ke fa‘ufa‘u ha toe ngaahi founga mo ha palani kehe ‘o e fakamo‘uí? He ‘ikai ke tau lava (DBY, 223–24).

Ko e founga lelei taha ki hono fakamo‘oni‘i ‘o e ongoongolelei ‘o Hēvaní, ko hono mo‘ui‘aki, kae ‘ikai ko e mate koe‘uhí ko ia. ‘Oku ou tui ‘oku ou ‘ata‘atā pē ‘i ha‘aku pehē ‘oku tokolahi ‘aupito ha Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku nau loto fiemālie ange kinautolu ke nau mate ma‘a ‘enau tui fakalotú ‘i ha‘anau mo‘ui‘aki ia ‘i he anga-tonu. ‘Oku ‘ikai mo ha toe fakamo‘oni ia ke fakamo‘oni‘i ‘aki ki he ‘Otuá, kau ‘āngeló, mo e kakaí ‘oku faitotonu ha kakaí, ‘i he‘enau mo‘ui‘aki ‘a ‘enau tui fakalotú ka ‘i he‘enau fakatomala mo‘oni pē mei he‘enau ngaahi angahalá, talangofua ki he fono ‘o e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e ngaahi angahalá, pea hokohoko atu ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi ngāue ‘o e mā‘oni‘oní ‘i he ‘aho ki he ‘aho (DBY, 221).

‘Oku mou pehē ‘e talangofua ‘a e kakaí ki he mo‘oní koe‘uhí he ‘oku mo‘oni, kae ‘ikai ko ‘enau ‘ofa aí? ‘Ikai, he ‘ikai ke nau talangofua kinautolu. ‘Oku talangofua ‘a e kakaí ki he mo‘oní ‘i he taimi ‘oku nau ‘ofa ai he mo‘oní. Ko e talangofua pē ki he mo‘oní ‘e lava ke nofo ai ‘a e kakaí ‘i he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otua Māfimafí (DBY, 220).

‘Oku ‘i ai nai ha founga pau ‘e lava ke fakatupu ai ha talangofua ‘a e kakaí ni? ‘Oku ‘i ai e founga pē ‘e taha. Kapau te mou lava ‘e kimoutolu, ko e Kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, ‘o ‘ilo ‘a e founga ‘o hono fakahoko ‘o e malangá ke hū ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ki he loto ‘o e kakaí, te mou ma‘u ha kakai ‘oku talangofua. Ko e founga pē ‘eni ‘oku fiema‘ú. Mou ako‘i ‘a e mo‘oní ki he kakaí, ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonú; faka‘ali‘ali ange ‘a e me‘a ‘e lelei taha kiate kinautolú pea ‘oku mou pehē he ‘ikai ke nau muimui ‘i he hala ko iá? Te nau muimui ai (DBY, 226).

‘Oku tau ako ke loto fie talangofua mo tali ‘a e valokí ‘i he taimi ‘oku tau tali ai ‘a e Laumālie ‘o e Mo‘oní.

Ko e Kāingalotu ko ia ‘oku nau mo‘ui‘aki ‘enau tui fakalotú ‘e hakeaki‘i kinautolu, koe‘uhí he ‘ikai ha taimi ia te nau faka‘ikai‘i ai ‘a e fakahā kuo foaki maí pe ‘e foaki mai ‘e he ‘Eikí neongo ‘e ‘i ai ha fa‘ahinga akonaki te nau ma‘u ‘a ia he ‘ikai ke fu‘u mahino kakato kiate kinautolu ‘a hono ‘uhingá, ka te nau pehē pē, “Kuo fakahā ‘eni kiate au ‘e he ‘Eikí, pea ‘oku ou lotua ange te ne fakahaofi mo ta‘ofi au mei ha‘aku faka‘ikai‘i ha fa‘ahinga me‘a kuó ne fakahā mai, peá ne foaki mai mo ha kātaki fuoloa ke u fa‘a tatali kae ‘oua kuo mahino ia kiate au” (DBY, 224).

He ‘ikai ‘aupito faka‘ikai‘i ‘e he fa‘ahinga pehení ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku ‘ikai ke mahino kiate kinautolú, ka te nau fakatatali ia kae ‘oua leva kuo fakaava ‘a honau ‘atamaí ke nau lava ‘o mamata. Kuó u muimui ‘i he founga ko ‘ení ‘o ‘ikai toe afe mei ai, pea kapau na‘e hoko mai ha me‘a na‘e ‘ikai ke mahino kiate au, na‘á ku lotu kae ‘oua kuo mahino ia kiate au (DBY, 224).

‘Oua na‘a mou si‘aki ha fa‘ahinga me‘a koe‘uhí pē he ‘oku fo‘ou ia pe hā ngali kehe, pea ‘oua na‘a mou manuki pe luma‘i ha me‘a ‘oku mei he ‘Eikí, he ka pehē, ‘oku kau kovi ia ki hotau fakamo‘uí (DBY, 224).

‘Oku ou tui au ko e heli fakamamahi ia ki ha kakai, pe ha fāmili, pe ki ha tangata ke ne feinga ke puke ‘aki e mo‘oní hono nima ‘e tahá kae puke ki he me‘a halá ‘aki ‘a e nima ‘e tahá, ke ne pehē ‘okú ne talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ka ‘i he taimi tatau pē ‘oku fāitaha mo e kakai angakoví ‘i he loto mo e ngāue (DBY, 223).

Kuo ‘osi tuku mai ‘e he ‘Eikí ‘ene ngaahi fonó, ngaahi fekaú, pea mo ‘ene ngaahi ouaú ki he fānau ‘a e tangatá, pea ko hono finangaló ke fai talangofua ki ai, pea ‘oku ‘ikai ke tau loto ke talangata‘a ki he ngaahi fono ko iá ka ke tau tauhi kinautolu. ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ke tau liliu ‘ene ngaahi ouaú, ka ke tau tauhi ki ai; ‘oku ‘ikai ke tau loto ke maumau‘i ‘a e fuakava ta‘e ngatá, ka ke tau tauhi kinautolu fakataha mo ‘etau ngaahi tamaí, mo Sīsū, mo ‘etau Tamai ‘i Hēvaní, mo e kau ‘āngelo mā‘oni‘oní, pea ke tau mo‘ui fakatatau ki ai (DBY, 220).

Te tau ‘ilo‘i fēfē ‘oku tau talangofua kiate ia? ‘Oku taha pē ‘a e founga te tau lava ke ‘ilo‘i ai iá, pea ko e founga ko iá ‘oku fakafou mai ia ‘i he ue‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o ne fakamo‘oni‘i ki hotau laumālié ko ‘ene fānau kitautolu, ‘oku tau ‘ofa kiate ia pea ‘okú ne ‘ofa ‘iate kitautolu. ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘eni ‘i he laumālie ‘o e fakahaá. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e laumālie ‘o e fakahaá, ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ha fakamo‘oni ‘i hotau lotó. Pea ‘oku ‘ikai ha‘atau fakamo‘oni ke hā ki tu‘a kae ngata pē ‘i he talangofua ki he ngaahi ouaú (DBY, 224).

Ka ai ha me‘a ‘oku ‘ikai ma‘a, ‘e ‘i ai pē taimi ‘e ‘auha ai ia; ‘o tatau ai pē pe ko e hoko ia ki ha tui pe ngāue ‘a ha toko taha fakafo‘ituitui, pe kolo, fonua, pe pule‘anga. Ko e pule‘anga ko iá, pe fonua, pe fa‘ahinga mālohi, pe tangata ‘oku ‘ikai ke pule‘i ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku ma‘a mo mā‘oni‘oní, kuo pau ke iku pē ia ‘o ‘osi mo ‘auha (DBY, 39).

Ko e taimi ‘oku tuku mai ai ‘a e fakamo‘uí kiate aú, te u lava pē ‘e au ke si‘aki pe tali ia. Ko e taimi ‘oku ou tali ai iá, ‘oku ou talangofua kakato ai ki he Toko taha ‘oku ‘a‘ana iá ‘i hono kotoa ‘o ‘eku mo‘uí, pea kiate kinautolu foki te ne fekau‘i ke fakahinohino‘i aú; pea ‘i he‘eku si‘aki iá, ‘oku ou muimui ai ki he tu‘utu‘uni ‘a hoku loto pe ‘o‘okú kae ‘ikai ki he finangalo ‘o e ‘Otuá (DBY, 390).

Kuo tuku kiate kitautolu ‘e he ‘Otuá ‘a hotau lotó, pea ‘oku totonu pē ke tau loto fiemālie ke pule‘i ia ‘e he finangalo ‘o e ‘Otua Māfimafí (DBY, 264).

‘E valoki‘i kitautolu, ko e kakaí, kae ‘oua pē kuo tau tukulolo kakato ki he ‘Eikí pea hoko mo‘oni ko e Kāingalotu mā‘oni‘oni (DBY, 226).

‘Oku ou ‘ilo‘i ko e me‘a faingata‘a ke tali ‘a e valokí, he ‘oku ‘ikai ko ha me‘a fakafiefia ‘a e valokí, ka ko e me‘a fakamamahi ia ‘i he taimi ‘oku fakahoko aí [Vakai foki, Hepelū12:11]; ka ‘o ka ma‘u ‘e ha tangata ‘a e valokí peá ne lotu ke nofo‘ia ia ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, pea ke ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e mo‘oní ‘i hono lotó, mo ne pīkitai ki he me‘a ‘oku hōifua ki ai ‘a e ‘Eikí, ‘e foaki ‘e he ‘Eikí ‘a e ‘alo‘ofá ke ne matu‘uaki ‘a e valokí, pea te ne tali ia ‘i he‘ene ‘ilo‘i ko e fai ‘eni ke ma‘u mei ai ha‘ane lelei (DBY, 227).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku tau ma‘u ha tau‘atāina ke fili ki he leleí pe ki he koví, ka he ‘ikai ke tau lava ‘o fili ‘a e ngaahi nunu‘a ‘o ‘etau ngaahi filí.

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku “fiema‘u ai ke fetaulaki” ‘a e fānau ‘a e ‘Otuá “mo e ngaahi me‘a ‘oku fehangahangaí” pea ke nau ma‘u “ ‘a ‘enau tau‘atāina ke filí?”

  • Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, “ ‘oku lava pē ‘e he tangatá ke ne fakatupu mo mapule‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne faí, ka ‘oku ‘ikai ke ne lava ‘e ia ‘o mapule‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hoko aí (Vakai foki, T&F101:78.) Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku taukave‘i ai ‘e ha kakai ‘a ‘enau tau‘atāina ke filí kae lolotonga iá ‘oku nau feinga ke faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi nunu‘a ‘o ‘enau ngaahi filí?

  • ‘Oku fakamatala‘i fēfee‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e “faikehekehe ‘o e tangata anga mā‘oni‘oní mo e tokotaha fai angahalá?” ‘Oku tau fakangatangata fēfē ‘etau tau‘atāina ke filí? Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē “ ‘oku ‘ikai ha fakangatangata ki he ngaahi me‘a ‘oku lava ke fai” ‘e kinautolu kuo “hakeaki‘í.” ‘Oku lava fēfē ‘e he talangofua kakató ke fakatupulaki ke toe lahi ange ‘a ‘etau tau‘atāiná?

  • Ko e hā hono ‘uhinga he ‘ikai ke hanga ai ‘e he ‘Otuá ‘o “fakamālohi‘i ha taha ke ne tali ‘a e ongoongoleleí … [pe] mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí hili ‘enau tali iá?” (Vakai foki, T&F 88:22–25, 32).

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fakamamafa‘i ai ‘e Palesiteni ‘Iongi hono faka‘aonga‘i ‘o e tau‘atāina ke filí ‘i he talangofuá, mo hono faka‘aonga‘i ki he talangata‘á? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e “talangofua kakató … ko e founga pē ia ‘e taha ‘i he māmaní te ke lava ai, peá u lava ke tau‘atāiná?” (Vakai foki, Mōsaia 2:22–24.)

Te tau lava ke nofo ‘i he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otua Māfimafí ‘i he‘etau talangofua ki he mo‘oní.

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e talangofuá “ko e taha ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahino mo lahi taha hono faka‘aonga‘i faka‘ahó pea ‘i ‘apí?” Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku lava ai ‘e he talangofuá ‘o ‘ai kitautolu ke tau “ma‘u pea fiefia ‘i he ‘alo‘ofa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní?”

  • ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “loto taha pē mo fakakaukau tahá?” ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he talangofuá ke tau fai ‘ení?

‘Oku tau ako ke loto fie talangofua mo tali ‘a e valokí ‘i he taimi ‘oku tau tali ai ‘a e Laumālie ‘o e Mo‘oní.

  • Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā hotau fatongia ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ke mahino ai kiate kitautolu ha akonaki pe fakahā? (Vakai foki, Tangata Malanga 12:13; Sione 7:17; Eta 12:6; T&F 11:20.)

  • ‘E lava fēfē ke tau ‘ilo‘i ‘a e taimi ‘oku tau talangofua ai ki he finangalo ‘o e ‘Otuá pea te tau lava ke ako‘i fēfee‘i ‘a e talangofuá?

  • ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he‘etau loto fiemālie ke pule‘i ‘a hotau lotó ‘e he finangalo ‘o e ‘Otua Māfimafí, ke tau hoko ai ‘o tatau ange mo e Fakamo‘uí? ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a “ ‘etau tukulolo kakato ki he ‘Eikí?”

  • ‘Oku fai ‘a e valokí ke fakatonutonu mo fakama‘a. Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku fa‘a faingata‘a ai ke tali ‘a e valokí? (Vakai foki, Hepelū 12:11.) Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki he founga te tau lava ke matu‘uaki ai ‘a e valokí? Ko e hā e me‘a ‘oku hoko hili ‘a e valokí?

ʻĪmisi
pioneers traveling by wagon

Na‘e talangofua ‘a e kau fuofua paioniá ki he ui ke nau tānaki fakataha ki Saioné, pea na‘a nau fa‘a fāi-fononga pē ‘i ha ngaahi saliote fakafale.

ʻĪmisi
pioneers traveling

Ko e tā ‘o e fuofua Kāingalotú ‘oku nau faka‘ali‘ali ‘a ‘enau talangofuá ‘aki ‘enau tali ‘a e ui mei he palōfitá ke nau nofo‘i ‘a Big Horn Basin ‘i Uaiōmingi ‘i he 1900.