Ko e Ngaahi Kuonga Faka-kosipelí

[Na‘e] fokotu‘utu‘u ‘a e palani ma‘ongo‘onga ko ia na‘e ui ko e palani ‘o e fakamo‘uí, ‘a e fa‘ufa‘u ko ia ‘oku ‘i ai ‘a e tokāteline, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi ngāue ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi ‘atamai kotoa ‘oku ‘i he ta‘e ngatá(DBY, 56 )… ‘i he langí ki hono huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he fai angahalá, pea mo hono toe fakafoki atu kinautolu ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá(DBY, 448).

Ko e taimi ko ē na‘e fokotu‘u ai ‘a e Pule‘anga ko ‘ení [‘i he funga ‘o e māmaní] ‘i ha fa‘ahinga kuonga pē, na‘e nofo‘ia ‘e hono Laumālié ‘a e loto ‘o e kakai anga-tonú, lolotonga iá ‘oku hā sino mai ‘i he kakaí ‘a e taimi ‘okú ne mavahe ai meiate kinautolú, pea na‘e ‘i ai mo hano ngaahi fono, ngaahi ouau, ngaahi ma‘u‘anga tokoni, ngaahi founga pule‘i, kau ‘ōfisa, kau pule, pea mo ha ngaahi tu‘unga kehe pē na‘e fie ma‘u ke kakato ai hono fakalelé ke a‘usia ‘a e faka‘osinga ‘oku hanga mai mei mu‘á [vakai, Mōsese 6:7; T&F 22:3] (DBY, 441).

Ko ‘Ātama. Na‘e ‘i ai e taimi ‘e taha na‘e ‘iloa ai ‘a e ‘Otuá ‘e he‘ene fānaú ‘i he māmaní … ‘o hangē pē ko ‘etau fe‘ilongaki ko ‘ení. Na‘e fefolofolai pē ‘a ‘ētama mo ‘ene Tamaí, ‘a ē na‘á ne tuku ia ki he māmaní, ‘o hangē ko ‘etau fepōtalanoa ‘aki mo ‘etau ngaahi mātu‘á ‘i he māmaní. Na‘e fa‘a ‘a‘ahi mai ma‘u pē ‘a e Tamaí ki hono foha ko ‘Ātamá, pea na‘á ne talanoa mo ‘a‘eva fakataha mo ia; pea na‘e maheni ‘a e fānau ‘a ‘Ātamá mo ia, pea na‘e ‘ilo‘i ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e ngaahi me‘a kau ki he ‘Otuá pea mo e langí ‘i he ngaahi fuofua kuonga ‘o ‘enau ‘i he funga ‘o e māmaní, ‘o hangē pē ko e … maheni ‘a hotau ngaahi uaifí pea mo ‘etau fānaú mo ‘etau ngaahi ngoue matala‘i ‘akaú, pe ko e ‘ilo‘i lelei ‘e he tangata taukei ‘i he faifonongá ‘a e hala ki he ‘ōseni Faka-hihifó[vakai, Mōsese 3:15–21; 4:14–30; 5:4–5, 9, 12; 6:51] (DBY, 104).

‘Oku tau ‘ata‘atā pē ‘i he‘etau pehē ‘oku ‘ikai ke toe liliu ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí pea mo hono fakahā mai ko ia ‘o e ngaahi finangalo ‘o e ‘Otuá ki he tangatá, talu mei he ‘aho na‘e fakatupu ai ‘a ‘ētama pea tuku ki he Ngoue ‘o ‘ītení ‘o ‘au mai ki he ‘ahó ni, neongo na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘eni ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i ha ngaahi kuonga lahi, ko e tupu mei he hē mei he mo‘oní pea mo e fai angahalá. ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ha fakamo‘oni ia ‘i he Tohi Tapú ke ne tala mai ko e Ongoongoleleí ‘oku totonu ke kehe ia ‘i he taimi ‘o e kakai ‘Isilelí, pea kehe ‘i he ngaahi ‘aho na‘e mo‘ui ai ‘a Kalaisi mo ‘ene Kau ‘Aposetoló, pea toe kehe ‘i he‘ene a‘u mai ki he senituli hongofulu mā hivá, ka ‘oku fakahinohino‘i kitautolu ko e ‘Otuá ‘okú ne tatau ‘i he kuonga kotoa pē, pea ‘oku kei tatau ai pē ‘a ‘ene palani ko ia ke fakamo‘ui ‘a ‘ene fānaú. ‘Oku taha pē ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí, talu pē mei he kamata‘anga ‘o māmaní pea ‘e a‘u pē ki hono ngata‘angá [vakai, Mōsese 6:51–68] (DBY, 103–4).

Na‘e ma‘u ‘e he fānau ‘a e tangatá ‘a e Ongoongoleleí ‘o kamata pē mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he taimi na‘e hā‘ele mai ai ‘a e Mīsaiá; ko e Ongoongolelei ko ‘eni ‘a Kalaisí ‘oku mei he kamata‘angá ia ‘o a‘u ki he ngata‘anga [vakai, Mōsese 5:58–59; T&F 20:25–26] (DBY, 103–4).

Ko ‘īnoke. Na‘e ma‘u ‘e ‘īnoke ha poto mo ha ‘ilo mei he ‘Otuá ‘a ia na‘e tokosi‘i pē ha ni‘ihi ne nau ma‘u, pea na‘á ne ‘a‘eva mo fefolofolai mo e ‘Otuá ‘i ha ngaahi ta‘u lahi; ka neongo eni, na‘e pehē ‘i he hisitōlia na‘e hiki ‘e Mōsesé, na‘á ne fakamoleki ha taimi lahi ‘i hono fokotu‘u ‘o hono pule‘angá ‘i he lotolotonga ‘o e tangatá. Ko e ki‘i tokosi‘i ko ia na‘a nau muimui ‘iate iá, na‘a nau ma‘u ‘a hono kakato ‘o e Ongoongoleleí, pea na‘e ‘ikai ke tali ia ‘e he toenga ‘o e māmaní (DBY, 105).

Na‘e fetalanoa‘aki ‘a ‘īnoke mo hono kakaí peá ne ako‘i kinautolu ‘i ha ta‘u ‘e tolungeau onongofulu pea nau toki mateuteu ke nau hū atu ki honau mālōlō‘angá, pea na‘á ne ma‘u ‘a e mālohi ke ne liliu ia mo hono kakaí, pea mo e kolo na‘a nau nofo‘í, mo honau ngaahi falé, ngaahi ngoue‘angá, fanga pulú pea mo hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a na‘a nau ma‘ú [vakai, Mōsese 7;68–69] (DBY, 105).

Na‘e ‘ave ‘a ‘īnoke mo hono kakaí mei māmani, pea na‘e hokohoko atu ai pē ‘a e faiangahala ‘a e māmaní ‘o a‘u ki he‘ene kakato ‘enau faiangahalá pea hoko ai mo hono faka‘auha‘aki kinautolu ‘a e lōmakí ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Noá; “pea hangē ko ia na‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Noá, ‘e pehē pē ‘i he ngaahi ‘aho ‘e hā‘ele mai ai ‘a e Foha ‘o e Tangatá”[vakai, Sēnesi 6:5; Mōsese 6:26–7:69] (DBY, 105).

Ko Noa. ‘I he kamata‘angá, hili hono teuteu‘i ‘o e fo‘i māmani ko ‘ení mo‘ó e tangatá, na‘e kamata ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene ngāue ‘i he feitu‘u ko ia ‘oku ui he taimí ni ko ‘Ameliká, ‘a ia ko e feitu‘u ‘eni na‘e ngaohi ai ‘a e Ngoue ko ‘ītení (DBY, 102).

Na‘e tuku mai leva ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene ongoongoleleí ki hono kakaí; na‘á ne folofola ‘o pehē, te u foaki ia ki hoku foha ko ‘Ātamá, ‘a ia na‘e ma‘u mei ai ‘e Mētuisela; pea na‘e ma‘u foki ia ‘e Noa meia Mētuisela (DBY, 105).

‘I he ngaahi ‘aho ‘o Noá, ‘a e ngaahi ‘aho ko ia na‘e tētē ai ‘a e ‘a‘aké, na‘á ne ‘ave ‘a hono kakaí ki ha feitu‘u kehe ‘o e māmaní; na‘e vahevahe ‘a e māmaní, pea na‘á ne fokotu‘u ‘a hono pule‘angá [vakai, Sēnesi 6:1–8:21] (DBY, 102).

Ko ‘Ēpalahame. Na‘e faitotonu ‘a ‘Ēpalahame ki he ‘Otua mo‘oní; na‘á ne fakangata ‘a e tauhi tamapua ‘a ‘ene tamaí peá ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ‘o fakatatau mo e lakanga ‘o Melekisētekí [vakai, T&F 84:14], ‘a ia ‘oku fakatatau ki he lakanga ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá [vakai, T&F 107:2–3], fakataha mo ha tala‘ofa he ‘ikai ha ngata‘anga ‘o e tupu ‘a hono hakó ‘o tokolahí. Ko e taimi ‘okú ke ma‘u ai ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, ‘o fakatatau ki he lakanga ‘o Melekisētekí, pea fakama‘u ia kiate koe, pea fai atu mo e tala‘ofa ‘e tokolahi ‘a ho hakó ‘o tatau mo e ngaahi fetu‘u ‘o e langí, pe ko e ‘one‘one ‘o e tahí, pea he ‘ikai hano ngata‘anga ‘o e tupu ‘o ho hakó, ko ho‘o ma‘u ia ‘a e tala‘ofa na‘e fai kia ‘Ēpalahame, ‘Aisake pea mo Sēkopé, pea mo hono kotoa ‘o e ngaahi tāpuaki na‘e tuku mo‘onautolú [vakai, Sēnesi 12:2–3; 13:16; 14:18–19; 15:5; ‘Ēpalahame 1:2–4, 18–19; 2:9–11; T&F 84:14] (DBY, 106).

Ko Mōsese. Na‘e ma‘u ‘e he fānau ‘a e tangatá ‘a e ongoongoleleí ‘o kamata mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o ‘au ki he taimi na‘e hā‘ele mai ai ‘a e Mīsaiá; ko e Ongoongolelei ko ‘eni ‘o Kalaisí ‘oku mei he kamata‘angá ia ki he ngata‘angá. Pea ko e hā leva hono ‘uhinga na‘e foaki mai ai ‘a e fono ‘a Mōsesé? Ko e tupu mei he talangata‘a ‘a e Fānau ‘a ‘Isilelí, ko e kakai fili ‘a e ‘Otuá; ‘a e hako totonu pē ko ia na‘á ne fili ke hoko ko hono kakaí, ‘a ia na‘á ne pehē te ne ui ‘aki ‘a hono huafá. Na‘e angatu‘u ‘a e hako ko ‘eni ‘o ‘Ātamá ki he ‘Eikí mo ‘ene ngaahi fekaú, ko ia na‘a ne folofola ai kia Mōsese ‘o pehē, “Te u foaki kiate koe ha fono ke ako‘i ‘aki kinautolu ke nau ha‘u kia Kalaisi” [vakai, Kalētia 3:24]. Ka ko e fono fakamamahi ‘eni; ko e ngaahi fekau ia fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakakakanó[vakai, Kalētia 3:24]. Ka ko e fono fakamamahi ‘eni; ko e ngaahi fekau ia fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakakakanó [vakai, T&F 84:23–27] (DBY, 104).

Kapau pē na‘e anga-mā‘oni‘oni ‘a e Fānau ‘a ‘Isilelí, na‘e ‘ikai ke nau fononga takai kinautolu mo Mōsese ‘i ha ta‘u ‘e taha pea nau toki ma‘u ‘a honau ngaahi ‘enitaumení pea mo e lakanga taula‘eiki faka-Melekisētekí [vakai, T&F 84:23] (DBY, 106).

Ko Sīsū Kalaisi. Na‘e fili ‘a Sīsū Kalaisi ke ne fokotu‘u ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. Na’á ne ‘omi ‘a e ngaahi fonó mo e ngaahi ouau ‘o e Pule’angá [vakai, Mātiu 16:18–19; ‘Efesō 1:22–23; ‘Efesō 4:11–15] (DBY, 29).

‘Oku mahino kiate kitautolu na‘e lahi ‘aupito ‘a e fekīhiaki ‘i he kāingalotu ‘o e Siasi Faka-Kalisitiané ‘i he ngaahi ‘aho na‘e ‘uluaki kamakamata aí ‘o fekau‘aki mo ‘enau tui fakalotú, pea na‘e tupu mei he mafola ‘a e ngaahi fakakaukau ko ‘ení ‘a e māvahevahe ‘i he Siasí. Na‘e a‘u pē ki he ngaahi ‘aho na‘e mo‘ui ai ‘a e Kau ‘Aposetoló, na‘e lahi ‘aupito pē ‘a e māvahevahe ia ‘i he Siasí he ‘oku tau lau he tohí na‘e poupou‘i ‘e ha ni‘ihi ia ‘a Paula, pea ni‘ihi ‘a ‘Apolosi, pea ni‘ihi ‘a Kīfasi [vakai, 1 Kolinitō 1:10–13]. ‘I he ngaahi ‘aho ko iá, na‘e taki taha fili pē ‘e he kakaí ‘a e fa‘ahinga na‘a nau sai‘ia ai, ‘a ia ne nau ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tokāteline faikehe na‘e ‘ikai fa‘a tali mo malanga‘i atú (DBY, 107).

Ko e hā nai na‘a nau mavahe ai ‘o fu‘u mama‘o mei he hala ‘o e mo‘oní mo e totonú? Koe‘uhí he na‘a nau mavahe mei he lakanga fakataula‘eikí pea ‘ikai hanau fakahinohino, ‘ikai ha taki, pea ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e founga ke nau ‘ilo‘i ai ‘a e me‘a ‘oku mo‘oní mo ia ‘oku ‘ikai mo‘oní. ‘Oku pehē na‘e ‘ave ‘a e lakanga fakataula‘eikí mei he Siasí, ka ‘oku ‘ikai ko ia, ko e Siasí ia na‘e ‘alu mei he lakanga fakataula‘eikí pea fononga hokohoko atu ai pē ‘i he maomaonganoá, ‘o nau tafoki mei he ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí, pea nau fokotu‘u ‘e kinautolu ‘enau ngaahi ouau kehé [vakai, Kalētia 1:6–8; 2 Tīmote 1:15; 3 Sione 1:9–10] (DBY, 107).

Ka ko e taimi ia na‘e kamakamata ai ‘enau talangata‘a ki he ngaahi fonó, ‘o nau liliu ‘a e ngaahi ouaú, pea nau maumau‘i ‘a e fuakava ta‘e ngatá, pea na‘e to‘o atu ai mei he māmaní ‘a e Ongoongolelei ‘o e pule‘angá ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ‘i hono taimí pea pehē ki he lakanga fakataula‘eikí [vakai, ‘īsaia 24:5; 2 Tesalonika 2:1–12; Fakahā 12:6; T&F 1:15] (DBY, 107).

Na‘e hoko mai ha ngaahi to‘utangata pea ‘osi atu ia mo e ‘ikai pē ke nau fanongo ki he le‘o ‘o e ongoongoleleí, ‘a e ongoongolelei ko ia kuo ‘omai kiate kimoutolu ‘o fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmitá–‘a ē na‘e fakahā kiate ia mei he langí ‘e he kau ‘āngeló pea ‘i he ngaahi me‘a-hā-maí. Kuo tau ma‘u ‘a e ongoongoleleí pea mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní [vakai, T&F 1:17–23, 30; 27:5–13; 110:11–16; 128:18–21] (DBY, 107–8).

Ko ha kakai kitautolu kuo tau tupulaki mo fakalakalaka talu pē mei he kamata‘angá, pea ko e ngāue ia ‘a e ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní, ‘a ia na‘á ne ‘afio‘i ‘i hono potó na‘e totonu ke kamata koe‘uhí ke toe fokotu‘u ‘a hono Pule‘angá ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 108).

Kae hangē pē ko ia na‘e ‘i he ngaahi ‘aho na‘e mo‘ui ai hotau Fakamo‘uí, ‘oku pehē pē ‘ene a‘u mai ki he kuonga fo‘ou ko ‘ení. Na‘e ‘ikai ke fai ia ‘o fakatatau ki he ngaahi fakakaukaú, ngaahi tala tukufakaholó, pe ki ha ngaahi fakakaukau pē na‘e ‘osi fa‘ufa‘u ‘e he kakai ‘o ‘Ameliká. Na‘e ‘ikai ke ha‘u ‘a e talafekaú ia ki ha taha ‘o e ngaahi siasi na‘e ‘iloa mo ongoongoá, pea na‘e ‘ikai ke ne tali ‘e ia ‘a ‘enau faka‘uhinga‘i ‘o e ngaahi folofola mā‘oni‘oní. Na‘e ‘ikai hā‘ele mai ‘a e ‘Eikí ia mo e kau tau ‘o langí ‘i ha mālohi pe ngeia, pe te ne fekau‘i mai ‘ene kau talafekaú [kuo nau fakamahafu] ka ko e mo‘oni pē ‘o e langí na‘a nau ha‘u mo ia ke ‘oange ki he tokotaha angavaivai mo loto mā‘ulaló, ‘a e talavou ko ‘eni na‘e tupu hake ‘i he anga fakatōkilalo, peá ne fekumi ke ma‘u ‘a e ‘ilo ki he ‘Otuá. Na‘á ne fekau‘i mai ‘ene talafekaú ki he tokotaha tatau pē ko ‘ení, ‘a Siosefa Sāmita ko e Si‘í, ‘a ē na‘á ne hoko ki mui ko e Palōfita, Tangata Kikite, mo e Tangata Ma‘u Fakahā, pea na‘e fakahā kiate ia ke ‘oua na‘á ne kau ki ha taha ‘o e ngaahi siasí he ‘aho ko iá, he na‘a nau hala kotoa; he na‘a nau muimui kinautolu ki he ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá kae ‘ikai ko ia ‘a e ‘Eiki ko Sīsuú; pea ‘oku ‘i ai ‘a e ngāue ke ne fakahoko ‘o kapau te ne mo‘ui anga-tonu ‘i hono ‘aó[vakai, Siosefa Sāmita 2:11–26] (DBY, 108).

Na‘e ‘osi tu‘utu‘uni pē ia he fakataha ‘i he langí, ki mu‘a ‘aupito pē ia pea toki fakatoka ‘a e makatu‘unga ‘o e māmaní, ‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko e tangata ia ‘i he kuonga faka‘osi ‘o māmaní ke ne ‘omai ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ki he kakaí, pea ke ne ma‘u ‘a hono kakato ‘o e ngaahi kī mo e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. Na‘e ‘afio‘i ia ‘e he ‘Eikí, pea mo ‘ene tamaí, mo e tamai ‘a ‘ene tamaí, pea mo honau ngaahi hakó ‘o a‘u kia ‘Ēpalahame, pea meia ‘Ēpalahame ki he lōmakí, pea mei he lōmaki kia ‘īnoke, pea meia ‘īnoke kia ‘ētama. Na‘á ne fofonga hifo ‘o fakatokanga‘i ‘a e fāmili ‘o e tangatá ni. Na‘e tomu‘a fakanofo pē ia ‘i he langí ke ne pule ‘i he kuonga faka‘osí ni [vakai, 2 Nīfai 3:6–15] (DBY, 108).

Kuo lau senituli ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí ki hono teuteu‘i ‘o e founga ke ‘omai ai mei he kelekelé ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘i he Tohi ko iá [‘a e Tohi ‘a Molomoná] ke paaki ‘o tufaki ki māmani, ke fakahā ki he kakai ‘o e māmaní ‘okú ne kei mo‘ui, pea ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, te ne hanga ‘o tānaki mai ‘a ‘ene kakai filí mei he tapa ‘e fā ‘o e māmaní … Kuo ‘osi tu‘utu‘uni mo pule‘i ‘e he ‘Eikí ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘á ni kotoa, mei hono ‘omai pea mo hono fokotu‘u ‘o hono Pule‘angá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí [vakai, 1 Nīfai 13; T&F 20:6–16] (DBY, 109).

Ko e Tohi ‘eni ‘a Molomoná. ‘Oku tau tui ‘oku ‘i loto ‘a e hisitōlia ‘o e kakai totonu ‘o e fonuá [ko ‘Amelika], ‘o hangē pē ko ‘ene ‘i he Fuakava Motu‘á ‘a e hisitōlia ‘o e pule‘anga ‘o e kau Siú. ‘Oku tau ako ‘i he tohí ni na‘e ‘a‘ahi ‘a Sīsū ki he fonuá ni, ‘oange ‘ene ongoongoleleí kiate kinautolu mo fakanofo ‘a e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘Oku tau tui ki he ngaahi me‘á ni kotoa, ka ‘oku ‘ikai ke mau pehē atu ‘e kimautolu ke mou tui ki ai. Ko e me‘a ‘oku mau kole atu ‘e kimautolú ke mou tui ki he me‘a kuo hiki ‘i he Tohi Tapú ‘o kau ki he ‘Otuá pea mo ‘ene ngaahi fakahā ki he fānau ‘a e tangatá. Fai ‘eni ‘i he loto mo‘oni mo fakamātoato pea te mou ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e Tohi ‘a Molomoná. ‘E fakaava ‘a homau ‘atamaí pea te mou ‘ilo‘i ‘i he … Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘oku mau akonaki‘aki ‘a e mo‘oní (DBY, 109).

Ko e hā e lea na‘e fai ‘e ‘ōliva Kautele, ko e tokotaha ‘o e Kau Fakamo‘oni ‘e Toko Tolú, fekau‘aki mo e Tohi ‘a Molomoná hili ‘ene mavahe mei he Siasí ‘i ha ngaahi ta‘u lahi? Na‘á ne mamata peá ne fepōtalanoa‘aki mo ha kau talafekau fakalangi ‘o nau fakahā ange ki ai ‘a e ‘ū lau‘i peletí, pea na‘á ne ala ki ai. Na‘á ne mavahe mei he Siasí koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke ne kei ma‘u ‘a e ‘ofa ki he mo‘oní; pea hili ‘ene mo‘ui ta‘e kau ki he Siasí ‘i ha ngaahi ta‘u lahi, na‘e hū atu ki hono ‘ōfisi laó ha tangata ‘o pehē ange kiate ia, “ ‘E Kautele, ko e hā ho‘o fakakaukau he taimí ni ki he Tohi ‘a Molomoná? ‘Okú ke tui ‘oku mo‘oni?” Na‘á ne tali ange, “ ‘Ikai, ‘oku ‘ikai ke u tui au ki ai!” Na‘e pehē ange leva ‘e he tangatá, “Na‘á ku ‘osi ‘ilo pē; he ‘oku ou ‘ilo‘i kuó ke sio ‘eni ki he ngali vale ‘a ho‘omou foungá pea kuó ke fakakaukau ke ke faka‘ikai‘i ‘a e me‘a na‘á ke pehē ki mu‘a ‘oku mo‘oní.” “Tangata‘eiki, ‘oku hala ho‘o ma‘ú; ‘oku ‘ikai ke u tui au ‘oku mo‘oni ‘a e Tohi ‘a Molomoná; ‘oku ‘ikai ke u kei tui pē au, ka ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ia, ‘o hangē pē ko ‘eku ‘ilo‘i ko ia ‘okú ke tangutu mai ‘i mu‘a ‘iate aú.” “ ‘Okú ke kei fakamo‘oni‘i pē na‘á ke sio ki ha ‘āngelo?” “ ‘Io, ‘o hangē pē ko ‘eku sio atu kiate koe hē taimi ní; pea ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘oni ‘a e Tohi ‘a Molomoná”(DBY, 110).

Kuo fakatoka ‘e Siosefa Sāmita ‘a e makatu‘unga ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni(DBY, 458).

Ko e taimi kotoa pē ‘oku ou fakakaukau atu ai ne u ‘ilo‘i ‘a Siosefa Sāmitá, ‘a e Palōfita ko ia na‘e ako‘i pea fakanofo ‘e he ‘Eikí, mo foaki kiate ia ‘a e ngaahi kī pea mo e mālohi ke ne langa ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní pea ne poupou ki aí, ‘oku ou loto au ke u kalanga Haleluia. ‘Oku foaki ‘a e ngaahi kī ko ‘ení ki hono kakaí, pea ‘oku tau ma‘u ‘a e mālohi ke hoko atu ‘a e ngāue ko ia na‘e kamata ‘e Siosefa Sāmitá, kae ‘oua pē kuo mateuteu ‘a e me‘a hono kotoa ki he hā‘ele mai ‘a e Foha ‘o e Tangatá. Ko e ngāue ‘eni ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí (DBY, 458).

He ‘ikai ke nau [‘e he kakai faikoví] lava ‘o faka‘auha ‘a e pule‘anga ko ‘ení koe‘uhí he ko e kuonga faka‘osí ‘eni–koe‘uhí he ko e kakato ‘eni ‘o e ngaahi kuongá. Ko e kuonga ia ‘o e ngaahi kuongá, pea ko hono ngeiá mo hono nāunau‘iá ‘e laka hake ia ‘i ha toe kuonga pē kuo tuku ki he fānau ‘a e tangatá ‘i he funga ‘o māmaní. ‘E toe ‘omi ‘e he ‘Eikí ‘a Saione, huhu‘i ‘a ‘Isileli ‘a ia ‘oku ‘a‘aná, fokotu‘u ‘a ‘ene fuka ‘i he funga ‘o māmaní, peá ne fokotu‘u ‘a e ngaahi fono ‘o hono Pule‘angá, pea ‘e tolonga ia (DBY, 442).

• Na‘e fakamatala‘i fēfee‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e “palani mahu‘inga na‘e ui ko e palani ‘o e fakamo‘uí?” (Vakai foki ‘Ēpalahame 3:21–28.)

• Ko e hā e me‘a na‘e fie ma‘u ki hono “fakalele kakato” ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí pea mo hono fokotu‘u ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Eikí ‘i he māmaní ‘i he taimi na‘e fakahā mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a e palaní?

• Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e fē taimi na‘e ‘uluaki fakahā ai ‘e he ‘Otuá ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí pea mo e lakanga fakataula‘eikí ki he ‘Ene fānau ‘i he māmaní? (Vakai foki Mōsese 5:58–59; 6:7.)

• Ko e hā ‘a e uiui‘i makehe ki he palōfita takitaha na‘á ne tokanga‘i ‘a e kuonga fakakōsipelí takitaha?

• Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā hono ‘uhinga na‘e ‘ave ai mei he māmaní ‘a e Siasi ‘o Kalaisí ‘i he kuonga mu‘á?

• Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi faka‘ilonga na‘e mole mei he māmaní ‘a e Siasi ‘o Kalaisí ‘i he kuonga mu‘á? Vakai foki Siosefa Sāmita 2:17–20. Ko e hā e me‘a na‘e fai ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he kuonga mu‘á ke nau mavahe ai “ ‘o fu‘u mama‘o mei he hala ‘o e mo‘oní?” Na‘e hoko fēfē ‘a e lakanga fakataula‘eikí ko ha “founga ke ‘ilo‘i ai ‘a e me‘a ‘oku mo‘oní mo ia ‘oku ‘ikai mo‘oní” ‘i ho‘o mo‘uí?

• Na‘e fakahoko mai ‘e he ‘Otuá ‘a ‘Ene mo‘oní ki ha talavou na‘e tupu hake ‘i he anga-vaivai mo e loto-mā‘ulalo, ko e toko taha na‘á ne “fekumi fakamātoato ke ne ‘ilo‘i ‘a e ‘Otuá.” Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e me‘á ni kiate koe mo kinautolu ‘oku nau fekumi fakamātoato ki he mo‘oní?

• Ko e hā ha ngaahi ‘ulungaanga na‘e ma‘u ‘e Siosefa Sāmita ‘a ia na‘e tokoni kiate ia ke ne fakahoko ‘a hono uiui‘i “ko e tangata ia ‘i he kuonga faka‘osi ‘o māmaní ke ne ‘omai ‘a e folofola ‘a e ‘Otuá ki he kakaí?”

• Ko e hā e kaunga ‘a e Tohi ‘a Molomoná ki hono toe fakafoki mai ‘o e ongoongoleleí? (Vakai foki, T&F 20:6–16.) Ko e hā e me‘a ‘okú ke lava ke ako mei he fakamo‘oni ‘a ‘ōliva Kautele ‘o fekau‘aki mo e Tohi ‘a Molomoná?

• Ko e hā e fakamo‘oni ‘a Palesiteni ‘Iongi na‘e fai ‘o fekau‘aki mo e “ngāue ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí?”