Ko Hono Mo‘ui‘aki ‘o e Ongoongoleleí

‘Oku tau … to‘o mai kotoa ‘a e ngaahi fonó, ngaahi tu‘utu‘uní pea mo e ngaahi ouau ‘oku hā ‘i he folofolá ‘o faka‘aonga‘i ia ki he lahi taha te tau lavá, hili ko iá pea tau hokohoko atu pē ‘i he akó pea mo e fakalakalaká kae ‘oua kuo tau lava ke mo‘ui‘aki ‘a e folofola kotoa pē ‘oku tō mei he fofonga ‘o e ‘Otuá (DBY, 3).

‘Oku tau ma‘u ‘a e Ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, koe‘uhí pē ke ngaohi ‘a e kakai anga-koví ke nau hoko ko ha kakai lelei pea ngaohi ‘a e kakai leleí ke nau toe lelei ange (DBY, 6).

‘I ha‘ama fepōtalanoa‘aki mo ha tokotaha na‘e ‘a‘ahi ange peá ne teu ke foki atu ia ki he Ngaahi Potufonua Fakahahaké, na‘á ne pehē mai,“ ‘Oku mou pehē foki ‘e kimoutolu ko e kakai kimoutolu ‘oku mou haohaoa, ko ia?” Na‘á ku pehē ange, “ ‘Ikai, hala ‘ata‘atā … Ka ‘oku haohaoa ‘a ‘emau tokāteliné, ka ko homau kakaí, ‘oku hulu ‘ānoa ‘emau ngaahi fehālākí. ‘Oku ‘ikai ke mau haohaoa; ka ‘oku fakataumu‘a ‘a e Ongoongolelei ‘oku mau malanga‘í ke fakahaohaoa‘i ‘a e kakaí koe‘uhí ke nau lava ‘o ma‘u ha toetu‘u nāunau‘ia pea hū atu ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí pea mo e ‘Aló” (DBY, 7).

He ‘ikai lava ke ma‘u ‘e he kakaí e kakato ‘o e fonó, ka te nau lava ke ma‘u ha ki‘i konga ‘i heni mo ha ki‘i konga ‘i hena, ha ki‘i konga he ‘ahó ni mo ha ki‘i konga si‘i ‘a pongipongi, pea ‘e toe lahi ange ‘i he uike hoko maí, pea toe ki‘i lahi ange he ta‘u hono hokó, ‘o kapau pē te nau fakapotopoto ‘o fakalakalaka ki mu‘a ‘i he me‘a si‘i kotoa pē ‘oku nau ma‘ú. He ka ‘ikai, te nau nofo ai pē ‘i he fakapo‘ulí, pea ‘e hangē ‘a e maama ‘oku fakahā mai ‘e he ‘Eikí ko ha fakapo‘uli pē kiate kinautolu, pea ‘e laka atu ‘a e pule‘anga ia ‘o e ‘Eikí ka nau kei taufā holo pē he fakapo‘ulí. Ko ia ai, kapau ‘oku tau fie ma‘u ke tau ngāue ‘aki ‘a e kakato ‘o e ‘ilo ko ia kuo palani ‘e he ‘Eikí ke ne fakahā mai ki he kakai ‘o māmaní, ‘o fakakongokonga iiki, kuo pau ke tau fakalakalaka ki mu‘a ‘i he ki‘i konga si‘i kotoa pē ‘oku fakahā mai kiate kitautolú (DBY, 4).

‘Oku ou … ongo‘i pē ke u na‘ina‘i ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘o fekau‘aki mo hono mahu‘inga ko ia ke tau fakapapau‘i mo faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí ‘i he‘etau mo‘uí, ‘i he ‘ulungaanga mo e lea pea mo e me‘a kotoa pē ‘oku tau faí. ‘Oku fie ma‘u ‘a e tangata kakató, ke fakamoleki ‘a ‘ene mo‘uí kakato ‘i he ngāue ke fakalakalaka ki mu‘a koe‘uhí kae lava ke ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní ‘o hangē ko ia ‘oku ‘ia Sīsū Kalaisí. Ko ‘eni ‘a e haohaoa kakató. Na‘e kātoa ‘eni ‘i he ‘ulungāanga na‘e ma‘u ‘e hotau Fakamo‘uí. Ko hono konga si‘i pē na‘e fakahā ki he kakaí, koe‘uhí he na‘e te‘eki ai ke nau lava ke ma‘u ia. Na‘á ne foaki kiate kinautolu ‘a e me‘a kotoa pē na‘a nau ‘osi mateuteu ke nau ma‘ú. ‘Oku foaki mai ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ‘a e me‘a kotoa pē kuo tau mateuteu ke ma‘ú, pea ‘okú ne foaki ki he ngaahi pule‘anga kotoa pē ‘o e māmaní ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē kuo nau mateuteu ke ma‘ú (DBY, 11–12).

Kuo tohi ‘i he Tohitapú ‘o pehē na‘e hifo mai ‘a e Fakamo‘uí ‘i he mā‘ulalo tahá koe‘uhí ke ne hā‘ele hake ‘i he mā‘olunga tahá. ‘Ikai ‘oku pehē ki he tangata kotoa pē? Ko e mo‘oni ia. ‘I he‘ene peheé leva, ‘oku taau ke tau ‘alu hifo ki he mā‘ulalo tahá ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē, pea tau toki kaka māmālie hake ai ki ‘olunga, ‘o tau ako fakakongokonga, pea ma‘u ‘i he ‘otu lea ki he ‘otu lea ‘a e akonaki ki he akonaki, ko e si‘i ‘i heni mo e si‘i ‘i hena” (vakai, ‘Īsaia 28:9–10; T&F 98:12) (DBY, 60) kae ‘oua leva kuo tau a‘usia ‘a e ta‘engatá pea ma‘u ‘a e kakato ‘o hono nāunaú, hono masaní pea mo hono mālohí (DBY, 3).

Ki he ‘Otuá, pea kiate kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mahino fekau‘aki mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘uí fakamo‘uí, lakanga fakataula‘eikí, ngaahi folofola ‘o e mo‘oní, ngaahi me‘a-foaki ‘i hono uiui‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e fānau ‘a e tangatá, ‘oku ‘ikai ha faikehekehe ia ‘i he ngaahi ngāue fakalaumālié pea mo e ngaahi ngāue fakatu‘asinó—‘oku nau taha pē. Kapau ‘oku ou fai ‘a hoku fatongiá, ko ‘eku fai pē ia ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, ‘o tatau ai pē pe ‘oku ou malanga, lotu, faka‘aonga‘i ‘a hoku ongo nimá ke fai ha ngāue tokoni; pea tatau ai pē pe ‘oku ou ‘i he ngoue‘angá, pe falengāue fakamākeniká, pe fakalele ha pisinisi fefakatau‘aki koloa, pe ko e hā pē ha fa‘ahinga fatongia, ‘oku ou ngāue ma‘á e ‘Otuá ‘i ha fa‘ahinga feitu‘u pē ‘oku ou ‘i ai. Pea ‘oku pehē ki he tokotaha kotoa pē, ‘i he fatongia ‘okú ne fakahokó, feitu‘ú, mo e taimi ‘okú ne fakahoko ai iá (DBY, 8).

‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ko e mavahevahe ‘a e me‘a fakalaumālié mei he me‘a fakatu‘asinó, pe me‘a fakatu‘asinó mei he me‘a fakalaumālié ‘i he fofonga hifo ‘a e ‘Otuá; he ‘okú na taha pē kinaua ‘i he ‘Eikí (vakai, T&F 2:34–35) (DBY, 13).

Kuo akonekina kitautolu ke tau lau ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku kau ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Eikí ‘i he māmaní, ‘o tatau ai pē pe ko hono malanga‘aki e ongoongoleleí pe ko hono langa hake ‘o e ngaahi temipale ki hono huafá, ko e ngāue fakalaumālie ia neongo ‘oku fiema‘u ‘a e mālohi ‘o hotau sino fakaenatulá ke ne fakahoko ‘a e ngāue ko iá (DBY, 13).

Pea he ‘ikai pē foki ke tau lava kitautolu ‘o hū ki he temipalé ‘i he taimi kuo langa ai ke fakahoko ‘a e ngaahi ouau ko ia ‘oku ma‘u mei ai ‘a e ngaahi tāpuaki fakalaumālié, ta‘e te tau fakahoko ha ngāue fakatu‘asino. Kuo pau ke fakahoko ha ngaahi ouau fakatu‘asino kae toki lava ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki fakalaumālie ko ia kuo teuteu ‘e he ‘Otua Māfimafí ma‘a ‘ene fānau anga-tonú. Ko e ngāue kotoa pē ‘oku fakahoko, ‘oku ‘uluaki fakahoko fakatu‘asino ia. ‘Oku pehē ‘e he ‘Aposetoló; ‘oku mei he fanongó ‘a e tuí [vakai, Loma 10:17]. Ko e hā e me‘a kuo pau ke fanongoa kae ma‘u mei ai ‘a e tuí? Ko hono malanga‘i ‘o e folofolá. Kuo pau leva ke tau ma‘u ha tangata ke ne fai e malangá; pea ‘oku ‘ikai ko ha laumālie ‘eni ke ta‘e lava ‘o fai ha mamata ki ai, ka ko ha tangata pē ‘okú ne ma‘u ‘a e sino ‘o hangē ko kitautolú, pea ‘okú ne ha‘isia ki he ngaahi tu‘utu‘uni mo e ngaahi fono tatau pē ‘o e mo‘uí. Ko e ngāue fakatu‘asino ‘a hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí; pea ko e tui ko ia ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ko e ola ia ‘o e ngāue fakatu‘asino na‘e fakahokó. Ko e papitaisó ko e ngāue fakatu‘asino mo ia, ‘o tatau pē ki he tokotaha ‘oku papitaisó pea mo ia ‘oku ne fakahoko ‘a e ouau ‘o e papitaisó. Ko e fakamo‘oni mo‘ui au ki hono mo‘oni ‘o e fakamatala ko ‘ení. He kuo liunga lahi ‘a e makafokafo ‘a hoku ongo va‘é, pea ongosia mo hoku sinó ‘i he fefononga‘akí mo hono fai ‘o e malangá; koe‘uhí ke fanongo ‘a e kakaí ki he ongoongoleleí pea nau tui. Ko e ngaahi tāpuaki ko ia ‘oku tau holi fakamātoato ke tau ma‘ú, te tau ma‘u ia ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngaahi ngāue fakatu‘asino ‘oku fie ma‘u ke fakahokó, ‘o tau teuteu‘i ai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fiema‘u ke ma‘u ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ‘ikai ke tau lava ‘o sio ki ai, ka kuo teuteu‘i ‘e Sihova ma‘a ‘ene fānaú (DBY, 13–14).

Ko e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí ko e siasi ia ‘o e ngaahi me‘a-pau-‘oku-hoko, pea ‘okú ne fakahoko ‘e ia ‘a e ngaahi fatongia faka‘aho pea mo e ngaahi me‘a ‘oku hoko mo‘oni ‘i he mo‘ui ní (DBY, 12).

‘Oku ‘ikai hano ‘aonga ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ta‘engatá pea mo e hakeaki‘i ta‘engatá kiate kitautolu, tuku kehe ‘o kapau ‘e ‘ohifo kinautolu ki he tu‘unga ‘oku tau lava ke fakahoko ai ha ngāué, koe‘uhí ke tau faka‘aonga‘i ai kinautolu ‘i he‘etau mo‘uí (DBY, 14).

Oku ou ‘omai ‘a e ongoongoleleí ki he taimi lolotongá, ki he ngaahi me‘a ‘oku hokó pea mo e tu‘unga mo‘ui ‘a e kakaí (DBY, 8).

Ko e founga ko ia ‘okú ne ‘omai ‘a e malú mo e melinó ‘i he taimi ní, ko e founga lelei taha ia ke mo‘ui ‘akí, pea mo e founga lelei taha foki ia ke mate aí; ko e founga lelei taha ia ki hono fakalele ‘o ha pisinisi; ko e founga lelei taha ia ki hono fakalele ‘o ha ngaahi faama, ki hono langa ‘o ha ngaahi kolo lalahi mo ha ngaahi temipale, pea ko e founga ko iá, ko e fono ia ‘a e ‘Otuá. Ka ‘oku fu‘u fiema‘u ‘a e talangofua kakató ia ki ai. Pea ‘oku hanga ‘e he fono ‘o e mo‘oní; pea mo e fakangatangata kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke ‘a‘eva ai ‘a e tangatá ‘o fakapapau‘i mai ‘e ma‘u ‘a e melinó, ‘a e fiemālié, pea mo e fiefiá ‘i he taimí ni pea mo e nāunau mo e hakeaki‘i ta‘e ngatá. Ka he ‘ikai lava ke fakahoko ‘eni tuku kehe pē ‘i he talangofua kakato ki he fono ‘a e ‘Otuá (DBY, 13–14).

‘I he taimi ‘e ni‘ihi ko ‘eku fakakaukau pē ke lea kiate kimoutolu, ‘oku ou ‘ilo‘i ko e tokolahi ‘o ‘eku kau fanongó ‘e ma‘u ‘enau fiefiá mo nau mālie‘ia lahi ‘o kapau te u malanga ‘i he ngaahi tefito fekau‘aki mo e kaha‘ú pe ko ha‘aku fakamatala ki he hisitōlia ‘o e kuo hilí, ka ‘oku fakahā mai ‘e he‘eku fakakaukau leleí pea mo e laumālie ‘o e ‘atamai poto ‘oku ‘iate aú, kapau te u fai ‘eni, he ‘ikai lava ke akonaki‘i ‘a e kakaí ‘o fekau‘aki mo honau ngaahi fatongia faka‘ahó. Ko ia ai ‘oku ‘ikai te u ongo‘i ke u fakahinohino‘i kimoutolu ‘i he ngaahi fatongia ko ia ‘e fakahoko ‘i he ta‘u ‘e teau ka hoko maí, ka ke u ‘oatu ‘a e ngaahi fakahinohino fekau‘aki mo e taimi lolotongá, ki he‘etau ngaahi ngāué mo ‘etau ngaahi talanoa ‘oku fai faka‘ahó, koe‘uhí ke tau ‘ilo‘i ‘a e founga ke faka‘aonga‘i ki ai ‘a hotau taimí; mo e ngaahi lelei te tau lava ke ma‘u he taimi lolotonga ní, pea tau lava ai ‘o fakatoka ha makatu‘unga ki ha fiefia ‘i he kaha‘ú (DBY, 12).

Ko hoku misiona ki he kakaí ke akonaki‘i kinautolu fekau‘aki mo ‘enau mo‘ui faka‘ahó. ‘Oku ou tui pē ‘oku ‘i ai hamou ni‘ihi heni he ‘ahó ni ne mou fanongo ki he‘eku lea ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí ‘o pehē ‘oku ‘ikai ke u fu‘u tokanga au ki he me‘a ‘e hoko hili ‘a e Nofotu‘í. ‘E fai ‘e he kau faifekaú ha ngaahi malanga lōloa fekau‘aki mo e me‘a na‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá, mo e me‘a na‘e hoko ki mu‘a pea toki fakatupu ‘a e māmaní, pea mo e me‘a ‘e hoko ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lauafe mei he ‘aho ní. Te nau lau ki he ngaahi me‘a kuo ‘osi hoko pe ngaahi me‘a ‘e hoko ‘a ia ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ki ai, pea ‘oku ‘ikai ‘aonga ia ki he kakaí; ka ‘oku ‘ikai ke pehē ‘eku founga akonaki ‘a‘akú. ‘Oku holi hoku lotó ke u ako‘i ki he kakaí ‘a e me‘a ko ia ‘oku totonu ke nau fai he taimi ní, pea tuku noa‘i pē ‘a e Nofotu‘í ia ki hono taimi ‘e hoko mai aí. Ko hoku misioná ia ke u ako‘i kinautolu ke nau tauhi ki he ‘Otuá pea ke langa hake ‘a hono Pule‘angá. Kuó u akonaki ‘aki ‘a e tuí, fakatomalá, papitaiso ki he fakamolemole ‘o e ngaahi angahalá, pea mo e hilifaki ‘o e nimá ke ma‘u ai ‘a e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘Oku totonu ke ako‘i kitautolu ‘o fekau‘aki mo ‘etau mo‘ui faka‘ahó ‘i he‘etau vakai fakatu‘asinó (DBY, 8–9).

He ‘ikai lava ke tau ‘alu ki he ngoue‘angá ‘o palau ia ta‘e te tau ‘ave mo kitautolu ‘etau tui fakalotú; he ‘ikai ke tau lava ‘o hū atu ki ha ‘ōfisi, pe ki ha tu‘a kānita ke lau koloa, pe ki ha fale tohi pe ki ha feitu‘u pē ke fakahoko ha ngāue fakapisinisi, ta‘e te tau ‘ave mo kitautolu ‘a ‘etau tui fakalotú. Pea kapau te tau ngāue ‘i ha halanga lēlue pe ō ‘o mālōlō ‘eve‘eva, kuo pau ke tau ‘ave mo kitautolu ‘a hotau ‘Otuá pea mo ‘etau tui fakalotú (DBY, 8).

Hangē ko ‘ení, ‘oku mau faka‘amu ke tupulaki ‘a e Kāingalotú ‘i he fai leleí, kae ‘oua kuo a‘usia ‘e he‘etau kau tangata ngāue fakamīsiní ‘a e tu‘unga faitotonu mo ala falala‘anga ko ia ‘e lava ke pehē mai ai ‘a e Kautaha Lēlué, “ ‘Omai ha Kaumātu‘a mei he ‘Māmongá’ ke ngāue faka‘enisinia ma‘a tautolu, pea he ‘ikai manavahē ha taha ia ke heka ‘i he‘etau lēlué, he ka ‘ilo ‘e he tokotaha Māmongá ‘oku ‘i ai ha fakatu‘utāmaki ‘e hoko, te ne fai ‘a e me‘a kotoa pē te ne lavá ke fakahaofi ‘a e mo‘ui ‘a kinautolu ‘oku fakafalala ange kiate iá.” ‘Oku ou loto ke u vakai atu ‘oku mo‘ui anga-tonu ‘a ‘etau Kaumātu‘á ke fie fili ai kinautolu ‘e he ngaahi Kautahá ke nau hoko ko ha‘anau kau ngāue fakamīsini, kau tangata le‘o, kau ‘enisinia, kau kalake pea mo ha kau pule ngāue. Kapau te tau mo‘ui‘aki ‘a ‘etau tui fakalotú pea tau taau mo fe‘unga mo e hingoa ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ta ko e kau tangata kitautolu ‘e lava ke falala mai ki ai ‘a e ngaahi ngāue‘anga fakapisinisí koe‘uhí te tau lava ke malu‘i kinautolu; pea kapau ‘oku ‘ikai ha falala peheni kiate kitautolu, pea ‘oku mahino mai ai ‘oku ‘ikai ke tau mo‘ui‘aki ‘a ‘etau tui fakalotú (DBY, 22–33).

‘Oku hanga ‘e he‘etau tui fakalotú ‘o fakafekau‘aki ‘a e ngāué mo e lea kotoa pē ‘oku fai ‘e he tangatá. ‘Oku ‘ikai totonu ke fefakatau‘aki koloa ha tangata tukukehe kapau ‘okú ne fai ia ‘i he ‘Otua; pea ‘oku ‘ikai totonu ke fakalele ‘e ha tangata ha faama pe ko ha toe pisinisi kehe, tuku kehe ‘o ka ne ka fai ia ‘i he ‘Eikí. ‘Oku ‘ikai totonu ke fakamāu‘i ‘a e kakaí ‘e ha taha ‘i ha fakataha alēlea‘anga tuku kehe pē ‘o ka ne ka fai ia ‘i he ‘Eikí, ke ne lava ‘o tala ‘i he anga mā‘oni‘oni ‘a e totonú mo e me‘a ‘oku halá, ‘a e mo‘oní mo ia ‘oku ta‘e mo‘oní, ‘a e māmá mo e fakapo‘ulí, ‘a e fakamaau totonú pea mo e fakamaau ta‘e totonú. (DBY, 9).

Kapau te tau lau fakalelei ‘a e Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú te tau ‘ilo ai ko e konga lahi ‘o e ngaahi fakahā ko ia na‘e fai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he kuonga mu‘á na‘e fekau‘aki ia mo honau ngaahi fatongia faka‘ahó; pea ko e hala tatau pē ‘oku tau muimui atu aí. Oku hoko a e ngaahi fakahā ‘oku ‘i he Tohitapú mo e Tohi ‘a Molomoná ko ha ngaahi sīpinga ia kiate kitautolu, pea ‘oku ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ‘a e fakahā fakahangatonu ki he Siasí ni; ko e fakahinohino ia kiate kitautolu pea ‘oku ‘ikai ke tau loto ke tukunoa‘i pē kinautolu. ‘Oku ‘ikai ke tau loto ke nau ta‘e ‘aonga pe tuku kinautolu ki he tafa‘akí ‘o ‘oua ‘e faka‘aonga‘i. Ko ‘emau faka‘amú ke tau hokohoko faka‘aonga‘i faka‘aho ‘a e ngaahi fakahā ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí; pea ke ‘iate kitautolu ma‘u ai pē ‘a hono Laumālié. Kapau te tau lava ‘o fai ‘eni, he ‘ikai ke tau kei ‘a‘eva ‘i he fakapo‘ulí ka te tau ‘a‘eva ‘i he maama ‘o e mo‘uí (DBY, 12).

Kapau ‘oku tau fie ma‘u ke tau fiefia ‘i he Laumālie ‘o Saioné kuo pau ke tau mo‘ui ke tau ma‘u ia. ‘Oku ‘ikai ko e fika lau pē ‘a ‘etau tui fakalotú; ka ko ha tui fakalotu ia ke ngāue‘i, ke ne ‘omai ki he loto kotoa pē ha fiefia ‘i he taimi lolotongá ni (DBY, 12).

Ko e ngāue ki hono langa hake ‘o Saioné, ko ha ngāue ia kuo pau ke tau ala ‘o fakahoko. ‘Oku ‘ikai ko ha lau pē. ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ha lelei ia pe loko ‘aonga ki ha taha ha tui fakalotu ‘oku lau ‘ata‘atā pē ‘o ikai ke ngāue‘i. ‘Oku tatau pē ‘a hono ma‘u ‘o ha tofi‘a ‘i Saione pe ‘i Selūsalema, ‘i he lea ‘ata‘atā peé pe ‘i he fakakaukau ‘ata‘atā peé mo ha‘ate hala tofi‘a. ‘Oku fie ma‘u ia ke ‘i ai ha tohi fakamo‘oni kuo ma‘u ‘a e tofi‘á, pea ngāue‘i ‘a e tofi‘a kuo ma‘ú ke ‘i ai hano tupu. Ko ia, ‘oua mu‘a na‘a tau fiemālie pē ‘i he‘etau lau ki he tui fakalotu ‘oku tau ma‘ú, ka ke tau ngāue‘i ia pea ke tau poupou‘i mo tauhi kitautolu ke tau ma‘a, mo pukenimā ‘iate kitautolu ‘a e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘o tau ‘a‘eva ‘i he akonaki kotoa pē, mo e fo‘i fono kotoa pē, pea ‘i he folofola kotoa pē kuo foaki mai ke tataki ‘aki kitautolú (DBY, 12).

Kapau te u tokanga he ‘ahó ni ki he me‘a ‘oku tuku mai ke u faí pea ke u fai ‘apongipongi ‘a e me‘a ‘oku hoko mai aí, pea fai pehē atu ai pē, ko ‘ene hoko mai pē ‘a e ta‘e ngatá kuó u ‘osi mateuteu au ke u fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ‘o e ta‘e ngatá. Ka he ‘ikai te u mateuteu ke fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘i he tafa‘aki ko iá kae ‘oua leva kuó u lava ‘e au ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku ofi mai mo totonu ke u lolotonga fakahoko he taimi ní. Kuo pau ke mou ako kotoa ke mou fai ‘a e me‘á ni (DBY, 11).

Ko e tefito‘i taumu‘a ‘oku tau ‘i heni aí ke tau fakahoko ‘a e ngaahi me‘a fakatu‘asino ‘o e māmani ko ‘ení mo tau ‘ilo‘i ‘a e fo‘i māmaní, ‘o lava ke fakatupu ha ngaahi me‘a mo‘uí hangē ko e ‘akaú pea mo e fanga manu kuo fa‘ufa‘u ‘e he ‘Otuá ke nau nofo ‘i he māmaní (DBY, 15).

Ko e taumu‘a ‘o e mo‘uí ma‘atautolu, pea ‘oku ‘a tautolu leva ke tau ma‘u ia ‘i he ‘ahó ni, ‘o ‘ikai fakatatali ki he Nofotu‘í. Tau ako angé ke fakamo‘ui kitautolu he ‘ahó ni, pea ‘i he‘ene efiafi hifó; tau fakamanamanatu ‘a e ngaahi ngāue na‘a tau fai he ‘aho ko iá; pea tau fakatomala mei he‘etau ngaahi fehālākí kapau ‘oku ‘i ai, pea fai ‘etau ngaahi lotú; hili ko iá pea tau toki tākoto hifo leva ‘o mohe nonga, pea ‘ā hake ‘i he pongipongi ‘e tahá mo ha loto fakafeta‘i ki he ‘Otuá, ‘o kamata ‘a e ngaahi ngāue ‘o ha ‘aho fo‘ou, ‘o tau feinga ke tau mo‘ui ma‘á e ‘Otuá ‘i he ‘aho kotoa ko iá kae ‘ikai ma‘a ha toe taha kehe (DBY, 16).

Kuó u hokohoko feinga ke fakaloto‘i ‘a e kakaí ni ke nau fakahoko ha fa‘ahinga ngāue ‘e lava ke nau mo‘ui ai pē ‘iate kinautolu, mo tokanga‘i ai ‘a e kakai masivá, mo e heké, ‘a e mamateá mo e kuí, pea hiki‘i hake ‘a e kakai ta‘e ‘iló mei he tu‘unga ‘oku ‘ikai ke faingamālié ke nau mamata mo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi founga ‘o māmaní, mo mahino kiate kinautolu ‘a e ‘ilo ‘oku ma‘u ‘i he lotolotonga ‘o e fānau ‘a e tangatá, pea ‘omi fakataha ai kinautolu mei he ngaahi tuliki ‘e fa ‘o māmaní, ‘o ngaohi kinautolu ke nau hoko ko ha kakai ‘atamai poto, fa‘a ngāue pea mo‘ui fakafalala kiate kinautolu pē (DBY, 16).

Ko e feingatau ‘oku ou faí, pea ne u fai foki ia ‘i ha ngaahi ta‘u lahi. Ko ‘eku feingá ke mahino ki he kakaí kapau he ‘ikai ke nau tokanga‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu, he ‘ikai ke tokanga‘i kinautolu ia ‘e ha taha. Kapau he ‘ikai ke tau kamata ke fafanga‘i mo fakavala pea mo ai ha nofo‘anga ke tau malu ai, te tau mate ‘i he fiekaiá pea mo e mokosiá; pea te tau faingata‘a‘ia foki ‘i he taimi māfaná ‘i he ulo hangatonu hifo ‘a e la‘aá ki hotau sinó ‘oku ‘ikai ha me‘a ke malu‘i ‘akí (DBY, 16–17).

Ko hai ‘oku taau ke vīkiviki‘í? Ko kinautolu ‘oku nau tokanga‘i pē kinautolú pe ko e fa‘ahinga ‘oku nau fakafalala ma‘u pē ‘e tokoni‘i kinautolu ‘e he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí? ‘Oku hangē pē ia ko ‘etau nofo ‘o ‘amanaki atu ke foaki mai ‘e he ‘Eikí ha fua‘i‘akau ma‘atautolu, lolotonga ko iá ‘oku ‘ikai ke tau tō ha ‘akau fua; pe ko ha‘atau nofo ta‘e palau, pe ta‘e tō ha ngoue, pea ‘ikai ke kau ‘i he utu-ta‘ú ka tau tangi ki he ‘Eikí ke ne fakamo‘ui kitautolu. ‘Oku tatau pē ia mo ha‘atau kole kiate ia ke ne fakamo‘ui kitautolu mei he ngaahi nunu‘a ‘o ‘etau fakavalevalé, talangata‘á pea mo e maumau‘i ‘o e taimí (DBY, 293).

Tau fekumi mu‘a pe ko e hā te tau lava ke fai ma‘atautolu peé, kae ‘oua na‘a tau nofo pē ‘o fekumi pe ko e hā e me‘a ‘e fai ‘e he ‘Eikí ma‘atautolú (DBY, 293).

‘Oku ‘ikai totonu ke tau kole ki he ‘Otuá ke ne fafanga kitautolu, pe ke ne muimui holo pē ‘iate kitautolu mo ha fo‘i mā ‘o kole ke tau kai, lolotonga ko iá ‘oku kelekele lelei ‘aupito ‘a e feitu‘u tele‘á ni pea ‘i ai mo ‘etau ngaahi tenga‘i ‘akau ke tau tō. Kapau ko e ‘Eikí au, he ‘ikai ke u fai e me‘á ni, pea he ‘ikai foki te ne fai ‘e ia. Te tau lava pē ‘o fafanga‘i kitautolu ‘i heni pea ka faifai angé kuo hoko ha fa‘ahinga me‘a ‘o ‘ikai ke tau lava ke fai ai ‘eni, ‘e ‘i ai pē ha taimi fe‘unga ke fakahoko ai ‘e he ‘Eikí ha mana ke tokoni‘i kitautolu (DBY, 294).

Kapau ‘oku ‘ikai ke mou lava ‘o tokonaki ma‘a moutolu ‘i he mo‘uí ni, ‘e lava fēfē ai ha‘amou ‘amanaki atu ke ma‘u ‘a e poto te mou a‘usia ai ‘a e mo‘ui ta‘e ngatá? Kuo ‘oatu ‘e he ‘Otuá ‘a ho‘o mo‘uí, ‘a ho sinó, mo ho laumālié, mo ne tāpuaki‘i koe ke ke lava ‘o ngāue ke fakatoka ai ‘a e makatu‘unga ki he ‘iló, potó, mahinó, nāunau kotoa pē, pea mo e mo‘ui ta‘engatá. Pea kapau ‘oku te‘eki ai ke mou lava ‘o tokonaki ‘a ho‘omou ngaahi fiema‘u fakaemāmaní pea tokonaki ma‘a homou malí mo e fānau tokosi‘i peé, ko e hā ha‘amou me‘a ‘e lava fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakalangí? (DBY, 13).

Mou vakai kiate kimoutolu ‘i homou ngaahi fatongia ‘i he Fine‘ofá ‘i he koló ni pea ‘i he ngaahi ‘otu mo‘ungá foki. Vakai ki he tu‘unga ‘oku mou ‘i aí. Mou fakakaukau ki ai pea mou fili ke ō atu pea ako ke ‘ilo‘i ‘a e mālohi ‘oku mou ma‘ú, hili iá pea mou faka‘aonga‘i ‘a e mālohi ko iá ki hono fai ‘o e ngaahi ngāue leleí mo tokonia ‘a e kakai masivá ‘i homou lotolotongá (JD, 14:107).

• Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku ako‘i mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí kiate kitautolu “ ‘ko e ki‘i konga si‘i he ‘ahó ni mo e ki‘i konga si‘i ‘apongipongi”? (Vakai foki, ‘Īsaia 28:9–10; 2 Nīfai 28:30; T&F 98:12.) Ko e hā e me‘a kuo pau ke tau fai ka tau ma‘u ha konga lahi ange ‘o e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí? (Vakai foki, ‘Alamā 12:9–11.) Ko e hā nai e me‘a ‘e hoko ‘o kapau ‘e foaki mai kiate kitautolu ha ngaahi mo‘oni ‘o lahi ange ia ‘i he me‘a kuo tau mateuteu ke ma‘ú?

• Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ‘a hono mo‘ui‘aki ‘o ha fo‘i tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, pe ko hono ako ‘o e fo‘i tefito‘i mo‘oni ko iá? (Vakai foki, Sione 7:17; T&F 93:28).

• ‘Oku anga fēfē ha‘atau hanga ‘o fakangatangata ‘a e me‘a ko ia ‘oku lava ke ako‘i mai ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi “ ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ko e mavahevahe ‘a e me‘a fakalaumālié mei he me‘a fakatu‘asinó”. ‘E tokoni fēfē ha mahino kiate kitautolu ‘a e lea ko ‘ení ki he‘etau fakahoko ‘a hotau ngaahi fatongia faka‘ahó?

• Na‘e akonekina ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotú ke nau faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ‘i he‘enau ngaahi mo‘ui faka‘ahó. Ko e hā e founga ‘oku totonu ke tokonia ai kitautolu ‘e he ongoongoleleí ‘i he ngaahi fili ‘oku tau fai fekau‘aki mo hotau ngaahi fāmilí, ngāue ‘oku ma‘u mei ai ‘etau mo‘uí, pea mo e ngaahi fatongia kehé?

• ‘Oku mou pehē na‘e ‘uhinga ki he hā ‘a e lea ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ‘oku ‘ikai totonu ke tau “ ‘alu ki ha feitu‘u pe ke fakahoko ha ngāue fakapisinisi ‘o ta‘e ‘ave ai mo kitautolu ‘a ‘etau tuí? ‘E lava fēfē ke tau ‘ave mo kitautolu ‘etau tui fakalotú ki he feitu‘u kotoa ka tau kei faka‘apa‘apa pē ki he ngaahi me‘a ‘oku tui ki ai ‘a e kakai kehé? ‘E lava fēfē ke tau toe falala ‘o lahi ange ki he Laumālié ke ne tokoni‘i kitautolu ke tau ‘ave ‘etau tui fakalotú ki he feitu‘u kotoa pē te tau ‘alu ki aí?

• Ko e hā hotau fatongia ki he koló, tuku kehe ‘a e ngāue fakafaifekaú pea mo e ngāue-‘ofa faka Siasí?

• Ko e hā e me‘a na‘e akonaki ‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo hotau fatongia ke tau tokanga‘i pē kitautolú? ‘E lava fēfē ke tau mo‘ui fakafalala pē kiate kitautolu ‘i he ngaahi tafa‘aki fakalaumālié, fakaakó, fakatu‘asinó, fakaeongó, pea mo fakapa‘angá? Te tau lava fēfē nai ‘o tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai pehē mo kinautolu?

• Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e mo‘ui fakafalala pē kiate kitá ko ha konga mahu‘inga ‘o e ongoongoleleí?

• Na‘e lea ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo hono lelei pea mo hono ‘aonga ke tau tokonaki ma‘atautolu peé. Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau mo‘uí ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ‘ení? Ko e fē ‘a e taimi ‘oku ‘uhinga ki ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene pehē ‘e fakahoko ai ‘e he ‘Eikí “ha mana ke tokoni‘i kitautolu”?