Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 37: Ko Hono Ma‘u ha Mahino ki he Maté mo e Toetu’ú


VAHE 37

Ko Hono Ma‘u ha Mahino ki he Maté mo e Toetu’ú

‘I hono malanga‘i ‘o e me‘afaka‘eiki ‘o ‘Eletā Tōmasi Uiliamisí ‘i he ‘aho 13 ‘o Siulai 1874, na‘e lea ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo e maté: “Ko ha toki tele‘a malumalu mo fakapō‘uli ia ‘oku tau ui ko Maté! Me‘a anga kehe mo‘oni ‘a e mavahe atu mei he tu‘unga ko ‘eni ‘o e sino fakamatelié ki he koto nge‘esí! Toki tele‘a fakapo‘uli mo‘oni ‘eni! Hono ‘ikai ke fakamisiteli ‘a e halá ni pea kuo pau foki ke tau fononga atu tokotaha pē ai. ‘Oku ou fie lea kiate kimoutolu ‘e hoku ngaahi kaume‘a pea mo e kāinga, kapau pē ā na‘a tau lava ‘o mamata ki he ngaahi me‘á kotoa ‘i honau anga totonú, pea ka tau ka mamata pea mahino ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kitautolu, ta ko e me‘a noa pē ‘a e malumalu mo fakapo’uli ‘a e tele‘a ko ‘ení, pea ‘i he‘etau fakalaka atu ki he tafa‘aki ‘e tahá, te tau toki tafoki ‘o vakai mai ki mui mo pehē, ta ko e toki faingamālie lahi taha ‘eni kuó u ma‘u ‘i he‘eku mo‘uí, he kuó u fakalaka mai mei he tu‘unga mo‘ui ‘o e mamahí, loto mamahí mo e felāngaakí, ki ha tu‘unga mo‘ui te u ma‘u ai ‘a e fiefia kakato ta‘e kau ai ‘a e sinó. ‘E tau‘atāina leva hoku laumālié. He ‘ikai ke u toe fiekaia, ‘ikai ha‘aku toe hela‘ia, te u lele, te u ‘eve‘eva, te u ngāue, te u ‘alu, mo u ha‘u, ‘o u fai ‘eni mo ‘ena pea mo ha me‘a pē ‘e fiema‘u ke u fakahokó, ‘o ‘ikai ke u toe ongo‘i ‘a e mamahí mo e hela‘iá, he ‘te u mo‘ui mo fonu ‘i he ivi mālohi, pea fonu ‘i he mālohi ‘o e Laumālie ‘o ‘eku Tamai Hēvaní, Te u fiefia ke u nofo ‘i hono ‘aó. Ko ia ‘oku ou fie pehē ai kiate kimoutolu ‘e hoku ngaahi kaume‘a, kapau te mou mo‘ui ‘aki ‘a ho‘omou tui fakalotú, mou fai ia ke fakafonu ‘aki kimoutolu ‘a e tui ki he ‘Otuá, te mou maamangia ‘i he maama ‘o ‘itānití, ‘e lava ke mou mamata pea mahino ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kimoutolu (DNSW, 28 Siulai 1874, 1).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

He ‘ikai lava ke fakatataua ‘a e fiefia fakaemāmaní “ki he nāunau, fiefia, melino pea mo e nēkeneka ‘a e laumālie” ‘okú ne mavahe atu mei he mo‘ui fakaemāmaní ‘i he mā‘oni‘oni mo e nonga.

Ko ha me‘a fakafiefia lahi mo‘oni mo fakafiemālie ki ha ngaahi kaungāme‘a ‘o ha taha ke nau ‘ilo‘i kuo mavahe atu ‘a e tokotahá ni mei he mo‘uí ni ‘i he nonga. ‘Oku ‘ikai lava ke fakatataua ‘a e māmaní pea mo hono fonú, pea mo e ngaahi me‘a kotoa ‘o e māmaní, ki he nāunau, fiefia, melino pea mo e nēkeneka ‘oku ma‘u ‘e he laumālie ‘oku mavahe atu ‘i he nongá (DBY, 370).

‘Oku tupu ‘a e mamahi ‘i he mole ‘a ha tokotaha anga-tonu, mei he ta‘e ilo pea mo e vaivai ‘oku ‘i he sino fakamatelié, ‘a e fale ko ia kuo ngaohi ke nofo ai ‘a e laumālié. Neongo e mamahi ‘oku tau fuesiá, mo e hā fua e me‘a ‘oku tau fou aí, ka ‘oku tau pipiki ki māmani mo ‘ikai ke tau loto ke mavahe atu ha taha meiate kitautolu. ‘Oku tau kei loto pē ke kei fakataha mo hoko atu ‘etau nofó mo e feohi fakafāmilí ‘o ta‘e fie māvae (DBY,370).

Ko e mo‘oni ko ha me‘a fakamamahi mo‘oni ‘etau māvae mo hotau ngaahi mahení. Ko e kakai kitautolu ‘oku tau fonu ‘i he manava‘ofa, feongo‘i‘aki, mo e vā‘ofi, pea ko ha me‘a fakamamahi ke tau māvae mo hotau ngaahi kaungāme‘á pe mahení. Neongo ‘oku nau mamahi‘ia i honau sinó ka ‘oku tau kei loto pē kitautolu ke nau mo‘ui pē. ‘Ikai ‘oku tau siokita ‘i he‘etau fai peheé? ‘Ikai ‘oku totonu ke tau fiefia ‘i he mavahe atu ‘a kinautolu na‘e failelei ka kuo nau a‘usia ‘a honau ta‘u motu‘á? (DBY, 371).

Kapau te tau lava ke ma‘u ‘a e mahinó pea lava ke mamata ki ‘itāniti, kapau kuo tau ‘ata‘atā mo‘oni mei he ngaahi vaivaí kui hotau matá, mo e anga-tō‘ohi ‘oku tau ma‘u ‘i hotau ngaahi sino fakamatelié, he ‘ikai ha ‘uhinga lelei ia ke tau tangi pe mamahi ai (DBY, 370).

Ko ia ke mou mo‘ui‘aki mu‘a e founga mo‘ui ko ē te mou lava ai ke tu‘u hake ‘i he maama fakalaumālié pea lava ke lea ‘o pehē, “Kapau na‘e fiema‘u ke toe kamata fo‘ou ‘a ‘eku mo‘ui ‘i he māmaní, he ‘ikai ha me‘a ia ke u toe fakalelei‘i ai” ‘Oku ou fie ekinaki kiate kimoutolu, koe‘uhí pe ko e fale ‘o ‘Isilelí, pea koe‘uhí ko e Saione ‘oku teu ke tau langá, ke mou mo‘ui ‘o kamata pē mei he taimí ni ‘o fai atu, pea a‘u ki he ta‘engatá, ‘i ha founga mo‘ui ‘e mamata ki ai ‘a e kakai mā‘oni‘oní pea nau fiefia aí. Mou mo‘ui‘aki ha ngaahi tō‘onga ‘oku faka-‘Otuá, ka he ‘ikai ke mou lava ‘o fai ‘eni ta‘e te mou mo‘ui angama‘a (DBY, 370).

Hili ‘a e maté, ‘e mavahe leva ‘a e laumālié mei he sinó, kae foki ‘a e sinó ki he kelekelé, pea ‘alu ‘a e laumālié ki he maama tatali ‘anga ‘o e ngaahi laumālié.

Ko e tokotaha kotoa pē ‘okú ne ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá, ‘oku totonu ke ne ‘ilo‘i na‘e ngaohi ‘a hono sinó mei he kelekelé. Ko e mo‘oni, ‘oku fakamamahi ki ha kakai ‘e ni‘ihi ke nau fakakaukau atu ‘e mavahe ‘a hotau laumālié mei hotau sinó ‘i ha vaha’a taimi, pea kuo lau afe mo laui miliona ‘a e kakai kuo nofo mo e fakakaukau fakamamahi ko ‘ení ‘i hono kotoa ‘o ‘enau mo‘uí. Kuo pau ke toe foki pē hotau sinó ki he kelekelé. Kapau na‘e mahino kiate kinautolu hono ‘uhinga ‘o e vaha‘a taimi ko ‘ení, pea mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘e me‘a si‘i pē ‘a e mamahi‘ia ia ‘a e sinó pea maté (DBY, 368).

Na‘e hōifua ‘a e ‘Eikí ke ne fakatupu ha ongo sino fakamatelie ‘i he māmaní mo ne fakahū ki ai ha laumālie, ka na hoko ko e tangata mo‘ui. Na’e ‘ikai ke fu‘u fuoloa mei ai kuo toe foki pē ‘a e sino ko ‘eni ‘okú ke lava ‘o ala, ongo‘i, mamata ki ai, mo e hā fua, ki he efú. ‘Oku mate nai ‘a e laumālié? ‘Ikai… . ‘oku kei mo‘ui pē ‘a e laumālié ia ‘i he hili ‘a e ‘au’auha ‘a e sinó ni ‘i he kelekelé, kae ‘alu atu ‘a e laumālie na‘e fakahū ki he sinó ‘e he ‘Otuá, ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié (DBY, 368).

Hangē ko ‘ene mahino kiate kimoutolú, ‘oku fa‘u‘aki hotau sinó ha ngaahi me‘a ‘oku tau lava pē ‘o ala ki ai; pea ‘oku mou ‘ilo‘i pē foki ‘oku fānau‘i mai e sinó ki he māmaní. ‘Oku tau kamata ai ke faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi ‘elemēniti na‘e ngaohi kiate kinautolú pea tupulaki, ‘o hoko ko e tangata [pe fefine], hoko ai pē ‘o motu‘a, ‘auha, pea toe foki pē ki he efú. Kuo tu‘o lahi ‘eku fakamatala ki he me‘á ni, ko e me‘a ko ia ‘oku tau ui ko e maté, ko e fa‘unga pē ia ‘o e mo‘uí, pea kuó ne fālute [inherent] ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fa‘u‘aki ‘a e sinó, mo fakatupu ‘a e ‘auha ‘o e sinó ‘i he hili e mavahe mei ai ‘a e laumālié. He kapau na‘e ‘ikai ke pehē, ‘e kei tolonga pē ‘o ta‘engata ‘a e sino kuo ‘osi mavahe mei ai ‘a e laumālié, ‘o hangē tofu pē ko e tu‘unga na‘e ‘i aí ‘i he taimi na‘e mavahe ai ‘a e laumālié, pea he ‘ikai pē ke ‘au‘auha ia (DBY, 368).

Ko Sīsū Kalaisi ‘a e polopolo ‘o e toetu‘ú.

Hangē ko ia kuo mahino kiate kitautolú, ko Sīsū ‘a e ‘uluaki ke toetu‘u mei he maté. Na‘e te‘eki ai ke a‘usia ‘e ‘Īnoke, ‘Ilaisiā, pe ko Mōsese ‘a e toetu‘ú, pe ko ha toe tangata pē kuo mo‘ui ‘i he māmaní, neongo ‘enau mo‘ui anga-tonú, kae ‘i he toki ‘osi pē hono ui ‘e he ‘āngeló ‘a e sino ‘o Sīsū Kalaisí ke tu‘u mei he fonualotó. Ko e ‘uluaki ia ke toetu‘u mei he maté. Ko ia ‘a e ‘Eiki ‘o e Toetu‘ú, ko e ‘uluaki ‘i he kakanó ke mo‘ui ‘i he māmaní, hili ‘ene ma‘u ‘a e nāunau ‘o e toetu‘ú (DBY, 374).

Na‘e ‘ikai ko ha mana ‘eni kiate ia. He na‘á ne ma‘u ‘e ia ‘a e mālohi ki he mo‘uí pea mo e maté; na‘á ne ma‘u ‘a e mālohi ke tuku hifo ‘a ‘ene mo‘uí pea mo e mālohi ke to‘o hake ia, [Vakai, Sione 10:18] Ko e me‘a ‘eni ‘okú ne folofola‘akí, pea kuo pau ke tau tui ki ai ‘o kapau ‘oku tau tui ki he hisitōlia ‘o e Fakamo‘uí pea mo e ngaahi lea ‘a e kau ‘Apōsetoló kuo hiki ‘i he Fuakava Fo‘oú. Na‘e ma‘u ‘e Sīsū ‘a e mafai ko ‘ení, he na‘e foaki kiate ia ‘e he Tamaí; ko hono tofi‘a tukufakaholo ia ‘o‘ona, pea na‘á ne ma‘u ‘e ia ‘a e mālohi ke ne tuku hifo pea mo toe to‘o hake ia (DBY, 340–41).

Na‘e ‘ikai ke toe foki ki he ngaahi kālava ‘o hono sinó ‘a e ta‘ata‘a ko ia na‘e tafe ‘i he mo‘unga ko Kalevalé. Na‘e tafe ia ki tu‘a, pea ‘i he taimi na‘á ne toetu‘u aí, na‘e ‘i ai leva ha ‘elemēniti kehe ia na‘á ne fetongi hono ta‘ata‘á. ‘E hoko tatau pē ‘eni ki he tokotaha kotoa ‘e toetu‘u; he ‘ikai ke toetu‘u fakataha ‘a e totó mo e sinó, he na‘e fakataumu‘a pē ia ke ne tauhi ‘a e sinó ke mo‘ui. Ko ‘ene ‘osí pē, ‘a e me‘a ko ‘eni ‘oku tau ui he taimí ni ko e toto mo‘ui hotau sinó, ‘a ē ‘oku ma‘u mei he me‘akai ‘oku tau kaí pea mo e vai ‘oku tau inú, ‘e fetongi ‘aki leva ia ha ‘elemēniti kehe ‘i he taimi ‘oku tau toetu‘u aí; koe‘uhí he ‘e ‘ikai ma‘u ‘e ha kakano mo ha toto ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá [Vakai, 1 Kolinitō 15:50] (DBY, 374).

‘E hanga ‘e he‘etau mo‘ui faivelengá ‘o teuteu‘i kitautolu ki ha toetu‘u nāunau‘ia, ‘a ia ko e fakataha ia ‘a hotau sinó mo hotau laumālié.

‘Oku fakahā ‘e he Ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí ki he tokotaha kotoa pē ‘okú ne ma‘u iá, ko e māmani ko ‘ení, ko ha feitu‘u ‘o e nofo mo e mo‘ui fakataimi pē, pea pehē ki hono ngaahi ‘ahi‘ahí pea mo e ngaahi alā me’a pehē. Ko hono tu‘ungá pea mo hono ngaahi ‘aongá ‘oku taimi nounou pē, kae lolotonga iá na‘e fakatupu kitautolu ia ke tau mo‘ui ‘o ta‘e ngata. He ‘ikai ke toe laka atu ‘i he māmani ko ‘ení ‘a e sio ‘a e kakai anga-koví. ‘Oku mahino kiate kitautolu ko e taimi ko ia ‘oku mavahe atu ai hotau laumālié mei hotau sinó, ‘oku tau teuteu leva ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘e fa‘amaté, ‘a ia ko e taimi ‘oku tau tukuange ai ‘a e ngaahi sinó ni, ‘oku tau to‘o mai leva ‘a e mo‘ui ta‘efa‘amaté [vakai, ‘Alamā 11:43–44]. ‘E toe foki pē ‘a e ngaahi sino ko ‘ení ki he efú, ka ko ‘etau ‘amanakí ia mo ‘etau tuí, ke tau toe ma‘u ‘a e ngaahi sinó ni ‘o hangē tofu pē ko hotau anga ‘i he lolotonga ní, pea kapau te tau faitotonu ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e [ongoongoleleí] tau‘atāiná, te tau mateuteu ke tu‘uloa ‘o ta‘engata (DBY, 372).

Hili e mavahe atu ‘a e laumālié mei he sinó, ‘e nofo pē ia ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié kae ‘oua kuo hanga ‘e he ‘Eikí, ‘aki ‘ene fono kuo ne fokotu‘ú, ‘o fakahoko ‘a e toetu‘u mei he maté [vakai, T&F 93:33–34]. Ko e taimi ko ia ‘e ifi ai ‘e he ‘āngelo ‘okú ne ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e toetu‘ú, ‘a ‘ene talupité, ‘e tānaki fakataha mai leva ‘a e ngaahi tefito‘i me‘a ‘oku nau fa‘u ‘a hotau sinó ‘i hení, ‘i he kemo ‘o e mata, ‘o tatau ai pē pe ‘oku ‘i he loto kilisitahí ‘a e ngaahi sinó, pe ‘oku ‘i he tokelaú ‘a hano konga ‘e taha, pea ‘i he fakatongá ‘a e taha, pea taha ‘i he fakahahaké pea taha ‘i he fakahihifó, ‘e ma‘u ‘e hotau laumālié ‘a e ngaahi sino ko iá. Te tau mateuteu leva ke nofo fakataha mo e Tamaí mo e ‘Aló, he ko e toki taimi pē ‘eni te tau mateuteu ai ke nofo fakataha mo kinauá. ‘Oku ‘ikai ke nofo fakataha ‘a e ngaahi laumālié ia mo e Tamaí pea mo e ‘Aló ‘i he hili ‘enau mavahe mei honau ngaahi sinó, ka ‘oku nau nofo kinautolu ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, ‘i he feitu‘u kuo ‘osi teuteu mo‘onautolú. Ko kinautolu ‘oku nau faka‘apa‘apa‘i ‘a honau ngaahi sinó, pea nau ‘ofa mo tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, kuo pau ke nau mate, he ka ‘ikai, he ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ta‘e fa‘amaté. Kuo pau ke liliu ‘a e sino ko ‘ení kae toki lava ke teuteu‘i ke nofo ‘i he nāunau ‘o e Tamaí (DBY, 372).

Hili ‘a e māvahevahe ‘a e sinó mo e laumālié ‘i he maté, ko e hā leva e me‘a te tau fuofua ma‘ú, ‘i he‘ene fekau‘aki mo e maama ko ‘ení? Ko e sinó; he ko e fuofua me‘a fakaemāmani pē ia ‘oku faka-‘Otua hono fiema‘u ‘e he laumālié ke na fakataha hili ‘a e maté. ‘Oku tau fuofua ma‘u pē ‘a e sinó. ‘Oku ikuna‘i ‘e he laumālie [‘o ha tangata pe fefine anga-tonu] ‘a e sinó, pea ‘oku mo‘ulaloa leva ai ‘a e sinó ‘i he tafa‘aki kotoa pē ki he tefito‘i mo‘oni faka-‘Otua ko ia kuo fakahū ‘e he ‘Otuá ki he tokotaha ko iá. ‘Oku ma‘a mo mā‘oni‘oni ‘a e laumālie ‘i he sinó, pea ‘e foki hake pē ia ki he ‘Otuá ‘oku kei ma‘a mo mā‘oni‘oni, ‘o nofo ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, pea ‘e fāifai pē, pea ‘e toki hokosia ‘a e taimi te ne ma‘u ai ‘a e faingamālie ke ha‘u ‘o toe ma‘u ‘a e sinó. ‘Oku ma‘u ‘e [Sīsū Kalaisi] ‘a e ngaahi kī ‘o e toetu‘ú he kuó ne ‘osi fou ‘i he hala ko ‘ení. Kuo fekau‘i ke ne toe fokotu‘u ‘a hotau ngaahi sinó, pea ‘e ‘i ai ‘a hotau ngaahi laumālié ko e teuteu ke nau hū ki [hotau] ngaahi sinó. ‘I he‘etau mateuteu ko ia ke ma‘u ‘a hotau ngaahi sinó, ko e ‘uluaki me‘a fakamāmani ia ke ne fakahaa‘i ‘a e tu‘unga faka-‘Otua ‘e lava ke a‘usia ‘e he tangatá. Ko e sino pē ‘oku maté; ‘oku mo‘ui ma‘u pē ‘a e laumālié ia (DBY, 373).

‘Oku tau ‘i hení ke telio ‘a hotau kau pekiá ‘o fakatatau mo e Lakanga Fakataula‘eikí. Ka ‘oku pekia ha ni‘ihi ‘o hotau ngaahi kāingá ‘i tahi; pea ‘oku ‘ikai ke lava ‘o tanu kinautolu ‘i ha fa‘itoka, ka ‘oku kofukofu pē kinautolu ‘o lī ki he loto tahí, pea mahalo ko e ‘osi pē ha miniti ia ‘e ua mei ai kuo folo kinautolu ‘e ha ‘anga. Ka neongo ia, ‘e toetu‘u e fa‘ahinga ko ‘ení ‘o ma‘u ‘a hono kotoa ‘o e nāunau ‘oku nau taau mo fe‘unga ke ma‘ú, pea ‘e fakateunga kinautolu ‘i hono kotoa ‘o e faka‘ofo‘ofa ‘oku ma‘u ‘e he Kāinga Mā‘oni‘oni kuo toetu‘ú, neongo na‘e telio kinautolu ‘i ha puha-mate koula pe siliva, pe ‘i ha feitu‘u pau kuo vahe‘i ke telio ‘ata‘atā pē ai ‘a e kau pekiá (DBY, 373–74).

He ‘ikai lava ke hū ha tangata ki he pule‘anga fakasilesitialé mo fakakalauni ‘aki ia ‘a e nāunau fakasilesitialé kae ‘oua pē kuó ne ma‘u ‘a hono sino toetu‘ú (DBY, 375).

Ko e ma‘u koloa pe tu‘umālie mo‘oní, ko ha‘o ma‘u ma‘au ha toetu‘u mā‘oni‘oni (DBY, 372).

Ngaahi Fokotu‘utu‘u ki hono Akó

He ‘ikai lava ke fakatataua ‘a e fiefia fakaemāmaní “ki he nāunau, fiefia, melino pea mo e nēkeneka ‘a e laumālie” ‘okú ne mavahe atu mei he mo‘ui fakaemāmaní ‘i he mā‘oni‘oni mo e nonga.

  • Neongo pē ko ha me‘a fakamamahi ‘a ‘etau māvae mo kinautolu ‘oku tau ‘ofa aí, ka ko e hā ha me‘a te tau fiefia mo ma‘u ai ha fiemālie ‘i he taimi ‘oku nau mālōlō aí?

  • Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo e ki‘i taimi nounou ‘oku tau ‘i he māmaní aí? Na‘á ne toe akonaki foki ‘o pehē ‘oku totonu ke tau mo‘ui‘aki ha founga mo‘ui “‘e mamata ki ai ‘a e kakai mā‘oni‘oní pea nau fiefia aí.” Te tau lava fēfē ‘o fakapapau‘i ‘e hoko ‘a e ‘Aho ‘o e Fakamāú ko ha taimi fakafiefia kiate kitautolu?

Hili ‘a e maté, ‘e mavahe leva ‘a e laumālié mei he sinó, kae foki ‘a e sinó ki he kelekelé, pea ‘alu ‘a e laumālié ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié.

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e maté ko e konga pe “fa‘unga ‘o e mo‘uí”?

  • Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki he sinó ‘i he taimi ‘oku mavahe mei ai ‘a e laumālié?

Ko Sīsū Kalaisi ‘a e polopolo ‘o e toetu‘ú.

  • Ko e hā e me‘a na‘e lava ai ‘a Sīsū ‘o toetu‘ú?

  • Ko e hā e me‘a ‘oku tau ako ‘o kau ki he ngaahi sino toetu‘ú, mei he Toetu‘u ‘a Kalaisí? ‘E liliu fēfē hotau ngaahi sinó ‘i he taimi te tau toetu‘u aí?

‘E hanga ‘e he‘etau mo‘ui faivelengá ‘o teuteu‘i kitautolu ki ha toetu‘u nāunau‘ia, ‘a ia ko e fakataha ia ‘a hotau sinó mo hotau laumālié.

  • Fakatatau ki he lea ‘a Palesiteni ‘Iongí, ‘e anga fēfē e hoko ‘a e toetu‘ú? (Vakai foki, ‘Alamā 11:43; Filipai 3:21.)

  • ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e faka‘apa‘apa‘i hotau sinó?

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a hono ma‘u “‘o ha toetu‘u mā‘oni‘oní” ko e “ma‘u koloa pe tu‘umālie mo‘oni ia ke ma‘ú”?

ʻĪmisi
Christ appearing to Mary

Na‘e hā ‘a Sīsū Kalaisi kia Mele ‘i he hili ‘Ene toetu‘ú, kimu‘a peá Ne toki hā‘ele hake ki he ‘Ene Tamaí.

ʻĪmisi
pioneers burying dead

Na‘e hoko ‘a e maté ko ha fo‘i mo‘oni ia na‘e fehangahangai ma‘u pē mo e Kāingalotú ‘i he taimi na‘a nau kolosi ai ‘i he toafá, ‘o hangē ko ‘ene hā ‘i he tā-valivali ko ‘ení.