Ko hono Fakamatala‘i ‘a e ‘Uhinga ‘o e Ongoongoleleí

‘Oku ‘ikai ke toe kehe ‘a ‘etau tui fakalotú mei he fokotu‘utu‘u totonu ko ia ‘oku ‘o e langí — ‘a ia ko ha ngaahi fono pe lao ‘oku pule‘i ‘aki ‘a e ngaahi ‘Otuá pea mo e kau ‘āngeló. ‘Oku pule‘i ‘aki koā kinautolu ‘a e laó? ‘Io. ‘Oku ‘ikai ha tokotaha ‘i hono kotoa ‘o ta‘engata, ‘e ta‘e pule‘i ‘aki ‘a e fonó (DBY, 1).

Ko e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá kuo toe fakahā maí, ko ha palani pe ko ha ngaahi tefito‘i mo‘oni ia mo e ngaahi ouau, kapau ‘e talangofua kakato ki ai ‘a e kakai ‘o e māmaní, ‘e fakapapau‘i ai te nau toe lava ke foki hake ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí pea mo e ‘Aló. ‘Oku ‘ikai ke toe lahi hake pe si‘i hifo ‘a e ngaahi fono ‘o e Ongoongoleleí, ka ko ha ngaahi tefito‘i mo‘oni si‘i pē kinautolu fekau‘aki mo e ta‘engatá ‘a ia kuo fakahā ki he kakaí ke nau lava ai ke toe foki hake ki he langí, ‘a ia na‘a nau omi mei aí (DBY, 1).

Ko e taimi ‘oku tau lau ai ki he fono fakalangi kuo fakahā mei he langí, ‘oku ‘uhinga ‘eni ki he Lakanga Fakataula‘eikí, ‘oku tau ‘uhinga ai ki he tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí; ‘a ia ko ha founga pule‘i haohaoa, ko ha ngaahi fono mo ha ngaahi ouau ‘e lava ke teuteu‘i ai kitautolu ke tau fakalaka atu mei he matapā ‘e tahá ki he matapā ‘e tahá, pea mei he ‘āngelo le‘o ‘e tahá ki he ‘āngelo le‘o ‘e tahá, kae ‘oua kuo tau hū atu ki he ‘afio‘anga ‘o ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá (DBY, 130).

Te tau lava ‘o ma‘u ‘a e mo‘oní pea ‘ilo kotoa ‘aki hotau laumālié, ko e Ongoongoleleí ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí; pea ko e hala ia ki he mo‘ui ta‘e ngatá (DBY, 90).

Ko e Siasi ‘oku tau kau ki aí, ‘o hangē pē ko e ngaahi me‘a kotoa kuo fakatupu ‘e he ‘Otuá, ‘oku fa‘u ia mei he ngaahi fonó pea fokotu‘utu‘u maau. Kuó ne ‘osi fokotu‘u ha ngaahi fono mo ha ngaahi ouau ke pule‘i ‘aki ‘a e fānau ‘a e tangatá pea ke ‘aonga mo lelei ia kiate kinautolu, mo ne vakai‘i ai pe te nau talangofua ki he ngaahi me‘á ni ‘o fakafe‘unga‘i ai kinautolu ke nau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá ‘o fakafou ‘i he ngaahi fono ‘o e ngaahi maama fakalangí (DBY, 1).

Na‘e ‘ikai ke fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ia ha ngaahi fono pe ngaahi lao ke fakamālohi‘i ai au ke u faka‘aonga‘i ha sīpinga sū pau. Kuo te‘eki ai ke ne foaki mai ha fono ‘o ne tala mai ai ke u tui ha sū ‘oku lafalafa ‘a mu‘a pe tōtao; pe ke u tui hā kote ‘oku hoko pē ‘i he lalo fa‘efiné kae ‘alu hifo hono konga ki laló ‘o a‘u ki hoku tunga‘iva‘é; pe ke u tui ha kote hangē pē ko ia ‘oku ou lolotonga tuí. Ko e ‘atamai potó, na‘e foaki ia ki he tokotaha fai leleí pea mo e tokotaha fai angahalá ke na faka‘aonga‘i tau‘atāina, ‘o tatau ai pē pe ‘oku nau ma‘u ‘a e fono ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí pe ‘ikai, pe kuo nau ‘osi fanongo ai pē ‘ikai (DBY, 63).

‘Oku mou ‘osi ‘ilo‘i pē ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a ‘oku tau tui ki aí pea mo ‘etau tui fakalotú ke ‘oua ‘aupito na‘a tau kole ke fai ‘e he ‘Eikí ha fa‘ahinga me‘a ta‘e te tau loto ke tokoni kiate ia ‘i he me‘a kotoa pē te tau ala lavá; hili ko iá ‘oku toki fai leva ‘e he ‘Eikí hono toé. He ‘ikai ke u kole au ki he ‘Eikí ke ne fai ha me‘a ‘oku ‘ikai ke u loto fiemālie ke u fakahoko (DBY, 43).

Ko e mo‘oni kotoa pē ‘oku mo‘ó e fakamo‘ui ia ‘o e fānau ‘a e tangatá ke ‘aonga kiate kinautolu pea nau ako mei ai ke nau toe laka ange ki mu‘a ‘i hono ‘ilo‘i ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ‘ilo faka-‘Otuá pea ko e ‘ilo faka- ‘Otuá, ko ha fa‘ahinga me‘a ‘oku mo‘oni. ‘A ia ko e mo‘oní ia, pea ko e mo oni kotoa pē ‘oku faka-‘Otua (DBY, 11).

Loto fiemālie ke ke tali ‘a e mo‘oní, pe ko hai pē ‘oku ha‘u mei aí; ‘oku ‘ikai hano momo‘i faikehekehe ‘e taha. ‘Oku tatau pē hono ma’u ‘o e Ongoongoleleí meia Siosefa Sāmitá mo hono ma’u mei a Pitá, ‘a ē na’e mo’ui ‘i he taimi ‘o Sīsuú. Ma’u ia mei ha fa’ahinga taha pē. Kapau kuo ui ‘e he ‘Otuá ha taha pea fekau’i mai ia ke ne malanga ‘aki ‘a e Ongoongoleleí, ‘oku ‘osi fe’unga pē ia kiate au; pea tatau ai pē pe ko hai ‘a e tokotaha ko iá, ko e me’a pē ‘oku ou fiema’u ‘e aú ke u ‘ilo’i ‘a e mo’oní (DBY, 11).

‘Oku fālute ‘e he “Tui Fakamāmongá” hangē ko ia ‘oku ‘iloa ‘akí, ‘a e tefito’i mo’oni kotoa pē fekau’aki mo e mo’uí pea mo e fakamo’uí, ki he taimí ni ‘o a’u ki he ta’e ngatá. Tatau ai pē pe ko hai ‘okú ne ma’u iá. Kapau ‘oku ma’u ‘e he tangata ta’e lotú ha mo’oni, ko e mo’oni ia ‘a e “Tui Fakamāmongá.” Ko e mo’oni mo e akonaki ko ia ‘oku ma’u ‘e he māmani fonu fakavahavaha’a siasi ko ‘ení, ‘oku nau ma’u ha ngaahi mo’oni mo e ngaahi akonaki lahi, ka ‘oku ‘a e Siasi ia ko ‘ení hono kotoa. ‘I he tafa’aki ‘enau mo’ui angama’á, ko honau tokolahi ‘oku nau mo’ui angama’a tatau pē mo kitautolu. Ko e me’a lelei kotoa pē, mo faka’ofo’ofa, mo fe‘unga mo hono vikiviki’í, ‘oku ‘a e Siasi mo e Pule’anga ia ko ‘ení. Ko e “Tui Fakamāmongá” ‘oku kātoa ai ‘a e mo’oni kotoa pē. ‘Oku ‘ikai mo ha toe mo’oni ka ko e mo’oni ‘o e Ongoongoleleí. Ko e mo’uí ia, ‘a e mo’ui ta’engatá; ko e fiefiá ia; ko hono kakato ia ‘o e ngaahi me’a kotoa pē ‘oku ‘i he ngaahi ‘otuá pea ‘i he ‘itāniti ‘o e ngaahi ‘otuá (DBY, 3).

‘I hono fakalea ‘e tahá, kapau ‘oku ‘ikai ke u mo’ui’aki ‘a e “Tui Fakamāmongá”, ko e toe hā ai ha fa’ahinga mo’ui ‘oku ou ma’u. ‘Oku ‘ikai mo ha toe me’a kehe ia ‘e mahino kiate au, he ‘oku hanga ‘e he “Tui Fakamāmongá” ‘o fālute kotoa ‘a e ngaahi me’a ko ia ‘oku lava ke mahino ki he tangatá. Pea kapau ‘oku ‘ikai ke ne hanga ‘e ia ‘o fālute mo fakakau kātoa mai ‘a e ngaahi me’a ‘oku ‘i he langí, pea mo ia ‘oku ‘i he māmaní, ta ‘oku ‘ikai ke ne fakahoko ‘e ia ‘a e ‘uhinga ‘oku fakataumu’a ia ki aí (DBY, 2).

‘Oku ou fie fakahā heni ki hoku ngaahi kaume‘á ‘oku mau tui ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku leleí. Pea kapau te mou ma‘u ha fa‘ahinga mo‘oni ‘i he langí, mo māmani pe ‘i heli, ko ‘emau tokāteliné ia; ko ‘emau me‘a ia ‘amautolu (DBY, 2).

‘Oku fālute fakakātoa [‘e he ongoongoleleí] ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ma‘a kotoa pē, ‘a e ngaahi ‘ulungaanga leleí, ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku māmá, ‘a e ‘atamai potó, ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku mahu‘ingá, pea mo e ngaahi me‘a lelei kotoa pē. ‘Oku fokotu‘utu‘u ia ‘aki ha ngaahi fono pea mo ha ngaahi ouau (DBY, 3).

‘Oku hanga ‘e he palani ko ‘ení ‘o fakafā‘ūtaha‘i mai ‘a e ngaahi fokotu‘utu ‘u kotoa pē ‘o e tokāteline mo‘oni ‘i he māmaní, ‘o tatau ai pē pe ko ha me‘a fakalotu, me‘a fekau‘aki mo e ‘ulungaanga ma‘á, me‘a fakafilōsefá, pe me‘a fakapule‘angá, ‘oku kau kotoa ki ai ‘a e ngaahi fono lelei kotoa pē kuo fa‘u talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni. ‘Oku tautau kotoa ai ‘a e ngaahi fono kotoa pē ‘o e ngaahi pule‘angá he ‘oku mā‘olunga ange ia ‘i he ngaahi ‘ilo kotoa pē pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ma‘á. ‘Oku ne fakataha‘i fakakātoa mai ‘e ia ‘a e ngaahi tokāteline ‘o e ‘aho ní pea ‘okú ne ‘omi fakataha ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa pē ‘o fokotu‘utu‘u ia ke hoko ko e fo‘i fa‘unga pē ‘e taha, pea ne tuku leva ke fakamovetevete‘i atu ‘a e ngaahi me‘a ta‘e ‘aonga kotoa (DBY, 3–4).

Ko hotau fatongia ia mo hotau uiui‘i ko e kau faifekau ‘o e Ongoongolelei mo e fakamo‘ui ko ‘ení, ke tau tānaki fakataha‘i mai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku mo‘oní pea si‘aki ‘a e me‘a halá. Pea tatau ai pē pe ‘e ma‘u mai ha fo‘i mo‘oni mei he kakai ta‘e lotú, pe mei he kautaha lotu Fakaemāmani Lahí, pe ko e Siasi Katolika Lomá, pe ko e kakai Uēsilianá, pe ko e Siasi ‘Ingilaní, Siasi Pelesipiteliané, Siasi Papitaisó, kau Kueka ‘Aka‘aká, pe ko ha taha pē ‘o e ngaahi kautaha lotu kehekehe ‘oku ‘i he māmaní, ‘oku ‘i ai pē ‘a e fo‘i mo‘oni ‘oku nau ma‘u, pea ko e fatongia leva ia ‘o e Kaumātu‘a ‘o e Siasí ni ‘a ia ‘oku ‘ulu ki ai ‘a Sīsū, ko honau Tokoua Lahí, ke nau tānaki fakataha‘i mai ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa pē ‘i he māmaní ‘oku ‘i ai ‘e ne fekau‘aki mo e mo‘uí pe mo e fakamo‘uí, ki he Ongoongolelei ko ia ‘oku tau malanga‘í..…ki he ngaahi me‘a fakasanisaní, pe fakafilōsefa ‘e ma‘u mei he ngaahi pule‘anga, fa‘ahinga, lea pea mo e kakai kotoa pē, pea ‘omai ia ki Saione (DBY, 248).

Ko e ngaahi ‘ilo mo e poto pea mo e me‘a lelei kotoa pē ‘oku holi ki ai ‘a e loto ‘o e tangatá, ‘oku ‘i loto kotoa ia ‘i he tui ko ia ‘oku tau kau ki aí (DBY, 446).

‘Okú ne fālute kotoa ‘e ia ‘a e fo‘i mo‘oni kotoa pē ‘oku ‘i he langí pea mo e ngaahi langi ‘oku ‘i he langí—‘a e ngaahi mo‘oni kotoa pē ‘oku ‘i he funga ‘o e māmaní, ‘i he lalo fonuá, pea ‘i he ngaahi langi ‘oku ‘i ai e ngaahi fetu‘ú; ‘a ia ko hono faka‘osingá te tau pehē, ‘okú ne fālute fakakātoa ‘e ia ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa pē ‘oku ‘i he ‘itāniti ‘o e ngaahi ‘Otuá (DBY, 448).

‘Oku hanga ‘e he Siasí ‘o fua lōloa, fua tautau, pea fakataha‘i kotoa mai ‘a e poto ‘oku ‘i he māmaní– ‘a e poto kotoa ko ia kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá ki he tangatá. Kuo osi fakahā mai ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa ko ia ‘oku lolotonga ma‘u ‘i māmaní, ‘o tatau ai pē pe ko e poto fakasaienisi pe fakalotu. ‘Oku mo‘ua ‘a e māmaní hono kotoa kiate ia ‘i he me‘a ‘oku nau ma‘u mo fiefia aí; ‘oku nau mo‘ua kiate ia ‘i he me‘a kotoa pē, pea ‘oku ou fakamo‘oni‘i ia ‘i he me‘a hono kotoa (DBY, 2).

‘Okú ne fakataha‘i fakakātoa ‘e ia ‘a e ngaahi mo‘oni fakasaienisi kotoa pē ‘oku ‘ilo‘i ‘e he tangatá, kau ‘āngeló, pea mo e ngaahi ‘Otuá. ‘Oku taha pē ‘a e fa‘unga mo e saienisi mo‘oni ‘o e mo‘uí, ko hono toengá ‘oku iku pē ia ki he mate. Pea ko e fa‘unga ko ‘ení ‘oku ‘ikai iku ia ki he maté. Ko e fa‘unga ko ‘ení ‘oku tupu mai ia mei he Fauniteni ‘o e Mo‘uí (DBY, 2).

‘E kei tu‘u pē ‘a e mo‘oní ‘i he taimi ‘oku mole atu ai ‘a e me‘a halá. Pea ‘e kei ‘i ai pē ‘a e mo‘uí ‘i he taimi kuo folo hifo ai ‘e he maté ‘a kinautolu na‘e ‘ikai ke nau tali ‘a e ngaahi akonaki ‘o e mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku ou manako ‘i he mo‘oní he ‘oku mo‘oni ia, koe‘uhí he ‘oku faka‘ofo‘ofa mo matamatalelei, pea koe‘uhí he ‘oku nāunau‘ia ‘a e tu‘unga ‘oku ‘i aí, pea taau mo fe‘unga hono vīkiviki‘í, pea ‘oku tui mo fakakaukau ki ai ‘a e kakai ‘atamai poto kotoa pē ‘i he langí pe ‘i he māmaní (DBY, 9).

‘Oku ou fiefia ai he ‘oku poupou‘i pē ‘e he mo‘oní ‘a e mo‘oní. ‘Oku makatu‘unga ia ‘i he ngaahi mo‘oni ‘oku ta‘e ngata pea ‘e tolonga ia ka ‘e ‘auha vavé ni mai pē ‘amui ange ‘a e ngaahi me‘a kehe hono kotoa (DBY, 11).

‘Oku totonu ke ‘ilo‘i ‘e he tangata fakafo‘ituitui kotoa pē ‘oku mo‘ui fakatatau mo e ngaahi fono kuo tuku mai ‘e he ‘Eikí ki hono kakaí, mo ne ma‘u mo e ngaahi tāpuaki ko ia kuó ne fakatatali mai ma‘á e kakai angatonú, ‘a e kehe ‘o e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, mei he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ‘a e ‘Otuá, ‘ilo‘i ‘a e māmá mei he fakapo‘ulí, ‘a e me‘a ‘oku ‘ohifo mei he langí pea mo ia ‘oku ha‘u mei ha toe feitu‘u kehé. Ko e me‘a fakanonga mo fakafiemālie ‘eni ‘oku ma‘u mo fiefia ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he‘enau mo‘ui‘aki ko ia ‘a ‘enau tui fakalotú. Ko e ‘ilo ‘eni ‘oku ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘oku mo‘ui (DBY, 35).

He toki me‘a faingofua ia ka ko hono mo‘ui‘aki ‘o e mo‘oní. ‘E hoku ngaahi kaume‘a, kuo ‘i ai nai ha taimi kuo mou fakakaukau ai ki he me‘á ni? ‘E hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, kuo ‘i ai nai ha taimi kuo mou fakakaukau ai ki he me‘á ni? Pe ko e hā pē ha fa‘ahinga me‘a ‘oku hoko ‘i he mo‘uí ni, pe ‘oku hoko ‘i he lāuvale ‘o e fonuá pe ko e kakai mā‘olungá, ‘oku hoko ‘a e mo‘oní ko ha fakahinohino pau mo faingofua taha ke fua‘aki ‘a ‘etau mo‘uí (DBY, 11).

‘Oku mo‘oni ‘a e tui fakalotu ‘oku tau kau ki aí. Pea ‘oku fakamatala‘i kotoa pē ia ‘o peheni–‘okú ne fālute ‘e ia ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa pē mei ha fa‘ahinga feitu‘u pē ‘e ma‘u mei ai, pea ‘i hono kotoa ‘o e ngaahi ngāue ‘a e ‘Otuá mo e tangata ‘oku fakatou lava mo ‘ikai lava ke mamata ki ai ‘a e mata fakatu‘asinó (DBY, 2).

Ko e ongoongolelei ko ia ‘oku tau malanga‘akí ko e ongoongolelei ia ‘o e mo‘uí pea mo e fakamo‘uí. Ko e Siasi ko ia ‘oku tau fakafofonga‘í, ko e Siasi mo e Pule‘anga ia ‘o e ‘Otuá, pea ‘okú ne ma‘u ‘e ia ‘a e tui pē ‘e taha ‘a ia ‘e lava ke fakafoki hake ai ‘a e fānau ‘a e tangatá ki he ‘afio‘anga ‘o ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá. Kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ‘a hono to‘ukupú ke ne toe fakafoki ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ki honau tu‘unga ‘i he kamata‘angá. Pea ‘i he‘ene ngāue‘aki ‘a e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oni ‘okú ne ma‘ú, ‘okú ne fakahaofi ai ‘a kinautolu ‘oku malava ke fakahaofí, mo ne fakama‘a ‘a māmani mei he nunu‘a ‘o e hinga ‘a Ātamá, pea foaki ‘a e mālohi ko iá ki he nima ‘o e Kāingalotu ‘o hono Siasí (DBY, 4).

Ko e lakanga fakataula‘eikí … ko ha fokotu‘utu‘u haohaoa ia ‘o e founga ‘o hono pule‘í, pea ko ia pē taha te ne lava ke fakamo‘ui ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he kovi ‘okú ne lolotonga fakamamahi‘i ‘a hono kāingalotú, mo ne fakapapau‘i mai te nau ma‘u ‘a e fiefia mo e nēkeneka ‘i he maama kaha‘ú (DBY, 30).

Ko e ongoongoleleí pea mo e lakanga fakataula‘eikí, ‘okú ne ngāue‘aki kinaua ke fakamo‘ui pea mo hakeaki‘i ‘a ‘ene fānau talangofuá ke nau ma‘u fakataha mo ia ‘a e nāunaú pea mo e mālohí pea fakakalauni ‘aki kinautolu ‘a e ngaahi kalauni nāunau‘iá, ‘a e mo‘ui ta‘e fa‘amaté pea mo e mo‘ui ta‘e ngatá (DBY, 5).

‘Oku totonu ke pule‘i ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau faí, ‘aki ‘a e tataki mo e fakahinohino ‘a e lakanga fakataula‘eikí (DBY, 133).

‘Oku ‘ikai ha ouau ia kuo tuku mai ‘e he ‘Otuá ‘i ha‘ane folofola hangatonu mai ‘aki, pe fakafou mai ‘i hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, pe ‘i he ngutu ‘o ha taha ‘o ‘ene Kau Palōfitá, Kau ‘Aposetoló pe Kau ‘Evangelioó, ‘e ta‘e ‘aonga. ‘Oku ‘aonga ‘a e ouau kotoa pē, mo e fekau kotoa pē ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá (DBY, 152).

Fekau‘aki mo e ngaahi ouau ‘a e ‘Otuá, te mau pehē atu ‘oku mau talangofua kiate kinautolu he ko hono finangaló ia; pea ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga lelei ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘okú ne finangalo ke tau faí … ‘Oku fano atu ‘a e ‘ilo ko ‘ení ‘o a‘u ki he ta‘e ngatá, pea ko e ‘ilo ia ‘oku tui ki ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí. Ko e ki‘i kihi‘i kotoa pē ‘oku ma‘u ‘e he tokotaha kotoa, ko e me‘a foaki ia mei he ‘Otuá. ‘Oku tau ma‘u ‘a e ngaahi mo‘oni ko ‘ení, pea ‘oku tau hoko atu ai mei he nāunau ki he nāunau, mei he mo‘ui ta‘e ngata ki he mo‘ui ta‘e ngata, ‘o tau ma‘u ‘a e ‘ilo ki he ngaahi me‘a kotoa pē, pea tau hoko ko e Ngaahi ‘Otua, ‘io ko e Ngaahi Foha ‘o e ‘Otuá (DBY, 152).

Ko e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko e kamata‘anga ia ‘o e halá. Ko ha matapā ‘oku fakaava hake ‘i he hala mei he māmaní ki he langí. ‘A ia ‘oku ‘omi ai ‘a e fakahā fakahangatonu ki he fānau ‘a e tangatá ‘i honau ngaahi fatongiá kehekehe, ‘o fakatatau ki honau ngaahi uiui‘í pea mo honau ngaahi tu‘unga ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku nau nofo aí. Ko e Ongoongolelei ‘o e Fakamo‘uí ko ha konga ia ‘o e fono ‘oku fekau‘aki mo e pule‘anga ‘oku ‘afio ai ‘a e ‘Otuá. Pea ko e ngaahi ouau ‘oku kau ki he Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, ko e ngaahi founga ia ‘e lava ke a‘u ai ‘a e fānau ‘a e tangatá ki he hala ‘o e mo‘uí. ‘I he‘enau a‘u ki aí, ‘e lava ke hoko atu ‘enau ngaahi fonongá kae ‘oua leva kuo nau toe foki hake ki he ‘afio‘anga ‘o ‘enau Tamaí mo honau ‘Otuá (DBY, 6).

‘Oku fakafuofua‘i ‘e lava ke fakamo‘ui kotoa ‘a e ngaahi foha pea mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Ātama pea mo ‘Iví ‘e he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ko ia kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni (DBY, 1).

‘Oku mau fakaongo atu ia ki he kakai kotoa pē ‘o e māmaní mei he ngaahi tele‘á pea ‘i he ngaahi tumutumu foki ‘o e ngaahi mo‘ungá, ko e Siasi kimautolu ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kim Ní … pea ‘oku mau ma‘u ‘a e tokāteline ‘o e mo‘uí pea mo e fakamo‘uí, ma‘á e kakai anga-tonu kotoa pē ‘i he māmaní (DBY, 7).

• Fakatatau ki he me‘a ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko e “mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí.” ‘Oku fakafehoanaki fēfē ‘a ‘ene lea ko ‘ení mo hono faka‘uhinga ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ongoongoleleí ‘i he 3 Nīfai 27:13–14?

• Ko e hā e fatongia ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘i hono fakahoko ‘o e mo‘ui ta‘e maté mo e mo‘ui ta‘e ngata ‘a e tangatá? (Vakai foki, Mōsese 1:3; ‘Ēpalahame 3:25.) Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku tau fie ma‘u ai ha fa‘unga ‘oku ‘i ai hono ngaahi fono mo hono ngaahi ouau ka tau lava ke toe foki hake ki he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku “aonga ai [ki he] fānau ‘a e tangatá” ‘a e ngaahi fono mo e ngaahi ouau ‘a e ‘Otuá? (Vakai foki, 2 Nīfai 2:13, 16).

• Na‘e akonaki ‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ‘oku “pule‘i ‘e he fonó” ‘a e ‘Otuá. ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he‘etau ‘ilo‘i ko ia ‘oku pule‘i ‘a e ‘Otuá ‘e he fonó? (Vakai foki, T&F 82:10).

• Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e ongoongoleleí ‘o pehē ko ha fa‘unga ia ‘oku maau. Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku ‘amanaki mai ‘a e ‘Otuá ke tau faka‘aonga‘i ai ‘a ‘etau fakamaau totonu ‘atautolú? (Vakai foki, T&F 58:26–29).

• Na‘e fakatukupaa‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau hoko ko ha kau fekumi ki he mo‘oní. Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fiema‘u ai ke mahino kiate kitautolu ‘oku fālute ‘e he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘a e ngaahi mo‘oni kotoa peé? Ko e hā hano ‘uhinga, ka tau ka tali ai ‘a e mo‘oní ‘i ha fa‘ahinga feitu‘u pē te tau ma‘u ai? Ko e hā e me‘a te tau lava ke ako mei he lea ko ia ‘a Palesiteni ‘Iongi na‘e pehē “ko e mo‘oni kotoa pē ‘oku faka-‘Otua”?

• Ko e hā ha me‘a ‘oku ako‘i mai ‘e he ngaahi lea na‘e fai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo hono tali lelei mo ‘ofa ‘i he kakai ‘o e ngaahi siasi kehé?

• Te tau lava fēfē ‘o fakafaikehekehe‘i ‘a e me‘a ‘oku totonú mei he me‘a ‘oku halá? (Vakai foki, 1 Kolinitō 2:11, 14; Molonai 7:12–17.) Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni ke tau “tānaki fakataha‘i mai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku mo‘oní pea si‘aki ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku halá”?

• Ko e hā e kaunga ‘o ‘etau ‘ilo‘i ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ki he founga ‘oku tau mo‘ui ‘akí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ma‘u ai pē ‘a e mo‘oní “ko e fakahinohino pau mo faingofua taha ke fua ‘aki ‘a ‘etau mo‘uí”? ‘Oku uesia fēfē ‘a ‘etau mo‘uí ‘i he taimi ‘oku tau mo‘ui‘aki ai ‘a e loí mo e kākaá? (Vakai foki, T&F 88:86).

• Ko e hā e fekau‘aki ‘a e lakanga fakataula‘eikí mo e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ‘i he palani ‘o e ongoongoleleí?

• Ko e hā e fatongia ‘o e ngaahi kōlomú, ngaahi kulupú, pea mo e ngaahi kōlomu ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i he‘enau hoko ko ia ko e kau faifekau ke malanga‘i atu ‘a e ongoongoleleí? Ko e hā e kaunga ‘o e Fine‘ofá ki hono ako‘i ‘o e mo‘oní pea mo langa hake ‘o e tui ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí? Ko e hā ha fa‘ahinga me‘a kuó ke a‘usia fekau‘aki mo ha taha na‘á ne fai ha ngāue ‘ofa faka-Kalaisi? Na‘e tokoni‘i fēfē koe ‘e he me‘a ko iá ke ke fai ha ngāue lelei tatau mo ia?

• Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ko e ongoongoleleí “ko e matapā ‘oku fakaava hake ‘i he hala mei he māmaní ki he langí”. Ko e hā nai ‘a e fatongia ‘oku hilifaki kiate kinautolu kuo nau tali ‘a e ongoongolelei kuo fakafoki maí ke nau fakamafola atu ‘a ‘enau fakamo‘oni ki hono ngaahi laó, ngaahi ouaú pea mo hono mo‘oní?(Vakai foki, Mātiu 28:19–20); Lea Fakatātā 22:6.)

• Ko e Temipale Sōlekí ‘i he 1880 tupú. Na‘e ma‘u ‘e he kāingalotú ha holi lahi ‘i honau lotó ke langa ha temipale ma‘a honau ‘Otuá.