Ko e Ngaahi ‘Aho Faka‘osí

Ko e ngaahi me‘a kotoa ko ia kuo tau fanongo ki ai mo a‘usiá, ‘oku hangē pē ia ha ki‘i talateu ki he malanga ko ia ‘e hoko maí. Ko e ngata pē ‘a e fakamo‘oni ‘a e Kaumātu‘á, ‘e folofola leva ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu ‘o pehē, “Foki mai ki ‘api; te u fakahoko leva ‘e au ‘eku ngaahi malanga pē ‘a‘akú kihe ngaahi pule‘anga ‘o e māmaní,” ko e me‘a kotoa ko ia ‘oku mou ‘ilo‘i he taimi ní, he ‘ikai lau ia ko ha talateu ki he malanga ko ia ‘e fai ‘aki ‘a e afí mo e heletaá, ngaahi afaá, mofuiké, ‘uha maká, ‘uha lōvaí, maná mo e ‘uhilá, pea mo e ngaahi faka‘auha fakamanavaheé. Ko hai ‘oku tokanga ki hano faka‘auha ‘o ha ngaahi halanga lēlue si‘i? Ka te mou ongona ‘a e ngaahi fu‘u kolo faka‘ofo‘ofa ‘oku nofo‘aki ‘e he kakaí ‘i he‘enau ngoto ki lolofonua ‘o tanumia ai honau kakaí. ‘E fasi atu ‘a e ngaahi peau ‘o e tahí ‘o fakalaka ‘i honau ngaahi ngata‘angá, ‘e tu‘u hake ‘a e pule‘anga ki he pule‘anga, ‘a e ngaahi vahefonua ki he ngaahi vahefonua ‘i hotau fonuá pea ‘i he ngaahi fonua mulí foki; pea te nau fetāmate‘aki, ‘o ‘ikai toe tokanga ki he toto pea mo e mo‘ui ‘a honau kaungā‘apí, honau ngaahi fāmilí, pe ko ‘enau mo‘ui ‘anautolú (DBY, 111-12).

Kuo te‘eki ai ha ‘aho ‘i he ngaahi ta‘u lahi ko ‘ení, talu mei he taimi na‘e faka‘auha ai ‘a e siasi mo‘oní ‘i he hili e taimi ‘o e kau ‘Aposetoló, ‘e toe fie ma‘u ai ha tui ‘oku lahi ange, ha ivi ‘o ha kakai tangata mo ha kakai fefine ‘oku ‘ulungaanga faka-‘Otua, ‘a e taukei ngāué, poto pea mo e mālohi ‘o e Māfimafí, ‘o hangē ko ia ‘oku fie ma‘u ‘e he kakai ‘o e ngaahi ‘aho ní. Ne te‘eki ai ha taimi ia ‘e fu‘u fiema‘u lahi pehē ai; kuo te‘eki ai ha taimi ia ‘i he funga ‘o e māmaní, ‘o kamata pē mei he taimi na‘e faka‘auha ai ‘a e siasí pea ‘ave mo e Lakanga Fakataula‘eikí mei he māmaní, ‘e toe lahi ange ai ‘a e ‘ita mo e lili ‘a e ngaahi mālohi ‘o e fakapo‘ulí ki he ‘Otuá mo e anga faka-‘Otua ‘oku ‘i he māmaní, ‘o hangē ko ia ‘oku hoko he taimi lolotonga ní (DBY, 112).

‘Oku kei angatu‘u tatau pē ‘a e Tēvoló kia Sīsū he taimí ni ‘o hangē ko ia na‘á ne fai ‘i he taimi na‘e fai ai ‘a e tau ‘i he langí. Pea ‘i he‘ene faka‘au pē ke tokolahi ange ‘a e kau muimui ‘o e Tēvoló ‘e fakatokolahi ange ‘e Sīsū Kalaisi ‘a hono kakaí pea mo hono mālohí ‘aki ‘ene ngaohi e kakaí ke nau loto mā‘ulalo mo anga-mā‘oni‘oni. Hili ha taimi si‘i mei ai, ‘e fai leva ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a ‘enau filí, pea te nau faka‘amu ke ‘ilo‘i pe ko e fē ‘a e tafa‘aki ‘e mālohí (DBY, 112).

‘E hokosia e taimi ‘e peluki ai ‘a e tui kotoa pē, pea fakamo‘oni ‘e he ‘elelo kotoa pē kiate ia, pea ‘e fakatōmape‘e ‘i he mā ‘a kinautolu kotoa pē na‘a nau mo‘ui ‘i he funga ‘o e māmaní mo faka‘ikai‘i ‘a e ‘Otua Māfimafí mo e ngaahi fakahā meiate Iá, ‘o nau fakamā‘ulalo‘i kinautolu ‘i hono ‘aó mo nau kalanga, “ ‘Oku ‘i ai ‘a e ‘Otua! ‘E ‘Otua, na‘a mau si‘aki koe mo ta‘e tui ki ho‘o ngaahi folofolá pea mau manukia ‘a ho‘o ngaahi akonakí, ka ‘oku mau punou ‘eni ‘i he‘emau ongo‘i maá, mo fakamo‘oni‘i ‘oku ‘i ai ‘a e ‘Otua, pea ko Sīsuú ko e Kalaisí ia.” Ko e taimi ko ‘ení kuo pau ke hoko mai. Kuo tau ma‘u ‘a e tui ki he Ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú (DBY, 112–13).

Ko e hā ‘enau me‘a ‘e faí? Te nau fanongo ki he poto ‘o Saioné, pea ‘e ha‘u ‘a e ngaahi tu‘í mo e kau pulé ki Saione ke fehu‘ia ‘a e ngaahi founga ‘a e ‘Eikí, pea ke nau fekumi ki he ‘ilo, poto, mo e mahino lahi ko ia ‘oku foaki ‘o fakafou mai ‘i he Kau Mā‘oni‘oni ‘o e Fungani Mā‘olungá (DBY, 113).

Kou pau ke peluki honau tuí mo fakamo‘oni‘i ko e ‘Otuá ia, pea ko e Huhu‘í ‘a Sīsū Kalaisi, ‘a ia na‘e mamahi koe‘uhí ko e ngaahi angahala ‘a māmaní; pea ‘i hono lilingi hono ta‘ata‘á, kuó ne huhu‘i ai ‘a e kakai tangatá, fefiné, fānau īkí, ‘a e fanga manú, manupuná, iká, ‘a e māmaní pea mo e me‘a kotoa pē na‘e mamata ki ai ‘a Sioné mo ne fanongo ki hono fakamālō‘ia ‘i he langí [vakai, Fakahā 5:13] (DBY, 113).

‘E hokosia e taimi ‘e fulihi ai ‘a e māmaní ‘o hangē ko e ngaahi lea ‘a e palōfitá, pea te tau mamata ki he hoko mai ‘a e pule ‘a e mā‘oni‘oní kae mavahe atu ‘a e faiangahalá. Ka ko e mālohi mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘a e tēvoló, ‘o kapau te tau ui ia ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni, he ‘ikai ‘aupito pē te nau teitei tukulolo kinautolu ki he hā‘ele mai ‘a e Fakamo‘uí ‘i he mā‘oni‘oní, kae ngata pē ‘i hano teketeke māmālie atu kinautolu ki mui, pea kuo pau leva ke fai ha tau. ‘Io, ha tau ‘e fai ‘aki ‘a e mālohi ‘o e tuí, ngāue leleí, pea ‘e fakautuutu ‘a e laka ki mu‘a ‘a e Ongoongoleleí, mo ‘ene mafolá, ‘o fakalakalaka pea mo‘ui, ‘o a‘u ki ha taimi ‘e ongo‘i ai ‘e he ngaahi pule‘anga kotoa pē ‘o e māmaní ‘oku ma‘u ‘e Sīsū ‘a e totonu ke ne pule ko e Tu‘i ki he ngaahi pule‘angá, ‘o hangē pē ko ‘ene hoko ko e Tu‘i ‘o e Kau Mā‘oni‘oní (DBY, 113).

‘Oku mou ‘ilo‘i koā ko e feitu‘ula‘ā ‘eni hono hongofulu mā taha ‘o e pule ‘a Sētane ‘i he māmaní? ‘E hā‘ele mai ‘a Sīsū ke pule, pea ko kimoutolu kotoa ‘oku mou manavahē mo tetetete koe‘uhí ko homou ngaahi filí, ‘oua te mou toe manavahē koe‘uhí ko kinautolu ka ke mou manavahē ‘i he fakatupu houhau ki he ‘Otuá, manavahē ke maumau‘i ‘a ‘ene ngaahi fonó, manavahē ke fai kovi ki ho tokouá, pe ki ha tokotaha pē ‘i he māmaní, pea ‘oua te mou manavahē kia Sētane mo hono mālohí, pe kiate kinautolu ‘oku ma‘u ‘a e mālohi ke tāmate‘i ‘a e sinó, koe‘uhí he ‘e fakahaofi ‘e he ‘Otuá ‘a hono kakaí (DBY, 114).

‘Oku faka‘au pē ‘a e taimí ‘i he‘etau mo‘uí mo ‘etau mamata ki hono fakahoko ‘o e kikité, pea mo e teuteu atu ko ia ki he hā‘ele‘anga ua mai ‘a hotau ‘Eiki mo hotau Fakamo‘uí ke nofo ‘i he māmaní. ‘Oku tau ‘ilo‘i ‘e tafi ke mole ‘a e unga‘anga ‘o e loí, pea ko e kolo, fonua, pe pule‘anga ‘oku ‘ikai ke tauhi ki he ‘Otuá, mo ‘ikai ke tokanga ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘oní mo e lotú, ‘e faka‘auha ‘aupito ia (DBY, 114).

Ko e Nofotu’í ‘oku ma’u ia heni—’i he loto ‘o e tangata kotoa pē ‘i he Siasi mo e Pule’anga ‘o e ‘Otuá kuo hoko ‘o taha; ‘i he tupulaki ‘a e Pule’angá ‘o ikuna’i ‘a e me’a kotoa pē ‘oku fakafetau ki he ngaahi me’a ‘o langí, ‘i hono ha’i ‘o Sētane ‘o ‘ikai toe tukuange tukukehe ka toki fakamafai’i ‘e he ‘Otuá. Ko e ngaahi me’a kehé kotoa, te nau ‘i ha tu’unga tatau pē mo ia he taimí ni, te tau kai, inu pea mo tui ha vala (DBY, 115).

Tuku ke mā’oni’oni ‘a e kakaí pea ke hoko ‘o mā’oni’oni mo e kelekele ‘oku tu’u ai honau va’é. Tuku ke mā’oni’oni ‘a e kakaí, pea ke nau fonu ‘i he Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ‘e fakafonu’aki ‘a e fanga manu kotoa pē mo e me’a totolo kotoa pē ‘a e melinó; ‘e fonu ‘i he kelekele ‘o e māmaní hono mālohí pea ko hono ngaahi fuá ‘e hoko ia ko e me’akai ki he fa’ahinga ‘o e tangatá. Ko e haohaoa ange ‘a e ngaahi me’a ko iá, ko e si’isi’i ange ia ‘a e feke’ike’í; ko e lahi ange ‘etau anga’ofa ki he’etau fanga manú, ko e faka’au ia ke tupulaki ange ‘a e melinó, pea ‘e mole atu leva ‘a e anga fita’a ‘o e fanga manu na’e fakatupu ‘e he ‘Otuá. Kapau he ‘ikai ke toe tauhi ‘a e kakaí ki he Tēvoló ‘i ha taimi he lolotonga ‘enau mo’uí, pea kapau ‘e ma’u ‘e he fakataha’angá ni ‘a e laumāie ko ia ke ‘oua ‘e tauhi ki he Tēvoló, ta ‘oku ‘i heni pē ‘i he falé ni ‘a e Nofotu’í. Tuku ke ma’u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘oku nofo ‘i he koló ni ‘a e laumālie ko iá, tuku ke ma’u ‘e he kakai ‘o e vahe fonuá ni ‘a e laumālie ko iá, pea ‘e ‘i heni leva ‘a e Nofotu’í. Tuku ki he kakai kotoa pē… . ke nau ma’u ‘a e laumālie ko iá pea ‘e ‘i heni ‘a e Nofotu’í, pea ‘e pehē pē ‘ene mafola atu ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 115–16).

‘I he taimi ‘e fokotu’u ai ‘a e Pule’anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní ‘i he mālohi, nāunau, haohaoa, pea lolomi mo e pule fakaaoao ‘a e kau angakoví, ‘i he Nofotu’í ‘e ma’u ‘e he Kāingalotu ‘a e ‘Otuá ha faingamālie ke langa honau ngaahi temipalé, pea ke nau hū ‘i ai, ‘o nau hoko ko e ngaahi pou ‘i he ngaahi temipale ‘o e ‘Otuá [vakai, Fakahā 3:12], pea te nau fakafofonga’i ‘enau kau pekiá. Te tau mamata atu ki ha ‘alu hake ‘a hotau ngaahi kaungāme’á, pea mahalo mo ha ni’ihi kuo tau maheni mo kinautolu heni … Te tau ma’u ha ngaahi fakahā ‘a ia te tau ‘ilo’i lelei ai ‘a ‘etau ngaahi kuí ‘o a’u ki he’etau tamai ko ‘Ātamá pea mo ‘etau fa’ē ko ‘Iví, pea te tau ‘alu ki he ngaahi temipale ‘o e ‘Otuá ‘o fakafofonga’i kinautolu. Ka hili ia, ‘e fakama’u leva ‘a e [fānaú] ki he ngaahi [mātu’á] kae ‘oua kuo fakakakato ‘a e hokohokó ‘o a’u kia ‘Ātama, pea ‘i ai leva ha hokohoko haohaoa ‘o e Lakanga Fakataula’eikí meia ‘Ātama ki he taimi ‘e ‘osi ai ‘a e māmaní.

Ko e ngāue ‘eni ‘e fai ‘e he Kāingalotú ‘i he Nofotu’í (DBY, 116).

‘Oua te tau fu’u manavasi’i ‘i he ‘Eikí ‘o fakavave’i ai ‘ene ngāué. ‘Ai mu’a ke fakataumu’a ‘etau tailiilí ki ha me’a pē ‘e taha, ki hono fakamā’oni’oni’i hotau ngaahi lotó, fakama’a ‘o ‘etau ngaahi ongó, pea mo hono teuteu’i kitautolu ki he hoko vave mai ‘a e ngaahi me’a ‘oku fakavavevavé. Ko e me’a ‘eni ‘oku totonu ke tau hoha’a ki aí, ko e me’a ‘eni ‘oku totonu ke tau akó, ko e me’a ‘eni ‘oku totonu ke tau lotu faka’aho aí, ka ‘oku ‘ikai ko ha‘atau fakavavevave ke mamata ki hono fakangata ‘o e kau angakoví (DBY, 117).

Tatau ai pē pe ‘e vela ‘a e māmaní ‘o ‘auha ‘i ha ta’u ‘e taha pe ‘i ha ta’u ‘e taha afe mei heni, ‘oku ‘ikai ha’ane momo’i mahu’inga ‘a‘ana ‘e taha kiate koe pea mo au. Kuo tau ma’u ‘a e ngaahi lea ‘o e mo’ui ta’engatá, kuo tau ma’u ha faingamālie ke ma’u ‘a e nāunaú, mo’ui ta’e fa’amaté pea mo e mo’ui ta’engatá, ka te mou lava nai ke tauhi ma’u ‘a e ngaahi tāpuakí ni? (DBY, 117).

‘Oku fie ma‘u ke tau langa ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea ke huhu‘i ‘a Saione; ‘oku fie ma‘u ke tau fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu koe‘uhí ke tau mateuteu ke kau ‘i he siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú, pea kapau te tau fakalakalaka ki mu‘a ‘i he ‘aho kotoa pē pea ‘i he houá kotoa pē, ‘e fakatonuhia‘i kitautolu ‘i he taimi te tau mate aí. Ka ‘oka tau kei mo‘ui atu ai pē, kuo pau ke tau hoko ko ha kakai mā‘oni‘oni ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku tau fakahokó, pe ‘e ‘ikai ke tau ma‘u ‘a hono kakato ‘o e nāunau ‘o e ‘Otuá ‘a ia ‘e fakahā maí (DBY, 444).

‘Oku ‘ikai ko ha me‘a ia ‘a‘aku ke u ‘ilo‘i ‘a e taimi ‘a e ‘Eikí; ka ko ha tokotaha manava‘ofa, loto-‘ūkuma pea mo fa‘a kātaki ia, pea ‘okú ne ‘ūkuma fakalongolongo pē ‘a ‘ene houhaú, pea ‘e pehē ai kae‘oua kuo kakato ‘a e ‘alo‘ofá, pea ‘e toki hoko mai leva ‘a e fakamāú. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i ‘e au pe ‘e founga fēfē, pea ‘oku ‘ikai pē ke u fie ‘ilo au ki ai. ‘Oku fe‘unga pē ‘a ‘etau ‘ilo‘i ‘a e founga ke tau tauhi ai ki hotau ‘Otuá mo mo‘ui‘aki ‘etau lotú, pea ‘i he‘ene peheé, ‘e hōifua ange ‘a e ‘Otuá kiate kitautolu (DBY, 117–18).

• Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā ha ngaahi faingata‘a ‘e hoko ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘e hoko mai ai ‘a e ngaahi fakamāu ko ‘ení ki he māmaní?

• Ko e hā e me‘a na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e fo‘i ‘uhinga pē ia ‘e taha ‘e tuku ai ‘a hono fakatanga‘i ‘o e Siasí?

• ‘Oku kei hoko fēfē ‘i he māmaní he ‘ahó ni ‘a e tau ko ia na‘e fai ‘i he langí? Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u mei he kakai tangata mo fafine ‘oku ‘ulungaanga faka-‘Otuá” ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí?

• Ko e hā e me‘a ‘e fai ‘e he kakai anga-kovi ‘o e māmaní ‘i he taimi te nau “fanongo ai ki he poto ‘o Saioné”?

• Ko e hā ha me‘a ‘oku totonu ke tau ako ke manavahē ki ai he lolotonga ‘a e “feitu‘ula‘ā hono hongofulu mā taha ‘o e pule ‘a Sētane ‘i he māmaní”? ‘E lava fēfē ke ‘oua te tau manavahē ki he ngaahi fili ‘o e mā‘oni‘oní?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e “mavahe atu” ‘a e faiangahalá kae “hoko mai e pule ‘a e mā‘oni‘oní” pea ‘e hoko ‘eni “ ‘aki ‘a e mālohi fakaeloto ‘o e tuí, mo e ngaahi ngāue leleí.” ‘E founga fēfē ha hoko ‘a e tuí ko ha mālohi ‘i he lotó? ‘E ikuna‘i fēfē ‘e he ngaahi ngāue leleí ‘a e angakoví? Te tau lava fēfē ‘o tokoni ke tupulaki, mafola, fakalakalaka mo mo‘ui ‘a e laka ‘a e Ongoongoleleí?

• Ko e hā ‘a e Nofotu‘i, ‘o fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí? Vakai foki, T&F 43:30–31; 88:110.)

• ‘E ngaohi fēfē ‘a e māmaní pea mo hono kakaí ke nau melino mo angamā‘oni‘oní?

• Ko e hā e ngāue ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí he lolotonga ‘o e Nofotu‘í?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, ‘oku totonu ke tau fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu ko e teuteu atu ki he toe Hā‘ele‘anga Ua mai ‘a Sīsū Kalaisí. ‘E anga fēfē hano fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu? (Vakai foki, Hilamani 3:35; T&F 20:31).

• Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku ‘ikai totonu ai ke tau tokanga ki ha taimi pau ‘e hoko ai ‘a e Hā‘ele‘anga Ua mai ‘a e ‘Eikí?