Ko Hono Langa Hake ‘o Saioné

Tuku mu‘a ke u lea nounou atu pē ‘o kau ki he Saioné. ‘Oku tau pehē ko Saione kitautolu. Pea kapau ‘oku tau loto ma‘a, ta ko Saione kitautolu ko e loto ma‘á kitautolu, pea ko ia pē, he ko “Saioné ko e loto ma‘a” [vakai, T&F 97:21] (DBY, 118). Ko e fē ‘a Saione? ‘A e feitu‘u ‘oku ‘i ai e Siasi ‘o e ‘Otuá. Pea ‘ofa ke nofo‘ia fakalaumālie ‘a e loto kotoa pē; pea ‘ofa ke tau mo‘ui ‘i ha tō‘onga mo‘ui te tau fiefia ma‘u ai pē ‘i he laumālie ‘o Saioné (DBY, 118).

Ko e Ongoongoleleí ‘eni; ko ‘eni ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí; ko ‘eni ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá; ko Saione ‘eni na‘e lea ki ai pea hiki ‘e he kotoa ‘o e Kau Palōfitá talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní. Ko e ngāue ‘eni ‘o Saioné ‘a ia kuo ‘osi tala‘ofa ‘e he ‘Eikí te ne fakahoko maí (DBY, 118).

‘E mafola atu ‘a Saione pea te ne ‘ufi‘ufi kotoa ‘a e māmaní. Pea he ‘ikai ha tuliki pe ha feitu‘u ‘i he māmaní ‘e ta‘e a‘u ki ai ‘a Saione. ‘E hoko kotoa pē ko Saione (DBY, 120).

‘Oku totonu ko e taumu‘a ia ‘o ‘etau mo‘uí ke langa hake ‘a e Saione ‘o hotau ‘Otuá, ke tānaki ‘a e Fale ‘o ‘Isilelí, ‘omi ki he kakai Senitailé ‘a hono kakató, toe fakafo‘ou mo tāpuekina e māmaní ‘aki ‘a e me‘a ‘oku tau lava ke fakahokó pea ngaohi ia ke hangē ko e Ngoue ko ‘ītení, tānaki ‘a e ngaahi koloa mahu‘inga ‘o e ‘iló pea mo e potó ‘i hotau ngaahi ‘atamaí, fakama‘a ‘a hotau ngaahi lotó pea teuteu‘i ha kakai ke fakafetaulaki ki he ‘Eikí ‘i he taimi te ne hā‘ele mai aí (DBY, 88).

‘Oku ‘ikai mo ha‘atau toe ngāue ke fakahoko heni ka ko hono langa hake mo fokotu‘u ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá. Kuo pau ke fakahoko ia ‘o fakatatau ki he finangalo pea mo e fono ‘a e ‘Otuá [vakai, T&F 105:5], pea fakatatau ki he sīpinga mo e founga na‘e langa ‘aki mo fakamā‘oni‘oni‘i ‘aki ‘e ‘īnoke ‘a e Saione ‘i mu‘á ‘a ia na‘e ‘ave ki he langí ‘o tupu ai ‘a e lea ‘oku mafola ‘o pehē kuo hola ‘a Saioné! [vakai, Mōsese 7:69]. ‘E hoko ‘a e taimi ‘e toe foki mai ai iá, pea kuo pau ke tau teuteu‘i kitautolu, ‘o hangē pē ko hono teuteu‘i ‘e ‘īnoke ‘a hono kakaí ke nau fe‘unga ke ‘alu ki he langí, ‘aki ‘a ‘etau faitotonú, ke tau fakafetaulaki ki Saione mei ‘olungá ‘i he taimi ‘e toe foki hifo ai ki he māmaní, pea ke tau matu‘uaki ‘a e ngingila mo e nāunau‘ia ‘o ‘ene hā‘ele maí (DBY, 443).

‘Oku tau hanganaki atu ki he ‘aho ko ia ‘e teuteu ai ‘a e ‘Eikí ke langa ‘a Selūsalema Fo‘oú, ko e teuteu ki hono fakataha‘i ia mo e Kolo ‘o ‘īnoké ‘i he taimi ‘e fokotu‘u ai ia ‘i he māmaní [vakai, Mōsese 7:62–64]. ‘Oku tau ‘amanaki atu ke tau fiefia ‘i he ‘aho ko iá, ‘o tatau ai pē pe te tau mate ‘oku te‘eki hokosia ‘a e ‘aho ko iá pē ‘ikai. ‘Oku tau hanganaki atu mo e loto vēkeveke pea mo e fa‘ahinga falala ko ia ‘oku ma‘u ‘e he fānaú ki he‘enau mātu‘á, te tau ‘i ai ‘i he taimi ‘e hā‘ele mai ai ‘a Sīsuú; pea kapau he ‘ikai ke tau ‘i ai, te tau ha‘u fakataha mo ia; pe ko e hā pē ha me‘a ‘e hokó ka te tau ‘i ai ‘i he taimi te ne hā‘ele mai aí (DBY, 120).

Kuo tānaki fakataha kitautolu … ‘o fakataumu‘a pē ki hono fakahaohaoa ‘i ke tau hoko ko ha ngaahi fo‘i maka kuo ‘osi fakangingila ‘i he temipale ‘o e ‘Otuá. ‘Oku tau ‘i heni mo ha taumu‘a ke langa hake ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. Ko ia na‘e ‘aonga ai ke tānaki mai kitautolu mei he ngaahi pule‘anga lalahí pea mo e ngaahi fonua ‘o e māmaní ke tau mateuteu atu ki hono fakahoko ‘o e ngāué ni [ke tau ma‘u) ‘a e ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oni ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ‘a ē ‘oku fie ma‘u ki hono fakahaohaoa‘i ‘o e Kāingalotú ko e teuteu atu ki he‘ene hā‘ele maí (DBY, 121).

Kuo pau ke fakahoko ‘i heni ‘a e ouau ‘o hono fakama‘u ‘o e [fohá] ki he [tamaí], pea mo e fefiné ki he tangatá, mo e fānaú ki he mātu‘á mo e hā fua, kae ‘oua kuo haohaoa ‘a e hokohoko ‘o e ngaahi to‘utangatá ‘o a‘u ki he‘etau tamai ko ‘Ātamá, ‘i he ngaahi ouau fakama‘ú. Ko ia kuo fekau‘i ai kitautolu ke tau tānaki fakataha mai, ke tau ha‘u mei Pāpilone [vakai,T&F 133:5, 7, 14], pea fakamā‘oni‘oni‘i kitautolu pea ke langa hake ‘a e Saione ‘o hotau ‘Otuá, ‘aki ‘etau langa ha ngaahi kolo mo ha ngaahi temipale, pea fakahaofi ‘a e ngaahi fonuá mei honau ngaahi tu‘unga lingolingoá, kae ‘oua leva kuo fakamā‘oni‘oni‘i pea mateuteu ‘a e māmaní ke nofo ai ‘a e ‘Otuá mo e kau ‘āngeló (DBY, 407).

‘Oku mahino nai kiate kitautolu kapau ‘oku tau loto ke tau fiefia ‘i Saione ‘i he taimí ni pea ‘i he ta‘e ngatá kuo pau ke tau fai ia ma‘a tautolu pē? Pea ko kinautolu kotoa pē ‘oku ‘i ai hanau Saione ‘i he ta‘e ngata ‘o e ngaahi ‘Otuá, ‘a ia ne nau fa‘ufa‘u, fokotu‘utu‘u, fakamālohia, pea mo fakahaohaoa‘i ‘e kinautolu peé, ko hono iku‘angá ko kinautolu pē ‘e fiefia aí? (DBY, 118).

Ko ‘etau pēhe pē ke fokotu‘u ‘a Saione, te tau lava ia, pea ‘oku kamata ‘a e ngāue ko ‘ení ‘i he loto ‘o e tokotaha kotoa pē. ‘I he taimi ‘oku faka‘amu ai ha tamai ke fokotu‘u ha Saione ‘i hono falé, kuopau ke ne takimu‘a ‘i he ngāue leleí ni, pea ‘e faingata‘a kiate ia ke ne fakahoko ia kae ‘oua kuó ne ma‘u ‘a e laumālie ‘o Saioné. Kimu‘a peá ne fakahoko hono fakamā‘oni‘oni‘i hono fāmilí, kuopau ke ne fakamā‘oni‘oni‘i ia, pea ‘i he foungá ni ‘e tokoni‘i ai ia ‘e he ‘Eikí ke ne fakamā‘oni‘oni‘i hono fāmilí (DBY, 118).

Kuo ‘osi fakahoko ‘e he ‘Eikí ia ‘a ‘ene konga ‘i he ngāue ko ‘ení; kuó ne ‘osi ‘omai ma‘atautolu ha ngaahi nāunau kehekehe kau ai ‘a e uité, kakano‘i manú, ulakesí, fulufulu‘i sipí, siliká, fua‘i ‘akaú, pea mo e me‘a kotoa pē ke fai ‘aki hono langa hake ‘a e Saione ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ke ngaohi ia ke faka‘ofo‘ofa mo nāunau‘ia, pea ko ‘etau ngāué ia ke tau faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení ‘o fakatatau ki he‘etau ngaahi fiema‘ú mo ‘ene ‘aonga kiate kitautolú, ‘o fakatatau ki he ‘ilo ‘oku tau ma‘u he taimi ní pea mo e poto ko ia ‘oku lava ke tau ma‘u mei he langí ‘i he‘etau mo‘ui anga-tonú. Ko e founga ‘eni ‘e toe hanga ai ‘e he ‘Eikí ‘o fakafoki mai ‘a Saione ki he māmaní, pea ‘oku ‘ikai mo ha toe kuonga kehe (DBY, 294).

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ia ‘e taha ‘i he ngaahi ngāue kotoa ko ia ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘e ta‘e ma‘u ke ngaohi ‘aki ha Saione ‘i he funga ‘o e māmaní ‘o kapau ‘oku loto ‘a e kakaí ke nau fai ia. ‘Oku tau lava pē ‘e kitautolu ke fokotu‘u ha Saione ‘o e ‘Otuá ‘i māmani ‘o ka tau ka loto ki ai, ‘o tatau tofu pē ia mo ‘etau lava pē ke tō ha ngoue uite, pe ko ha‘atau langa ha fale pea tau nofo ai. Kuo te‘eki ai ha taimi ‘e hala ai heni ha fa‘ahinga me‘a ke ma‘u mei ai ha koane, uite, mo e hā fua, pea ‘i hono fokotu‘utu‘u mo faka‘aonga‘i maau pē ‘o e ngaahi nāunau ia ko ‘eni ‘oku tau ma‘ú, ‘e lava ma‘u pē ke langa ‘i he māmaní ha Saione ia ‘o e ‘Otuá (DBY, 118).

‘Oku mau loto ke mahino ki he kakai Siasi kotoa pē ‘a e founga langa ‘o Saioné. He ‘ikai hano tatau ‘o e Kolo ko Saioné mo ha toe me‘a ‘oku ‘iloa ‘i he funga ‘o māmaní ‘i hono faka‘ofo‘ofá mo hono ngeiá. ‘E to‘o atu mei māmani ‘a e mala‘iá, pea ‘e ka‘iloa mei he funga ‘o e māmaní ‘a e faiangahalá mo e faikoví. Ko hai te ne fakahoko ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga ko ‘ení? ‘E hanga koā ‘e he ‘Eikí ‘o fakaloto‘i e kakaí ke nau tui te ne huhu‘i ‘a e Siteiki ‘o Saioné, fakamatamatalelei‘i ia pea toki foaki kiate kinautolu ta‘e ‘i ai ha‘anau momo‘i ngāue ‘e taha? ‘Ikai. He ‘ikai ke ne hā‘ele mai ia ki heni ke langa ha Temipale, ha Tāpanekale, pe ko ha Faama, pē ke ne tō ha ‘ulu‘akau fua, ngaohi ha ngaahi ‘ēpani mei ha ngaahi lau‘i fiki pe ngaahi kofu kili‘i manu, pe ke ngāue ki he palasá mo e ukameá, he ‘oku tau ‘osi ‘ilo‘i pē ‘e kitautolu ‘a e founga ke fai ai ‘a e ngaahi me‘á ni… . Kapau te tau fua ‘a hotau fatongiá, kuo pau ke tau langa hake ai ‘a Saione (DBY, 120).

‘Oku ou mamata atu ki ha kau fefine mo ha kau tangata—tokosi‘i pē—‘i he ha‘ofangá ni ‘a ia ne tuli kinautolu mei he Siteiki ‘o Saioné ‘i he feitu‘u lotolotó [‘i he Vahefonua Siakisoni ‘o Mīsuli; vakai, T&F 57:2–3]. Fehu‘i ange kiate kinautolu pe na‘a nau fetaulaki mo ha mamahi pe faingata‘a; ‘osi ko iá pea tuku ange ke nau vakai atu ki he fonua faka‘ofo‘ofa na‘e mei foaki ‘e he ‘Eikí kiate kinautolú, ‘o kapau na‘a nau faitotonu kotoa ‘i hono tauhi ‘o ‘ene ngaahi fekaú, pea nau ‘a‘eva ‘i hono ‘aó ‘o hangē ko ia na‘e totonu ke nau faí; ‘osi ko iá pea toe fehu‘i ange kiate kinautolu ‘a e ngaahi tāpuaki na‘a nau mei ma‘ú. Kapau te nau fakahā atu ‘a e ngaahi me‘a na‘e ‘i he‘enau fakakaukaú, te nau tala atu na‘e mei faingofua pē ‘a e ha‘amonga ‘a Sīsuú pea ma‘ama‘a ‘a ‘ene kavengá, pea na‘e mei hoko ko e ngāue fakafiefia ‘aupito ke nau ‘a‘eva ‘i he talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú pea mo nau loto taha mo fakakaukau taha; ka koe‘uhí ko ha ni‘ihi na‘a nau siokita, ‘a ia na‘a nau tauhi tamapua ‘i he‘enau mānumanú, pea ko e me‘a tatau pē ia, pea fonu ‘enau fakakaukaú ‘i he holi fakakakanó, ne tupu ai hono kapusi mo tuli kinautolu mei honau ngaahi ‘apí (DBY, 113–14).

Tuku mu‘a ke tau ako‘i ‘a ‘etau ngaahi fakakaukaú kae ‘oua pē kuo tau fiefia ‘i he me‘a ko ia ‘oku lelei, faka‘ofo‘ofa pea mo mā‘oni‘oní, ‘o tau fekumi ta‘e tuku ke ma‘u ‘a e ‘atamai poto ko ia te tau lava ke fakahoko lelei ai ‘a hono langa hake ‘o Saioné, ‘a ia ‘oku kau heni ‘a hono langa ‘o e ngaahi falé, ngaahi tāpanekalé, ngaahi temipalé, ngaahi hala lahí, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fie ma‘u mo ‘aonga ki hono fakamatamatalelei‘i mo ngaohi ia ke faka‘ofo‘ofá, pea tau fekumi ke fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho kotoa pē ‘o ‘etau mo‘uí, ‘o tau ‘ai ke tupulaki ‘a hotau ‘atamaí ‘i he ‘ilo fakasaienisi mo fakamīsini kotoa pē, ‘o tau fekumi fakamātoato ke mahino kiate kitautolu ‘a hono ‘uhingá mo e palani ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakatupú, koe‘uhí ke tau ‘ilo‘i ‘a e me‘a ke tau fai he lolotonga ‘etau mo‘uí pea mo e founga ke tau fakalaka ai ki mu‘a ‘i hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi nāunau ‘oku tau lava ke ma‘ú(DBY, 247).

Kuo tau ha‘u ki heni ke langa hake ‘a Saione. Te tau langa fēfē ia? Kuo pau ke tau ngāue fakataha. ‘Oku totonu ke tau taha ‘i he tuí ‘o hangē ko ha loto ‘o ha tangata ‘e tokotaha pē ‘i he taimi ‘oku tau ngāue aí. ‘Oku totonu ke tau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, pea ‘e toki tāpuaki‘i leva kitautolu pea te tau tu‘umālie ‘i he me‘a kotoa pē ‘oku tau faí. ‘Oku ‘i ai ha‘atau ngāue ke fai ‘a ia ‘e ‘ikai fa‘a fakamatala‘i ‘a hono lahí (DBY, 284).

‘Oku fakakaukau ha kakai Siasi tokolahi ia ‘o pehē ko ‘enau talangofua pē ki he Ongoongoleleí, feilaulau ‘aki ‘enau si‘aki ‘a honau ngaahi ‘apí, ‘enau mātu‘á, husepānití, uaifí, fānaú, ‘ū fāmá, fonuá, pe ko ha toe ngaahi me‘a na‘e mahu‘inga kiate kinautolu, ko ‘ene lava ia ‘a e ngāué; ka ko ‘ene toki kamatá pē ia. ‘Oku tau toki kamata pē ke fakahoko ‘a e ngāue ki hono fakahaohaoa‘i kitautolú mo teuteu atu ki hono langa hake ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá … ‘i he taimi ‘oku tau kamata fakahoko ai ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení (DBY, 444).

Ko e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo hono langa hake ‘o Saioné ‘oku fie ma‘u ha ngāue lahi ia ki ai. Ko e laulaunoa pē ‘a e lau ‘ata‘atā ki hono langa hake ‘o ha fa‘ahinga pule‘anga ta‘e fai ai ha ngāue; ‘oku fie ma‘u ke ngāue ‘a hotau ngaahi konga kotoa pē, pe ko e me‘a faka‘atamai, fakaesino, pe fakalaumālie, pea ko ia pē founga ke langa hake ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 291).

Kapau ‘oku tau loto ke langa hake ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pe fokotu‘u ha Saione ‘i he funga ‘o e māmaní, kuo pau ke tau ngāue‘aki hotau ngaahi nimá, fokotu‘utu‘u ‘aki hotau ngaahi ‘atamaí, pea fa‘ufa‘u ha ngaahi founga ke tau lava‘i ‘aki ‘a e taumu‘a ko iá (DBY, 291).

‘Oku ou sio loto atu pē au ki Saione ‘i he taimi kotoa pē. He ‘ikai ke tau tatali ki ha kau ‘āngelo, pe kia ‘īnoke mo hono kakaí ke nau ha‘u ‘o langa hake ‘a Saione, ka te tau langa ia ‘e kitautolu. Te tau tō ‘etau uité, langa hotau ngaahi falé, ‘aa‘i ‘etau ngaahi fāmá, tō ‘a ‘etau ngaahi vainé mo e ‘akau fuá, pea tau ngāue ke ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē ‘e fiemālie pea fiefia ai hotau ngaahi sinó, pea ko e founga ‘eni ‘oku tau hanga atu ke langa hake ‘aki ‘a Saione ‘i he funga ‘o māmaní pea ke fakama‘a ia mei he me‘a ‘uli kotoa pē. Tuku ke ‘alu atu meiate kitautolu ha mālohi tapuhā ke ‘ufi‘ufi ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau lava ke mapule‘í; ki he kelekele ‘oku tau ngoue‘í, ‘o kāpui ‘a e ngaahi fale ‘oku tau langá, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘atautolú; pea kapau he ‘ikai ke tau toe feohi mo e ngaahi me‘a ‘oku ‘ulí ka tau fokotu‘u ‘a e Saione ‘o e ‘Otuá ‘i hotau ngaahi lotó, pea ‘i hotau ngaahi falé, ‘i hotau ngaahi kolo lalahí, pea ‘i hotau fonuá kotoa, te tau ikuna‘i ‘a māmani, he ko e kau ‘eiki kitautolu ‘o māmani; pea ‘e tupu hake ai ‘a e ‘akau ‘aonga kotoa pē ‘oku lelei ke kai mei ai ‘a e tangatá mo fakamatamatalelei‘i ‘aki ‘a māmani, kae ‘ikai ko ha ngaahi ‘akau talatala mo ha talatala‘āmoa (DBY, 443–44).

Kuo tāpuekina au ‘e he ‘Eikí; kuó ne tāpuaki‘i ma‘u pē au; kuo tāpuekina lahi au ‘o talu pē mei he taimi na‘á ku kamata langa ai ‘a Saioné. Te u lava pē ke fakamatala ki ha ngaahi me‘a makehe na‘e hoko fekau‘aki mo hono tāpuekina au ‘e he ‘Otuá, pea ‘e toki pehē ai ‘e he kau tangata‘eikí mo e hou‘eiki fāfiné ‘i honau lotó, “ ‘Ikai tama ke u fa‘a tui au ki ai” (DBY, 452).

Kuo pau ke u ma‘u ‘a ‘eku fiefia fakalaumālié ‘i he‘eku mo‘ui pē ‘a‘akú, ka ‘e toe fakafiemālie ange foki ki he anga ‘o e nofó, peá u toe fiefia lahi ange mo au, ko e taha pē ‘o kinautolu, ‘o kapau ‘e mo‘ui ‘aki ‘e he tangatá mo e fefine kotoa pē ‘a e me‘a ‘okú ne tui ki aí, pea nau fiefia ‘i he maama mo e nāunau ‘o e Ongoongoleleí, ‘o nau anga-vaivai, loto mā‘ulalo pea faitotonu; mo nau fiefia ma‘u pē ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘o nau fakahoko ‘a e fatongia kuo ui kinautolu ki aí, pea fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ke nau fai ha me‘a ‘oku hala ‘i ha taimi (DBY, 119).

Pea ‘e toki ‘i ai leva ‘a e melinó, fiefiá, pea mo ha nonga ‘i hotau ngaahi hala pule‘angá pea ‘i hotau ngaahi ‘apí. He ‘ikai leva ke toe fai ha ngaahi hopo, ‘ikai ke toe ‘omi ha ngaahi faingata‘a ki he ‘ao ‘o e Fakataha Alēlea Mā‘olungá pe Ngaahi Fakamaau Fakatonutonu ‘a e Kau Pīsopé, pea ‘e ‘ikai pē toe ‘i ai ha ngaahi fakamaau‘anga ia, ngaahi maveuveu pea mo ha feke‘ike‘i (DBY, 119).

Te tau ma‘u leva ‘a Saione, he ‘e loto ma‘a ‘a e kakai kotoa pē (DBY, 119).

Na‘e ‘osi pau pē ‘a hoku lotó ke u fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, ke langa hake ‘a hono Pule‘angá ‘i he māmaní, ke fokotu‘u ‘a Saione mo hono ngaahi fonó, pea ke fakamo‘ui ‘a e kakaí; pea ‘e lava pē ke u lea mo‘oni mo lea totonu heni, ‘i hono kotoa ‘o e ngaahi ngāue na‘á ku faí, na‘e te‘eki ai ke u fakakaukau tu‘o taha au ki ha fakapale te u ma‘u mei ai, pe te u ma‘u ha kalauni ‘oku lahi pe si‘isi‘i, pe ‘e ma‘u pē ā haku kalauni, pe ma‘u ha‘aku ki‘i koloa si‘isi‘i, pe koloa lahi, pe ‘e ‘ikai ke ma‘u ha‘aku koloa ai. Kuo te‘eki ai ‘aupito ke u teitei fakakaukau peheni, pe te u fu‘u tokanga ki ai. Ko e me‘a pē na‘á ku fakakaukau ki aí ko hoku fatongia ia ke fakahoko ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea ke u ngāue ke fokotu‘u ‘a hono Pule‘angá ‘i he māmaní… . koe‘uhí he ‘oku haohaoa ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá ki hono fakamo‘ui ‘o e kakai ‘o māmaní, ka nau mā‘oni‘oni mo ma‘u ai ‘a e hakeaki‘í. ‘Oku ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘a e ngeia mo e tupulaki ta‘e ngatá, ‘oku nau ‘alu atu mei he maama ‘e tahá ki he maama ‘e tahá, mei he mālohi ki he mālohi, mei he nāunau ki he nāunau, mei he ‘ilo ki he ‘ilo, pea mei he ivi ki he ivi (DBY, 452).

• Na‘e fakamatala‘i fēfee‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a Saione?” Vakai foki, T&F 97:21.)

• Ko hai ‘a e kakai ‘oku totonu ke nau nofo ‘i Saioné, pea ‘e ma‘u ‘i fē ‘a Saione? (Vakai foki, Saame 102:16; 4 Nīfai 1:15–17; T&F 109:39.)

• Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, “ ‘Oku totonu ko e taumu‘a ia ‘o ‘etau mo‘uí ke langa hake ‘a e Saione ‘o hotau ‘Otuá.” Ko e hā e me‘a kuo pau ke tau fai ‘e kitautolu ko e Siasí, ke langa hake ai ‘a Saioné? Te ke lava fēfē ‘e koe fakafo‘ituituí ‘o tokoni ki he ngāué ni?

• Ko e hā e “founga mo e sīpinga” na‘e ngāue ‘aki ‘e ‘īnoke ke langa pea mo fakahaohaoa‘i ‘a e Saione ‘i mu‘á? Vakai foki, Mōsese 7:10–11, 17–21.) Te tau lava fēfē ‘o muimui ki he sīpinga ko iá he ‘ahó ni ‘i hotau ngaahi fāmilí pea mo hotau ngaahi uōtí pe koló?

• ‘E lava fēfē ‘e he ngaahi fāmilí ‘o fa‘u ha Saione ‘i honau ngaahi ‘apí?

• Te tau lava ‘o fakamā‘oni‘oni‘i fēfee‘i kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí?

• Ko e hā hono ‘uhinga kuo “fekau‘i ai kitautolu ke tau tānaki fakataha maí, ke tau ha‘u mei Pāpilone” ki Saioné? Vakai foki,T&F 44:4–6; 133:14.) Ko e hā ‘a e Pāpilone fakalaumālié pea mo e founga ke tau hao ai mei aí?

• Ko e hā e fekau‘aki ‘a hono langa ‘o Saioné pea mo e ngaahi ouau ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní?

• Ko e hā e ngaahi me‘a kuo ‘osi foaki mai ‘e he ‘Eikí ma‘atautolu ke tau lava ai ‘o tokoni ki hono fokotu‘u ‘o Saioné?

• ‘Oku kamata pē ‘a Saione “ ‘i he loto ‘o e tangatá takitaha.” Ko e hā e ngaahi me‘a-foaki pe ngaahi talēniti ‘okú ke ma‘u ‘a ia te ne lava ‘o tokoni‘i koe ‘i hono langa hake ‘o Saioné?

• ‘I he ngaahi ‘aho na‘e fuofua kamata ai e Siasí, na‘e fakahā mai ‘a e tu‘u‘anga ‘o e siteiki ‘o Saioné ‘i he feitu‘u lotolotó (Vakai foki, T&F 57:2–3). Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā nai e me‘a na‘á ne ta‘ofi ‘a e Kāingalotú mei he‘enau ma‘u ‘a honau tofi‘á pea mo hono fokotu‘u ‘o Saione ‘i he taimi ko iá?

• ‘E fakahoko fēfē ‘e he ‘Eikí ‘a hono fokotu‘u ‘o Saioné? (Vakai foki, T&F 105:5–6.)

• Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke tau “ako‘i ‘a ‘etau ngaahi fakakaukaú” he lolotonga ‘o ‘etau feinga ko ia ke langa hake ‘a Saioné?

• Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē kuo pau ke tau ngāue fakataha ki hono langa hake ‘o Saioné. Te tau lava fēfē nai ke a‘usia ‘a e uouangataha ko ‘ení ‘i hotau ngaahi fāmilí, ngaahi kōlomú, pea mo hotau ngaahi uōtí pe koló?

• Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fie ma‘u ai ‘e he ‘Eikí ke tau fai “ ‘a e ngāue lahi” ‘o hono fokotu‘u ‘o Saioné?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “Kuo tāpuekina au ‘e he ‘Eikí;… . kuo tāpuekina lahi au ‘o talu pē mei he taimi na‘á ku kamata ai hono langa ‘o Saioné.” Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku fakatatali mai ma‘anautolu ‘oku nau tauhi ‘enau fuakava ke fokotu‘u ‘a Saioné? (Vakai foki, ‘Īsaia 51:11.)