Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 12: Angatonú


Vahe 12

Angatonú

Tau fakatupulaki ʻa e angatonú ʻiate kitautolu—ʻa e ʻulungāanga māʻolunga mo mahuʻinga ko ia ʻo e laumālié ʻoku tau sio ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ki muʻa pea ui ʻa Sipenisā W. Kimipolo ke hoko ko e ʻAposetoló, naʻá ne ngāue mālohi ʻi he ngaahi meʻa fakapisinisí mo e ngaahi meʻa fakakoló ʻi ʻAlesona. Naʻá na puleʻi mo ha tokotaha kehe ha pisinisi ki he maluʻi moʻuí mo e fakatau kelekelé peá ne kau ʻi ha ngaahi kautaha tokoni pē ʻi he koló pea ʻi he siteití. Naʻe ʻiloa ia he ngaahi ngāue ko ʻení ʻi heʻene faitotonú mo ʻene angatonú. Naʻe peheni ha fakamatala naʻe hiki ʻo kau kiate ia: “Ko e faitotonú mo e angatonú ʻa e tefitoʻi ʻulungāanga naʻe fakatokangaʻi ʻe he kakaí ʻia Sipenisā W. Kimipoló. … Naʻá ne faitotonu maʻu pē, ʻo ne fakahoko maʻu pē ʻa e meʻa naʻá ne palōmesi te ne faí peá ne faitotonu ʻi heʻene ngaahi aleá ʻo ʻikai mo haʻane toe ngaahi taumuʻa kākā.”1

Talu mei heʻene kei talavou mo e hoko ʻa e angatonú ko ha konga ʻo hono ʻulungāangá, ʻo hangē ko ia ʻoku hā mei he fakamatala ko ʻení: “Naʻe kole ʻe Sipenisā mo ha fānau tangata kehe ha hoosi mo ha fuʻu saliote motuʻa ke nau fakaʻaongaʻi ʻi he taimi naʻe ʻalu ai ʻenau kalasi saienisi he akó ʻo fai haʻanau ako ʻi ha feituʻu. Naʻe motu e sipilingi ʻo e salioté ko e tupu mei he tokakovi ʻa e halá. Naʻe talaange leva ʻe Sipenisā ki hono ngaahi kaumeʻá he ʻaho hono hokó, “Oku totonu ke tau tātānaki ha paʻanga ke totongi ʻaki e foʻi sipilingi kuo maumaú,’ ka naʻe ʻikai fie tokoni ha taha. Naʻá ne fakalotoʻi kinautolu ʻi haʻane pehē ange, ‘Kuo pau pē ke totongi e foʻi sipilingí, pea ʻe fai ia neongo kapau ko au pē te u totongí.’2

ʻI ha lea naʻe fai ʻe Palesiteni Melioni G. Lomenī, Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻi ha fakataha lahi ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻi ʻOkatopa ʻo e 1974, naʻá ne fakamatalaʻi e ki he faʻifaʻitakiʻanga ko ʻeni ʻa Palesiteni Kimipoló: “Kuó ne hoko ia ko ha sīpinga ʻo e angatonú ʻi he ngaahi taʻu kātoa ko ʻení. ʻOku ʻikai ha taha ʻe veiveiua te ne fakahoko ʻa e falala toputapu kuo tuku kiate ia ʻe he ʻEikí neongo kapau ʻe fakatuʻutāmaki ia ki heʻene moʻuí. … Kau tangata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, he toki meʻa nāunauʻia ia kapau te tau maʻu kātoa ʻa e angatonu ʻa Palesiteni Kimipoló.”3

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ko e angatonú ko e fakavaʻe ia ki he ʻulungāanga leleí.

Ko e angatonú (ʻa e loto fiemālie ko ia mo e malava ke tau moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi meʻa ʻoku tau tui ki aí pea mo ʻetau ngaahi tukupaá) ko e taha ia ʻo e ngaahi maka fakavaʻe ʻo e ʻulungāanga leleí, pea ka ʻikai ke maʻu ʻe ha taha ʻa e ʻulungāanga leleí, ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ʻe lava ke ne nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua ʻi māmani pe ʻi he taʻengatá.4

Ko e angatonú ko ha tuʻunga pe anga ia ʻo e hoko ʻo kakató, taʻe mavahevahe, pe taʻe maumau. Ko e kakato ʻo ʻikai ha maumau. Ko e maʻá ia pea mo e ʻulungāanga maʻá kakato. Ko e moʻoni haohaoa mo e loto fakamātoato moʻoni. Ko e lototoʻá ia, ʻa e ʻulungāanga mahuʻinga taʻe hano tatau ko ē ʻoku maʻu ʻe ha tahá. Ko e faitotonu, ʻulungāanga totonu, mo e anga māʻoniʻoni. Toʻo ʻa e ngaahi meʻá ni ʻo ʻave pea ko e koto ngeʻesí pē ʻoku toé. …

Ko e angatonú ʻi he kakai fakafoʻituituí mo e kakai ʻoku ngāue fakakautahá ke nau to e fehuʻi ai ʻo pehē, “Ko e hā nai ha fakakaukau mai ʻa e niʻihi kehé kiate au, mo e ngaahi meʻa ʻoku ou faí?” ka ke nau pehē pē, “Ko e hā ʻeku fakakaukau ʻiate au ʻo kapau te u fai pe taʻe fai ia?” ʻOku taau ia? ʻOku totonu? ʻE fiemālie pē ki ai ʻa e ʻEikí? …

ʻOku totonu ke ʻomi ʻe he angatonu ʻoku ʻi he tangatá ha melino ʻi he lotó, pau e taumuʻá, pea malu ʻi he meʻa ʻokú ne faí. Ka ʻikai ke ʻi ai ʻa e angatonú, ʻe fehangahangai e meʻa ʻe hoko aí: ʻe taʻe uouangataha, manavahē, loto mamahi, mo ha ngaahi ongo taʻepau.5

ʻE lelei kapau te tau faʻa fakakaukauʻi ʻa e anga ʻo ʻetau moʻuí ke tau ʻilo pe ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa ai kuo tau fufuuʻi pe kuo ngalo ʻiate kitautolu ʻo hangē ko e mālualoí pe anga palakū pe ko haʻatau fehālaaki. ʻOku tau kumi ʻuhinga pe fakaʻuhinga fakafoʻituitui pē ʻiate kitautolu ʻi haʻatau faiangahala mo taʻe faitotonu? ʻOku ʻi ai haʻatau faiangahala ʻi he kuo hilí ʻoku tau pehē he ʻikai fakatokangaʻi ʻe ha taha? ʻOku tau feinga nai ke fufuuʻi e fanga kiʻi fehālaaki īkí pe fanga kiʻi meʻa ʻoku tau fakangofua pē ke tau holi ki aí—ʻo tau fakaʻuhingaʻi ia ʻo pehe ʻoku ʻikai ke fuʻu mahuʻinga pea ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻoku hokohoko fai? ʻOku ʻi ai nai ha feituʻu ʻi heʻetau fakakaukaú mo e ngaahi meʻa ʻoku tau faí pea mo hotau ngaahi ʻulungāangá ʻoku tau loto ke fufuuʻi meiate kinautolu ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi lahi tahá?6

ʻOku tau fakahā ʻa e angatonú ʻaki ʻetau tauhi fakaʻapaʻapaʻi ʻa ʻetau ngaahi fuakavá.

Ko e taimi ʻoku tau fai ai ha fuakava pe aleapau mo e ʻOtuá, kuo pau ke tau tauhi ia ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻe hokó. ʻOua muʻa naʻa tau hangē ko e tamasiʻi ako ko ia naʻá ne loto lelei ke ne moʻui ʻaki ha ngaahi tuʻunga moʻui pau pea hili iá peá ne maumauʻi ʻe ia ʻene fuakavá kae fakaongoongo pe ʻe hao pē ʻi heʻene kākā naʻe faí. ʻOua naʻa tau hangē ko e faifekau ko ia naʻe loto fiemālie ke ngāue maʻá e ʻEikí ʻi ha taʻu ʻe ua, hili iá peá ne maumauʻi ʻe ia hono taimí ʻi heʻene fakapikopikó mo ʻene ngaahi fakamatala fakapotó. ʻOua muʻa naʻa tau hangē ko e tokotaha Siasi ko ia ʻokú ne maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he pongipongí, hili pē ia peá ne maumauʻi e Sāpaté he hoʻatā pē ko iá.7

ʻI heʻetau fakamaʻamaʻaʻi ʻa ʻetau ngaahi fuakavá, ʻoku tau fakatupu ai haʻatau mamahi ʻi he taʻengatá. … ʻOku faingofua pē ke te fakatonuhiaʻi pē kita mo hoko ʻa e kumi ʻuhingá ko hato ʻulungāanga, ka ʻoku fakamatala ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā ʻi onopooni “ ʻo ka tau feinga ke ʻufiʻufi ʻetau ngaahi angahalá, pe fakafiemālieʻi ʻetau fielahí, [pe] ko ʻetau kakapa taʻe ʻaongá … ʻoku mahuʻi atu leva ʻa e ngaahi langí; ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí; pea … kuo fakatukutukuʻi [ʻa e tangatá] ke ne nofo toko taha pē, ke ʻakahi ʻa e ngaahi meʻa māsilá” (T&F 121:37–38).

Ko e moʻoni, ʻoku lava pē ke tau fili; ʻoku tau maʻu ʻa e tauʻatāina ke filí ka he ʻikai lava ke tau hao mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau ngaahi filí. Pea kapau ʻoku ʻi ai ha kiʻi mama ʻi heʻetau angatonú, ko e feituʻu ia ʻe hanga hifo e tēvoló ʻo ʻohofí.8

Ko e [ngaahi]fuakava ʻoku tau fai mo e ʻOtuá ʻoku kau ai ʻa e ngaahi talaʻofa ke fai pe ngāue, ʻo ʻikai ko ha fakaʻehiʻehi ʻataʻatā pē, ka kuo pau ke tau [ngāue ʻi he] māʻoniʻoni mo tau fakaʻehiʻehi mei he koví. Naʻe fai ʻe he fānau ʻa ʻIsilelí ha ngaahi fuakava tatau ʻo fou ʻia Mōsese ʻo pehē, “Te mau fai ʻa ia kotoa pē kuo folofola ki ai ʻa [e ʻEikí]” (ʻEkesōtosi 19:8, ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá), neongo ne [ʻikai fuoloa e alu ʻa] Mōsesé ia kuo nau maumauʻi ʻe kinautolu ʻenau palōmesí ʻaki haʻanau faiangahala. ʻI he vai ʻo e papitaisó, ʻoku tau fai ai ʻa e ngaahi fuakava tatau pea tau toe fakafoʻou ʻa e fuakava ko iá ʻi he [ouau] ʻo e sākalamēnití. Ko e taʻe fakaʻapaʻapa ki he ngaahi fuakava ko ʻení, pea mo e fakafisi ke ngāue pe ke tali ʻa e fatongiá mo ʻikai fai hoto tūkuingatá, ko e angahala ia ʻo e taʻe fai ha meʻá. …

Kuo fai foki ʻe he kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo kinautolu kuo nau maʻu honau ngaahi ʻenitaumeni he temipalé ha toe fuakava pau mo lahi ange ke fakahoko, ke ngāue ʻi he māʻoniʻoni. Kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fuakava felotoi he vahaʻa ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ko ha “fakapapau mo ha fuakava” [T&F 84:39.] … ʻOku maumauʻi ʻe ha taha ʻa e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻaki haʻane maumauʻi ha fekau—ka ʻokú ne toe maumauʻi foki ʻi hono taʻe fai hono ngaahi fatongiá. Ko e meʻa tatau pē, ka nofo ha taha taʻe fai ha meʻa, ʻokú ne maumauʻi ʻe ia ʻa e fuakava ko ʻení.9

Tauhi hoʻo ngaahi palōmesí. Tauhi maʻu hoʻo angatonú. Nofo maʻu ʻi hoʻo ngaahi fuakavá. Foaki ki he ʻEikí he taʻú ni pea ʻi he taʻu kotoa pē ʻa hoʻo loto māteaki māʻolunga tahá pea fakahā kakato hoʻo tuí. Fai ia ʻi ho “tuʻunga langilangí” pea te ke monūʻia ʻi he taimí ni pea taʻe ngata.10

Kapau te tau taʻe faitotonu, ʻoku tau kākaaʻi pē kitautolu.

ʻOku meimei ko e tupuʻanga ʻo e anga taʻe totonu kotoa pē, ko e meʻa ko ia ʻoku ui ko e tuli-tonuhiá pe fakatonuhiaʻi pē kitá. Ko e founga ʻuluaki mo kovi pea mo fakamanavahē taha ia ʻo e kākaá: ʻOku tau kākaaʻi pē ʻe kitautolu ʻa kitautolu.11

Ko ʻete hanga ko ia ʻo fakatonuhiaʻi pē kitá ko e fili ia ʻo e fakatomalá. ʻOku hokohoko maʻu pē ʻa e fengāueʻaki ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá mo ia ʻoku faitotonu hono lotó ʻo fakamālohia, fai tokonia, pea mo fakamoʻui ia, ka ʻoku tuku ʻe he ʻOtuá ʻo ʻikai ngāue mo e tangata ʻokú ne tuli tonuhia ʻi heʻene faiangahalá.12

Naʻe folofola hotau Tupuʻangá ʻi he pōpoaki naʻe tongitongi ʻi Sainaí, “ ʻOua naʻá ke kaihaʻa” [ʻEkesōtosi 20:15]. Naʻe toe ʻomi pē ʻeni ʻi he kamataʻanga hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, “ ʻOua naʻá ke kaihaʻa.” (T&F 59:6.)

ʻOku ongo atu ʻi he ngaahi ʻōfisi fakapuleʻangá pea ʻi he ngaahi moʻui fakatāutahá e folofola ʻa e ʻEikí: “ ʻOua naʻá ke kaihaʻa;. … pe fai ha faʻahinga meʻa pehē.” (T&F 59:6.)

ʻOku tau fai ha fakaʻuhinga kehekehe ki he anga taʻe totonú, ʻo hangē ko e kaihaʻa ʻi falekoloá ʻa ia ko ha ʻulungāanga kovi mo māʻulalo ʻoku fakahoko ʻe ha laui miliona ʻoku nau pehē tokua ko ha kakai lelei mo anga fakaʻeiʻeiki kinautolu.

ʻOku hoko ʻa e taʻe faitotonú ʻi ha ngaahi fōtunga kehekehe: … ʻi he vaʻinga ʻaki ʻa e ʻofa mo e ngaahi ongo ʻa e kakaí ke maʻu mei ai ha paʻangá, ʻi hono kaihaʻasi ʻo e paʻanga ʻi he ngaahi mīsini he falekoloá pe kaihaʻasi e ngaahi meʻa ʻa e kakai ʻokú te ngāue ki ai ke tuʻuaki fakataú; ʻi hono liliu kākaaʻi ʻo e ngaahi lekooti fakapaʻangá; … ʻi hono ʻai ke toʻo mei he tukuhau vāhengá ha paʻanga ʻoku ʻikai moʻoni pe totonu ke ke maʻu; ʻi hono fai ha ngaahi nō mei he puleʻangá pe ngaahi faiʻanga nō fakatāutaha ʻo ʻikai fakataumuʻa ke totongi fakafoki; ʻi hono fakafonu ʻokú te mole ʻo ʻikai toe ʻi ai ha paʻanga koeʻuhí ke ʻoua naʻa totongi ha ngaahi nō naʻe fai; ʻi hono kaihaʻasi ʻo ha paʻanga mo ha ngaahi koloa mahuʻinga kehe ʻi he hala puleʻangá pe ʻi he ʻapí; ʻi hono kaihaʻasi ʻo e taimí, ngāue ʻo siʻi hifo he ʻaho kakató kae vahe ʻaho kakato pē; ʻi he heka taʻe totongi he ngaahi meʻalele fakapuleʻangá; pea mo e ngaahi founga taʻe faitotonu kotoa pē ʻi he ngaahi feituʻú pea ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe. …

Ko e tuli tonuhia ʻeni ʻoku faʻa faí, “ ʻOku fai ʻena ia ʻe he tokotaha kotoa pē”. He ʻikai lelei ha sosaieti ia kapau ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa e faitotonú, falalá, mo e mapuleʻi kitá.13

ʻOku taʻe faitotonu ʻa e tangata ko ē ʻokú ne maʻu mai ha meʻa ʻo lahi ange ia ʻi he paʻanga ʻokú ne ʻamanaki ke totongi ki aí. Ko e kākā fakapulipuli ʻeni. Ko ia ʻoku ʻikai ke ne totongi totonu hono moʻuá ʻoku ʻikai kei ʻi ai hano tuʻunga lāngilangiʻia ʻoʻona. Hangē kiate au ʻoku taʻe totonu ke te fiefia ʻi haʻate maʻu ha fuʻu koloa mahuʻinga ʻaki ha totongi ʻoku fuʻu siʻisiʻí. … ʻOku ʻikai mole maʻu pē hoto lāngilangí koeʻuhí ko e ʻikai hato moʻuá, ka ko hono taʻe totongi ko ia hoto moʻuá.14

ʻE lava pē ke hanga ʻe hano kaihaʻasi ʻo ha sēniti, paʻanga pe ko ha ngaahi nāunau ʻo kiʻi fakamasivaʻi ʻa e tokotaha ʻoku kaihaʻasi ia mei aí, ka koe tokotaha ko ia naʻe kaihaʻá ʻe fakaʻauʻau hifo.15

ʻOku hanga ʻe heʻetau tuʻunga moʻui angatonú, ʻo tākiekina hotau fāmilí mo e niʻihi kehé.

Ko e mātuʻa ko ia ʻokú ne lohiakiʻi ʻoku taʻu siʻi haʻane tamasiʻi ke ʻoua naʻa totongi faka kakai lalahi ʻi he heleʻuhilá mo e vakapuná mo e lēlué mo e pasí, ʻoku ne akoʻi fakamālohiʻi ʻene tamá ke taʻe faitotonu. He ʻikai ngalo ʻiate ia e ngaahi lēsoni ko ʻení. ʻOku fakangofua ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi ʻa ʻenau fānaú ke maumauʻi e lao ʻo e fana ʻoné, fakaʻaongaʻi ʻo e meʻafaná, mo e taumātaʻu mo tuli manu taʻe laisení. ʻOku fakangofua pē ʻa e fānaú ke nau fakaʻuli taʻe laiseni pe lohiakiʻi honau taʻú. Ko kinautolu ʻoku nau toʻo e fanga kiʻi meʻa taʻe poakí, hangē ko hano toli e fuaʻiʻakau mei he ngoue ʻa e kaungāʻapí, ha peni mei ha tesi, ha kofu pululole mei ha laupapa ʻokú te toʻo pē ʻete fakataú mei ai, ʻoku akoʻi fakalongolongo ai kinautolu ʻoku ʻikai ke fuʻu kovi fēfē ʻa e fanga kiʻi kaihaʻa mo e fanga kiʻi taʻe faitotonu īkí ia.16

ʻOku puli mei he ngaahi mātuʻa peheé ʻoku nau “lango” ki heʻenau fānaú, mo tuli tonuhia, pea te nau totongi ki heʻenau ngaahi angakoví, ʻoku mole ai ʻa e faingamālie mahuʻinga ke nau akoʻi, pea ʻoku nau fai ai ha maumau lahi ki heʻenau fānaú taʻe te nau fakatokangaʻi. Kapau ʻe fakafoki ʻe ha kiʻi tamasiʻi ha silini pe penivahevahe pe ha fuaʻiʻakau mo fai ha kole fakamolemole ʻoku feʻungá, ʻoku ngalingali ʻe fakangata ai pē ʻene fakahehema ke kaihaʻá. Ka ʻo kapau te ne ongoʻi loto lahi mo hangē ha kiʻi toʻá, pea kapau ʻe fakakatakata ʻaki pē ʻa ʻene angakoví, ʻoku ngalingali ʻe fakautuutu ai pē ʻa e hokohoko ʻo ʻene kaihaʻá.17

ʻE lava ke fakatupu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau fānau ʻoku kei tupu haké ha fakaʻapaʻapaʻi ʻo e koloa mo e ngaahi totonu ʻa e niʻihi kehé ʻi he faʻifaʻitakiʻanga mo e akonaki. Ko e ngaahi mātuʻa ko ē ʻoku nau ʻai ʻenau fānaú ke kole fakamolemole mo totongi pea mo fakafoki ʻa e meʻa ne nau ʻave, maumauʻi, pe fakaʻauhá—mahalo te nau totongi ʻo liunga ua pe tolu ia—ʻe hoko ʻa e fānau ko ʻení ko ha kau tangataʻifonua fakaʻapaʻapaʻiaʻi pea te nau ʻomi ʻa e fakaʻapaʻapá mo e lāngilangí ki heʻenau mātuʻá. Ko e ngaahi mātuʻa ko ē ʻoku fakaʻapaʻapa ki he laó mo e māú peá mo talangofua ki he ngaahi laó kotoá, te nau lava ʻo akoʻi mo maluʻi ʻenau fānaú mei he maveuveú mo e angatuʻú ʻaki pē ʻenau sīpinga ko iá, pe ʻaki haʻanau fakahā ʻoku nau fakangofua pe taʻe fakangofua e meʻa ko iá.18

ʻOku mau naʻinaʻi atu ke mou akoʻi ki hoʻomou fānaú ʻa e fakaʻapaʻapá mo e angatonú pea mo e faitotonú. Meʻa ní ʻoku ʻikai ke ʻilo ʻe ha niʻihi ia ʻo ʻetau fānaú ko e faiangahala ʻa e kaihaʻá? ʻOku faingataʻa ke tau tui ki ai—ki he lahi ʻo hono maumauʻi noa pē ʻo e ngaahi meʻa mahuʻingá, ʻa e kaihaʻá. Maluʻi ho fāmilí mei ai ʻaki hano akonakiʻi totonu kinautolu.19

Tau fakapapauʻi muʻa ʻoku tau fakahū ʻi heʻetau ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ha lēsoni kau ki he faitotonú mo e angatonú.20

Mahalo te tau fepaki mo ha ʻulungāanga mālohi ʻi he anga ʻetau nofó, ka kuo pau ke tau akoʻi ʻetau fānaú ko e faiangahalá ko e angahala. ʻOku faʻa fakangofua pē ʻa e fānaú ia ke nau hao mei he tautea ʻo e fehālaaki he sipotí pe taʻe faitotonu he vaʻingá. Ka ʻoku hoko atu pē ʻa e kākā ko ʻení ki he kolisí pea hoko atu ai ki he ngaahi ngāueʻangá ʻo aʻu ai pē ki he ngaahi pisinisí. ʻʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hala ʻa e meʻá ni, he ʻoku mātuʻaki hala ʻaupito, ka ʻokú ne hanga ʻe ia ʻo ngaohi ke vaivai ʻa e tefitoʻi fakavaʻe ʻo honau anga fakafonuá pea mo honau natulá.21

Ne mau tangutu fehangahangai mo ha tangata pisinisi he loki kaí ʻi ha lēlue mei Niu ʻIoake ki Politimoa, peá u pehē ange, “ ʻOku ʻikai ke faʻa ʻuha peheni ia ʻi Sōleki Siti.”

Naʻe hoko atu pē talanoá ʻo fakanatula pē ʻene aʻu ki he fehuʻi koulá: “Ko e hā hono lahi hoʻo ʻilo ki he Siasí?”

Naʻá ne pehē mai, “ ʻOku siʻi pē ʻeku ʻilo ki he Siasí ka ʻoku ou ʻiloʻi ha taha ʻo hono kakaí.” Naʻá ne fai ha ngaahi langa ʻi Niu ʻIoake. Naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “ ʻOku ʻi ai ha tangata ʻoku ngāue kiate au. ʻOkú ne fuʻu faitotonu ʻaupito mo angatonu pea ʻoku ʻikai ke u toe fie maʻu ʻe au ke ne tohi talamahuʻinga mai ʻi ha faʻahinga ngāue. Ko e faʻifaʻitakiʻanga ia ʻo e ʻulungāanga lāngilangiʻiá. Kapau ʻoku hangē ʻa e kakai Māmongá ko e tangata ko ʻení, te u fie ʻilo ki he Siasi ʻokú ne ngaohi ha faʻahinga kakai anga fakaʻeiʻeiki pehē”. Naʻá ma foaki ange ha ngaahi tohi folofola mo fakahoko ki he kau faifekaú ke akoʻi ia.22

ʻOku ʻomai ʻe he folofolá ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ʻo e lototoʻá mo e faitotonú.

ʻOku tau tanganeʻia ʻia Pita … i heʻene tuʻu maʻu ʻi he loto toʻa mo e mālohi lahi ʻi he ʻao ʻo e kau fakamaau mo e kau pule ko ē naʻe mafai ke fakahū pilīsone, uipi pea mo malava ke toʻo ʻa ʻene moʻuí. Hangē ʻoku tau lava pē ke fanongo ki hono leʻó ʻi heʻene fehangahangai mo hono ngaahi filí, ʻo pehē: “ ʻOku totonu ʻemau talangofua ki he ʻOtuá ʻi he tangatá” (Ngāue 5:29.)

Naʻe hanga atu ʻa Pita ki he kakaí pea ne fakamoʻoniʻi kiate kinautolu ʻa e ʻOtua ko ia naʻa nau kalusefaí. [vakai, Ngāue 3:13–15]. …

Ko e toko 5,000 ʻo kinautolu naʻe fanongo ki heʻene fakamoʻoní mo ʻene leá, naʻa nau fakatokangaʻi ʻa ʻene loto toʻá mo ʻene angatonu haohaoá. Ne tui ai ʻa e toko 5000.

Vakai ki he talanoa ʻo Tanielá, ko ha tokotaha naʻe puke he taú pea hoko ko e pōpula mo e palōfita ʻa e ʻOtuá ka naʻe loto fiemālie pē ke mate koeʻuhí ko ʻene tuí. Naʻe ʻi ai mo ha toe taimi ne tuʻu ai ʻa e angatonú ʻi ha tuʻunga māʻolunga ange? Naʻe moʻui ʻaki ʻe Taniela ʻa e Ongoongoleleí. ʻI he palasi ʻo e tuʻí naʻe kiʻi fakaangaʻi siʻi ia koeʻuhí he naʻe ʻikai ke ne inu ʻa e uaine ʻa e tuʻí pe kai ʻi he kakanoʻi manú mo e ngaahi meʻakai fakaʻofoʻofá. Ko ʻene moʻui fakaʻutoʻuta leleí mo ʻene tui haohaoá ne ne maʻu ai ʻa e moʻui lelei mo e poto mo e ʻilo mo e pōtoʻi ngāue pea mo e mahinó, peá ne hanga ʻe heʻene tuí ʻo fakafehokotaki vāofi ia mo ʻene Tamai Hēvaní ʻo ne toutou maʻu ai ha ngaahi fakahā ʻo fakatatau mo e fiemaʻú. Ko ʻene fakahā ko ē ʻa e misi ʻa e tuʻí mo hono ʻuhingá naʻá ne maʻu ai ha fakalāngilangi mo ha fakahīkihiki mo ha ngaahi meʻaʻofa mo ha tuʻunga māʻolunga ʻa ia ʻoku faʻa hanga ʻe he kakai tokolahi ʻo fakatau honau laumālié ke maʻu ia. Ka ʻi he taimi naʻe ʻoange ai ke fili pe ʻe tuku ʻa ʻene lotú pe ʻe lī ia ki he ʻana ʻo e fanga laioné, naʻá ne lotu fakahāhā pē mo tali lelei ʻa e tauteá [Vakai, Taniela 1–2, 6.]

ʻOku tau manatu ki he angatonu ʻa e kau Hepelū ʻe toko 3, ʻa Setaleki, Mēsake mo Apitenikōʻi heʻenau fakaʻikaiʻi ʻa e tangatá mo e kau pulé ka nau tuʻumaʻu pe ʻiate kinautolu ʻo hokohoko atu ʻa ʻenau pukepuke ʻa e tuí, ʻo hangē ko Tanielá. Naʻe fie maʻu ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e ʻemipolá ke nau tūʻulutui pea hū ki fuʻu tamapua koula naʻe fokotuʻu ʻe he tuʻi. ʻIkai ke ngata pē ʻi he mole ʻa ʻenau tangataʻifonuá, mole honau tuʻunga he sōsaietí, mo ʻenau fakahouhauʻi ʻa e tuʻí, ka naʻa nau fehangahangai mo e afi kakahá, ʻikai pē ke nau fakaʻikaiʻi honau ʻOtuá.

… ʻI he taimi ne ongo mai ai ʻa e ngaahi meʻaifi ne teuteuʻí, ʻa e koanetí, fulutá, haʻapé, pea mo e ngaahi meʻaifi kehekehé ki he kakai tangatá mo e kakai fefiné pea ki he ngaahi ʻapí, ne tūʻulutui ʻa e tokotaha kotoa ʻo aʻu ki he loto hala puleʻangá ʻo lotu ki ha fuʻu ʻīmisi koulá, tuku kehe pē ʻa e kau tangata ʻe toko tolu ne nau fakafisi ke fakahouhauʻi honau ʻOtua moʻoní. Ne nau hū pē kinautolu ki he ʻOtuá, pea ʻi he taimi naʻa nau fehangahangai ai mo e tuʻi kuo kakaha hono houhaú, ne nau tali loto toʻa pē neongo ʻe hoko kiate kinautolu ha mate pau:

“Kapau ʻoku pehē, ʻoku mālohi ʻa homau ʻotuá, ʻa ia ʻoku mau tauhí ke fakahaofi ʻa kimautolu mei he afi vela kakahá, pea te ne fakahaofi ʻa kimautolu mei ho nimá, ʻe tuʻi.

“ “Pea kapau ʻe ʻikai, ke ke ʻilo pē ʻe tuʻi, ʻe ʻikai te mau tauhi ho ngaahi ʻotuá, pe hū ki he meʻa fakatātā koula ʻa ia kuó ke fokotuʻú.” (Taniela 3:17–18.)

Angatonu! ʻOku māʻolunga ange ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki he moʻui taʻengatá ʻi he ngaahi palōmesi kotoa ʻa e tangatá ke ongoongoa, moʻui fiemālie, fakataha mo e ngaahi haʻi ʻo e laó. ʻOku tala mai ʻe he kau tangata loto toʻa mo angatonu ko ʻení, “ ʻOku ʻikai pehē ia ʻoku fie maʻu ke tau hao, ka kuo pau pē ke tau faitotonu kiate kitautolu mo hotau ʻOtuá.”…

ʻOku ʻikai ha ʻulungāanga lelei ʻi he haohaoa ʻoku tau feinga ki aí ʻe toe mahuʻinga ange ʻi he angatonú mo e faitotonú. Ko ia, tuku ke tau hoko ʻo kakato, uouangataha, haohaoa, mo faimoʻoni koeʻuhí ke tau fakatupulaki ʻiate kitautolu ʻa e ʻulungāanga lelei ko ia ʻo e laumālié ʻoku tau mahuʻingaʻia lahi ai mo fakatokangaʻi ʻoku maʻu ʻe ha niʻihí.23

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo ako pe teuteu ke akoʻi e vahé. Vakai ki he peesi v–x ki ha tokoni makehe ʻe fiemaʻu.

  • Toe fakamanatu ʻa e palakalafi hono ua ʻi he peesi 154. Ko e hā e ngaahi ʻulungāanga lelei naʻe hā meia Sipenisā ʻi heʻene kei talavoú? Ko e hā ha ngaahi meʻa tatau mo ia te tau ala aʻusia he ʻahó ni?

  • Ako ʻa e palakalafi hono 2–5 ʻi he peesi 156 ʻo kumi e ngaahi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Palesiteni Kimipolo ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e angatonú. Ko e fē ha taimi ne ke mamata ai ki hono ʻomi ʻe he angatonú ʻa e “melino ʻi he lotó, ʻa e pau ʻi he taumuʻá, mo e malu ʻi he meʻa ʻokú te faí”? Ko e fē ha taimi kuó ke mamata ai ki hano ʻomi ʻe he taʻe angatonú ʻa e “taʻe uouangatahá, manavaheé, loto mamahí, mo e ngaahi ongo taʻe paú”?

  • Ko e hā ha ngaahi tōʻonga fekauʻaki mo e ngaahi fuakavá ʻokú ne taʻofi ha taha mei heʻene angatonú? (Vakai ki he peesi 157–159 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā ki heni.) ʻE lava fēfē haʻatau ikunaʻi ʻa e ngaahi tōʻonga ko ʻení? Fakalaulauloto ki hoʻo angatonu ʻokú ke tauhi ʻaki hoʻo ngaahi fuakavá.

  • Ko e hā e ngaahi founga ʻoku tau kākaaʻi ai pē ʻa kitautolu ʻo kapau ʻoku tau taʻe faitotonu? (vakai ki he peesi 159–161 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā ki heni.)

  • Toe vakai ki he ngaahi fakatātā naʻe ʻomai ʻe Palesiteni Kimipolo fekauʻaki mo e taʻe faitotonu mo e faitotonu ki he ngaahi mātuʻá (peesi 161–162). Fakakaukau angé ki he meʻa ʻokú ke fai ke akoʻi ʻaki ʻa e angatonú ki he fānaú.

  • Lau e talanoa ʻoku kamata ʻaki ʻa e palakalafi kakato hono fā ʻi he peesi 162. Ko e hā ha founga kuo tākiekina lelei ai hoʻo moʻuí ʻe he angatonu ʻa e niʻihi kehé?

  • Ako e ʻuluaki palakalafi kakato ʻi he peesi 157. Fakakaukau ke ke toe vakavakaiʻi fakalelei hoʻo moʻuí ʻo hangē ko e faleʻi naʻe fai ʻe Palesiteni Kimipoló. Fai pē kiate koe ʻa e ngaahi fehuʻi naʻá ne faí.

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí: Siope 27:5–6; Lea Fakatātā 20:7; ʻAlamā 53:20–21; T&F 97:8; 136:20, 25–26

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Francis M. Gibbons, Spencer W. Kimball: Resolute Disciple, Prophet of God (1995), 106.

  2. Edward L. Kimball and Andrew E. Kimball Jr., The Story of Spencer W. Kimball: A Short Man, a Long Stride (1985), 23.

  3. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 103, 106; pe Ensign, Nōvema 1974, 73, 75.

  4. “Give the Lord Your Loyalty,” Ensign, Māʻasi 1980, 2.

  5. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (1982), 192.

  6. ʻI he Conference Report, Konifelenisi ʻa e ʻĒlia Mekisikou Siti Mekisikoú he 1972, 32.

  7. “The Example of Abraham,” Ensign, Sune 1975, 6.

  8. Ensign, Māʻasi 1980, 2.

  9. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé (1969), 101.

  10. “On My Honor,” Ensign, ʻEpeleli 1979, 5.

  11. Ensign, ʻEpeleli 1979, 5.

  12. Faith Precedes the Miracle (1972), 234.

  13. “A Report and a Challenge,” Ensign, Nōvema 1976, 6.

  14. The Teachings of Spencer W. Kimball, 196.

  15. The Teachings of Spencer W. Kimball, 198.

  16. The Teachings of Spencer W. Kimball, 343.

  17. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 53.

  18. “Train Up a Child,” Ensign, ʻEpeleli 1978, 4.

  19. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 5; pe Ensign, Nōvema 1974, 5.

  20. ʻI he Conference Report, Konifelenisi ʻa e ʻĒlia Temipale Viu Nuʻusilá ʻi he 1976, 29.

  21. “What I Hope You Will Teach My Grandchildren,” lea ki he kau faiako semineli mo ʻinisititiutí, ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, 11Siulai, 1966, Ngaahi ʻĀkaivi ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 2.

  22. Faith Precedes the Miracle, 240–41.

  23. Faith Precedes the Miracle, 244–46, 248.

ʻĪmisi
Daniel in lion’s den

Ko Tanielá ko ha “tokotaha naʻe puke he taú ʻo hoko ko e pōpula pea ko ha falōfita ia ʻa e Otuá ka naʻe loto fiemālie pē ke mate koeʻuhí ko ʻene tuí. Ne toe ʻi ai mo ha taimi naʻe tuʻu ai ʻa e angatonú ʻi ha tuʻunga māʻolunga ange?”

ʻĪmisi
members partaking of sacrament

“Ko e ngaahi fuakava ʻoku tau fai mo e ʻOtuá ʻoku kau ai ʻa e ngaahi talaʻofa ke fai pe ngāué, ʻoku ʻikai ko ha foʻi fakaʻehiʻehi ʻataʻatā pē, ka kuo pau ke tau ngāue ʻi he māʻoniʻoni mo fakaʻehiʻehi mei he koví.”

ʻĪmisi
men in fiery furnace

“Naʻe lelei ange kia Setaleki, Mēsake, mo ʻApitenikō ke nau fehangahangai mo e afi vela kakahá ʻi haʻanau fakaʻikaiʻi honau ʻOtuá.” Naʻe fakahaofi kinautolu ʻe he ʻEikí mei he afí.