Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 18: Ko e Nofo Mali ʻOku Fakaʻeiʻeiki, Fiefia, mo Leleí


Vahe 18

Ko e Nofo Mali ʻOku Fakaʻeiʻeiki, Fiefia, mo Leleí

ʻOku fiefia ʻa e ongo meʻa malí ʻi ha feohi ʻoku maʻumaʻuluta mo taʻengatá, ʻi he taimi ko ia ʻokú na tauhi mateaki ai ki he ʻEikí mo na fetauhiʻakí.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ki muʻa pea uiuiʻi ʻa Sipenisā W. Kimipolo ki he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, naʻá na puleʻi mo ha tokotaha kehe ha kautaha maluʻi mo fakatau kelekele ʻi Safooti ʻi ʻAlesona. Naʻe manatu ha taha ʻo ʻene kau ngāué ko Kāmeni Lisiatesoni Sāmita, ki he faivelenga ʻa Sipenisā mo Kamila Kimipolo ʻi he taimi naʻe puke ai hona foha ko ʻEtuaté ʻi he polioó ʻi he ngaahi taʻu ki muʻa ʻo e 1930 tupú:

“Ne u fakaʻofoʻofaʻia ʻaupito ʻi he anga ʻo e feohi ʻa Misa Kimipolo mo hono uaifí. ʻI he taimi naʻe ʻi Kalefōnia ai ʻa ʻEti ke hoko atu hono faitoʻó, naʻe ʻalu ʻa Sisitā Kimipolo ke na nofo pea naʻe ʻalu ki ai ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi he ngaahi taimi faingataʻá. Lolotonga e vahaʻa taimi naʻe fakaakeake ai ʻa ʻEti hili hono tafá, naʻe foki mai ʻa Misa Kimipolo ki ʻapi ʻo tokangaʻi e toenga ʻo e fāmilí kae nofo pē hono uaifí mo ʻEti.

“ ʻOku ou tui naʻe tohi ki ai ʻi he ʻaho kotoa pē. Pea naʻe ʻikai ko ha tohi nounou ʻeni ʻo foʻi lea pē ʻe 50. Taimi ʻe niʻihi naʻe siʻisiʻi ʻaupito hono taimi ʻataá, ko ia naʻá ne lau mai pē ʻene tohí ka u hiki, pea ʻoku ou manatuʻi pē ʻa e ongo naʻá ku maʻú: naʻe meimei hangē nai ia ko ha lāngilangi toputapu moʻokú.

“Ko ha nofo mali lelei mo fiefia naʻá na maʻú, pea ngali hangē naʻe lahi ʻena feveitokaiʻakí. Ne hangē ko ha konga lahi ʻo ʻena moʻuí ʻa ʻena fetokangaʻakí.”1

Naʻe mātuʻaki hā mahino pē ʻa e feʻofaʻaki ia ʻa Sipenisā mo Kamila Kimipoló ʻi heʻena kei talavoú, pea naʻe toe mālohi mo fakautuutu ange ʻi he fakaʻau ke na matuʻotuʻa angé. Naʻe faʻa fakahā maʻu pē ʻe Sipenisā ʻa ʻene houngaʻia ʻi he anga ʻo ʻene feohi mo hono uaifí: “Naʻe ʻi hoku tafaʻakí pē ʻa Kamila ʻi he meʻa kotoa naʻe hoko. Kuó ma tanu ʻema mātuʻá mo ha niʻihi kehe ne ma ʻofa ai, peá ma tukuange atu mo ʻema kiʻi fānau naʻe fāʻeleʻi taʻe hokó. Kuó ma aʻusia ha ngaahi meʻa fakamamahi lahi pea mo ha ngaahi meʻa fakafiefia lahi. … Kuó ma tangi fakataha pea ma kakata fakataha. … Kuo fonu fiefia ʻema moʻuí neongo e ngaahi meʻa ko ē naʻe fakamamahi mo tuʻu faingataʻá. Naʻá ma hulohula; naʻá ma hiva; naʻá ma talitali ha kakai ki homa ʻapí; naʻá ma ʻofeina ha kakai pea kuo nau ʻofeina kimaua. ʻI heʻete maʻu ha uaifi hangē ko Kamila ʻAealingí, ʻoku kakato, fonu pea mahutafea leva ʻa e moʻuí.”2

Ko ʻene fakamatala ʻeni hili ʻene nofo mali taimi lōloa mo fiefiá: “ ʻOku tau fie maʻu hatau hoa ʻoku angalelei mo angaʻofa ko ē he ʻikai ke nau fakasio ʻetau fanga kiʻi fehālākí ke fakaangaʻi, pe manatuʻi e fanga kiʻi meʻa laulaunoa ʻoku tau faí mo hotau fanga kiʻi vaivaí; … ʻoku tau fie maʻu hatau hoa ʻofa ko ē te tau faingataʻaʻia mo tangi mo lotu mo hū fakatahá; ha taha te tau kaungā mamahi pea ʻi ai fakataha ʻi he ʻikai hoko ʻetau ʻamanakí, ha taha ʻokú ne ʻofa ʻiate kitautolu ʻi he tuʻunga totonu pē ʻoku tau ʻi aí pe fakataumuʻa ki aí kae ʻikai ʻi heʻenau mamata mai pē ki hotau fōtunga ʻi tuʻá.3

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ko e mali taʻengatá naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá, pea ʻoku mahuʻinga ʻa e fāmilí ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní maʻatautolú.

Ko e malí, ʻa e mali ʻoku fakaʻeiʻeikí, kuo tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá. Naʻá Ne tuʻutuʻuni ʻoku totonu ke hoko ʻa e ʻapí mo e fāmilí ko e tefitoʻi ʻiuniti ia ʻo e sosaietí, pea kuo pau ke tau tokanga he ko e talatupuʻa hala ʻo e kuongá, ko e tafoki mei he palani ne fokotuʻu ʻe he ʻOtuá. …

ʻOku hangē ʻeni ia kuo fakautuutu e toko lahi ʻo e kakaí ʻi ha ngaahi feituʻu ʻo māmani ʻoku ʻikai ke nau toe fie mali pea toe mālohi ange mo e fakahehema pē ke mali kae ʻoua naʻa ʻi ai ha fānaú. ʻOku fakanatula leva ʻa e fehuʻi hoko maí, “Ko e malí ke hā?” ʻOku toki kamata leva heni ke mahino kiate kitautolu ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi ʻuhinga ke “ ʻoua naʻa fai ai ha malí”. ʻOku ʻomi ha ngaahi ʻuhinga ʻo pehē ko e fānaú ko e kavenga, ko ha meʻa ʻe haʻisia ki ai, ko e fatongia. Kuo toko lahi ha kakai kuo nau tui fakapapau kinautolu ko e founga lelei taha ʻo e moʻuí ke ako, pea tauʻatāina mei he haʻisiá pea mo e fua fatongiá. Ko hono pangó, he kuo kamata ke tali mo tui ha niʻihi hotau kakaí ki he foʻi fakakaukau vale mo fakatupu ʻauha ko ʻení.4

Kuo pau ke tau akoʻi ʻa e malí, ʻa e founga totonu ʻo e malí, mo e mali taʻengatá ke ne hanga ʻo fetongi mo tāmateʻi ʻa e ngaahi akonaki kovi ko ia ʻoku haʻu ʻi he mītiá pea ʻi he televīsoné mo e heleʻuhilá pea ʻi he hala puleʻangá.5

Ko ha tefitoʻi ʻuhinga ʻe taha ʻo e mali taʻengatá he ʻoku taʻe ngata ʻa e moʻuí; pea ko e malí kuo pau ke fenāpasi ia mo e tuʻunga moʻui lolotongá kae lava ke hoa mo e ngaahi taumuʻa fakaʻofoʻofa mo taʻengatá. Ko e mali ʻoku fai faka-puleʻangá, pe fai ʻe he kau fai mali ʻo e siasí mavahe mei he temipalé, ʻoku fai fakataimi pē ke “[toki] fakamāvae kimoua ʻe he maté” pe “ko e lolotonga hoʻomo kei moʻuí.” ʻOku fakangata ʻa e mali ko iá ʻe he maté. … ʻOku fai ʻa e mali taʻengatá ʻe he palōfita ʻa e ʻEikí pe ko ha taha ʻo e kiʻi toko siʻi ʻa ia kuo fakamafaiʻi ke nau faí. ʻOku fai ia ʻi he ngaahi temipale māʻoniʻoni ʻa ia kuo langa mo fakatapui ki he foʻi ngāue pē ko iá. ʻOku ngata pē ʻi he mali peheé ʻe lava ke laka atu ʻi he faʻitoká pea hoko atu e feohi ʻa e husepānití mo e uaifí, ʻa e mātuʻá mo e fānaú ʻo aʻu ki he taʻengatá.6

ʻOku pau ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻa e tokotaha kotoa pē ke ne aʻusia ha nofo mali ʻoku fakaʻeiʻeiki, fiefia, pea iku lelei. Kuo fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí ke hanga ʻe he nofo malí ʻo ʻomai ha ngaahi ʻapi pea mo ha hako mālohi mo fiefia. Ka ai ha taha ʻokú ne fakataumuʻa ke ʻoua naʻa mali, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai ko ha taha fakakaukau lelei iá, ka ʻokú ne hanga ʻe ia ʻo fakafehālaakiʻi ʻene polokalama pē ʻaʻaná.

ʻOku ou taukapoʻi ʻa e kupuʻi lea ko e fakakaukau leleí koeʻuhí he kuo tuku ʻe he ʻEikí ke ʻi ai ʻa e fakakaukau leleí ʻaki ʻene ʻomi fakataha ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, ʻa e fuofua tangata mo e fuoufa fefine naʻá Ne tuku ki he māmaní, peá Ne fakahoko ha ouau mali māʻoniʻoni ke na hoko ai ko e husepāniti mo e uaifi. Naʻá na kehekehe ʻaupito pē ʻi hona ʻulungāanga pea ʻi ai mo hona ngaahi fatongia kehekehe ke fakahoko. Hili pē ʻEne fakahoko ʻena malí, naʻa Ne folofola kiate kinaua: “Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ʻa māmani, pea pule ki ai:” (Sēnesi 1:28).

Ko e malí ko e meʻa pē ia ʻe hoko pea ʻoku taau mo totonu ke fanafanau. ʻOku totonu ke fie mali ʻa e tokotaha kotoa mo palani ke mali koeʻuhí he ko e meʻa ia kuo palani ʻe he ʻOtua ʻi langí maʻatautolú. Ko e founga ia kuó Ne ʻosi fokotuʻutuʻú.7

Naʻe ʻosi fokotuʻutuʻu kakato e polokalama ʻa [e ʻEikí] ʻi ha founga fakapotopoto ke ʻomi ai ʻa e fānaú ki māmani ʻi he ʻofa pea ke nau fakafalala ki heʻenau mātuʻá. He kapau naʻe kei tuʻu pē ʻa e ngaahi fakakaukau mamaha ʻa ha kakai toko lahi ʻo e ʻaho ní, kuo fuoloa ʻene ngata ʻa māmani, ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, pea mo e ngaahi meʻa totonu kotoa pē. …

… Kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, ko e meʻa ke maʻu ai ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e langi pe ngaahi nāunau ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, “kuo pau ke kau ʻa e tangatá ʻi he angá ni ʻo e lakanga taulaʻeikí [ko e ʻuhinga ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí];

“Pea kapau ʻe ʻikai te ne fai ia, ʻe ʻikai te ne lava ke maʻu ia.” (T&F 131:2–3.)

Ko e founga totonú ʻeni.

ʻOku ʻi ai ha kakai tangata ʻe niʻihi ʻoku nau fili pē kinautolu ke ʻoua naʻa nau mali. ʻOku nau taʻofi meiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa lahi. Pea mahalo ʻoku ʻi ai pē mo ha kakai fefine toko lahi ʻoku nau taʻofi mo ha ngaahi tāpuaki ne nau mei maʻu. Pea ʻoku ʻi ai pē mo e niʻihi ia ʻoku ʻikai ke nau mali ko e ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke malí. ʻOku tau ʻilo foki ʻe ʻi ai pē founga ia ʻa e ʻEikí ke ʻoua naʻa fakahalaiaʻi ai ha taha koeʻuhí ko ha faʻahinga meʻa naʻe ʻikai ke ne lava ke mapuleʻi. …

Kae ʻoua muʻa naʻa fakafepaki ha tangata ki he ʻOtuá ʻi he malí pea mo e ngaahi fatongia ʻo e tangatá mo e fefiné. …

ʻOku ou fakaʻamu fakamātoato ʻe moʻui ʻa e fānau fefine mo e kakai fefine, ʻa e kau tangata mo e fānau tangata ʻi hotau Siasí, ki hono kakató, pea nau moʻui talangofua ki he ngaahi fatongia fakaʻofoʻofa mo kakato ko ia kuo tuku ʻe he ʻEikí kiate kinautolú.

ʻOku ou fakatauange he ʻikai ke tau feinga ke ʻai ke haohaoa ha palani kuo ʻosi haohaoa pē, ka tau feinga ʻaki ʻa e kotoa hotau mālohí, ʻatamaí, mo e iví ke fakahaohaoaʻi kitautolu ʻi he polokalama kakato ko ia kuó Ne tuku mai kiate kitautolú. Ko e moʻoni ʻoku ʻikai totonu ke tau tukuakiʻi ʻa e polokalamá koʻeuhí pē he naʻe ʻikai lavaʻi ʻe hatau niʻihi. Tau mapuleʻi hotau ʻulungā angá, ʻa e ngaahi ngāue ʻoku tau faí, ʻa ʻetau moʻuí fakakātoa, koeʻuhí ke tau hoko ko e ʻea-hoko ki he ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa mo lahi ko ia kuo talaʻofa maí.8

ʻOku fie maʻu ʻa e teuteu lelei ki he mali taʻengatá.

Ko e nofo malí ko e fili mātuʻaki mahuʻinga taha ia ʻi he fili kotoa pē pea tuʻuloa taha hono ʻaongá, he ʻoku ʻikai ngata pē heʻene fekauʻaki mo e fiefia he lolotonga ní, ka ʻoku kau mai ai mo e fiefia taʻengatá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻene lelei ki he ongo meʻa ʻoku malí, ka ʻoku aafu atu ki hona ngaahi fāmilí pea tautautefito ki heʻena fānaú pea mo e makapuná ʻo laulau toʻu tangata.

ʻI hono fili ko ia hato hoa ki he moʻuí ni mo ʻitānití, ʻoku mahino kuo pau ke palani, fakakaukauʻi, lotuʻi pea mo ʻaukai mooni, ke fakapapauʻi ʻo laka ange ʻi ha toe faʻahinga fili ʻoku fai, he ʻikai fehālaaki ʻeni. Kuo pau ke ʻoua naʻa puleʻi ʻataʻatā pe ʻe he ongo fakaelotó ʻa e ngaahi fili ʻoku fakahokó, ka ke kau ai ʻa e fakakaukaú mo e lotó, ʻo fakamālohia ʻe he ʻaukaí mo e lotú mo e fakakaukauʻi moʻoní, ke ne ʻomi ʻa e faingamālie lelei taha ki he fiefia ʻo e nofo malí. ʻOku vakavakaua ia mo e feilaulaú, fetokoniʻakí, pea ke toe lahi ange ʻa e taʻe siokitá. …

… Ko e pehē ko ia ʻokú na “ ʻatamai taha peé” ko ha foʻi faʻu pē ia mo ha fakakaukau; pea neongo ʻe feinga ʻa e talavou mo e finemui kotoa pē ʻaki hono mālohí kotoa pea mo faʻa lotu ke maʻu hano hoa ko ē ʻe lava ke na feohi lelei taha pea mo fakaʻofoʻofá, ka ʻoku ʻosi fakapapauʻi ʻe malava ʻe he tangata lelei mo e fefine lelei kotoa pē ʻo maʻu ha nofo mali fiefia mo lelei ʻo kapau ʻokú na fakatou loto ke na ngāue mālohi ki ai. …

Kuo pau ke ʻiloʻi ʻe ha ongo meʻa ʻokú na omi ki he ʻōlita ʻo e malí, ko e founga te na maʻu ai a e nofo mali fiefia ʻokú na ʻamanaki ki aí, ke na ʻiloʻi ko e malí ʻoku ʻikai ke ne fakaleleiʻi fakalao ʻa e meʻa kotoa pē, ka ko ha founga ia ʻo e feilaulau, ʻo e fevahevaheʻaki, pea naʻa mo hano tuku ange atu ʻo ha ngaahi tauʻatāina fakafoʻituitui. ʻOku ʻuhinga ia ki hono fakapotopotoʻi fuoloa ʻi he faingataʻá ʻa e paʻangá. ʻOku ʻuhinga ia ʻe haʻu fakataha ʻa e fānaú mo ha ngaahi kavenga fakapaʻanga ʻi he fie maʻu ke tau tokoniʻi kinautolú, ʻi heʻetau hohaʻa mo tokanga kiate kinautolú; ka ʻoku toe ʻuhinga foki ia ki he ongo fakalata mo fakafiefia taha ʻi he meʻa kotoa peé.9

ʻOku ʻikai fuʻu tali lelei … ʻa hono fakatoloi ʻo e malí. ʻOku totonu ke palani ʻe he kakai fakakaukau lelei kotoa pē ke fakakau ʻi heʻenau moʻuí ha mali temipale totonu ʻi heʻenau kei talavoú pea ke nau fanafanau mo ʻi ai honau ngaahi fāmili ʻi he ngaahi taʻu ki muʻa ʻo e kamakamata ke nau matuʻotuʻá.10

Ko e kau talavou mo e kau finemui kuo palani honau halá ke nau mali ʻi he temipalé, ʻoku nau fokotuʻu ha sīpinga ʻi heʻenau fakakaukaú ʻa ia te ne lava ʻo ueʻi kinautolu ke nau fakakaukau fakataha mo honau kaumeʻá ke nau palani ʻi he taimi ʻoku nau feʻilongaki aí. Pea naʻa mo e ki muʻa peá na toki mali ʻi he potu toputapú, te na hanga ʻo palani fakataha ʻena moʻuí pea hokohoko atu hili ʻena malí ʻo na tangutu hifo ke palani hona halá ʻi ha moʻui fiefia fakalaumālie ki he hākeakiʻi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.11

ʻE folau mamaʻo hamou taha ki ha feituʻu pē ʻi mamani ke fakahoko ʻa e ouau ko e fakamaʻú, ʻo kapau naʻá ke ʻiloʻi hono mahuʻingá, mo ke ʻiloʻi ko ha meʻa maʻongoʻonga ia. He ʻikai taʻofi koe ʻe ha taha mei haʻo mali ʻi he temipale māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí, neongo pe ko e hā hono mamaʻó, pe ʻikai ke ʻi ai ha paʻanga feʻunga, pe hā pē ha faʻahinga meʻa ʻe hoko.12

ʻE ʻi ai ha laumālie foʻou ʻi Saione ʻi he taimi ʻe lea ai ʻa e kau finemuí ki he kau talavou ʻoku nau kaumeʻá ʻo pehē, “Kapau ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo maʻu ha lekomeni temipale, tā he ʻikai ke u fie mali au mo koe, ʻo aʻu ai pē ki haʻata mali ki he moʻuí ni pē.” Pea pehē ʻe he fānau tangata ʻosi ngāue fakafaifekaú ki he fānau fefine ʻoku nau kaumeʻá, “Kātaki, neongo ʻeku fuʻu ʻofa lahi ʻiate koé, ka he ʻikai ke u mali au ʻi tuʻa he temipale māʻoniʻoní.” . …

… ʻOku mau fifili pe ko e hā nai hono ʻuhinga ʻoku ʻikai ke mali ai e kakaí ʻi he founga totonú ka nau fakamoleki noa ʻenau moʻuí ʻi ha faʻahinga tuʻunga he ʻikai pē ke toe liliu, lolotonga ko iá ʻoku hanga mai ha ngaahi tāpuaki mo ha ngaahi talaʻofa kiate kinautolu. Ko e hā nai ka fakakaukau ai ha talavou ke mali ʻi tuʻa he temipalé pea mole ai meiate ia ʻa e ngaahi nāunau naʻe mei lava ke ne maʻú?13

ʻE lava ke muimui e ngaahi hoa malí ki ha founga ʻoku ʻaonga maʻu pē ke na fiefia fakataha aí.

ʻE meimei lava ke fakaʻofoʻofa, uouangataha, fiefia, pea taʻengata ʻa e nofo malí kātoa ʻo kapau ʻe fakapapauʻi ʻe he ongo meʻa ʻokú na malí ʻoku totonu ke hoko, kuo pau ke hoko, pea ʻe hoko.14

ʻOku ʻikai ke ʻomi ʻe hono fakahoko pē ʻo e ouaú ʻa e fiefiá mo e nofo mali leleí. ʻOku ʻikai maʻu ʻa e fiefiá ia ʻi hano lomiʻi pē ha foʻi meʻa kamosi, ʻo hangē ko ia ʻi he maama ʻuhilá; ko e fiefiá ia ko ha faʻahinga tuʻunga ʻo e fakakaukaú pea ʻoku tupu ia mei loto. Kuo pau ke ngāueʻi. He ʻikai ke lava ʻo fakatau ʻaki ha paʻanga; pea he ʻikai lava ʻo ʻainoaʻia pē.

ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ko e fiefiá ko ha faʻahinga moʻui fiemālie, koloaʻia, mo fiefia maʻu pē; ka ko e nofo mali totonú ʻoku fakavaʻe ia ʻi ha faʻahinga fiefia ʻoku toe fuʻu mahulu hake ai, ʻa ia ʻoku maʻu mei he foakí, tokoní, fevahevaheʻakí, feilaulaú, pea mo e taʻe siokitá.

He ʻikai fuoloa mei he ʻosi ʻa e malí kuo fakatokangaʻi ʻe he ongo meʻa ko ʻení ʻokú na taki taha haʻu mei ha tupuʻanga kehekehe, ʻi he hili pē ʻo e malí kuo pau ke na fehangahangai mo e tuʻunga moʻoní. ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ha moʻui mohe misi ia pe fakangalingali; kuo pau ke tau hū mai mei he kakapú ʻo fokotuʻu maʻu hotau vaʻé ʻi he kelekelé. Kuo pau ke fua ʻa e fatongiá pea tali mo ha ngaahi ngafa. Kuo pau ke vete atu ha ngaahi tauʻatāina fakafoʻituitui ʻe niʻihi, pea kuo pau ke fai ha ngaahi liliu, ʻa e ngaahi liliu ʻoku taʻe siokitá.

ʻOku vave pē hono fakatokangaʻi ʻe ha taha ʻi he hili ʻo e malí ta ʻoku ʻi ai ha ngaahi vaivai ʻo hono malí ka naʻe ʻikai fakahā pe tomuʻa ʻiloʻi. Kuo fakaʻau ke mōlia lahi atu mo e ngaahi angalelei naʻe faʻa fakatokangaʻi ʻi he taimi o ʻena kei kaumeʻá, ka kuo fakaʻau ke tupulaki ʻa e fanga kiʻi vaivai ia naʻe ʻasi siʻisiʻi heʻena kei kaumeʻá ʻo hā ngali fuʻu lahi. Kuo hokosia heni ʻa e taimi ke ʻi ai ha loto femahinoʻaki, fefakahīkihikiʻaki, ʻo loto lelei, fakakaukau lelei, pea mo palani. …

ʻOku ʻikai ha faʻahinga founga ia ʻe pehē he ʻikai ke toe ʻi ai ha fehālaaki ia pe ʻokú ne fakapapauʻi mai ki he ngaahi mātuʻa malí kotoa ha fiefia pea mo ha nofo mali taʻengata; ka ʻoku hangē ko e ngaahi founga kotoa peé, kuo pau ke ʻoua naʻa liʻaki mei ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá, pe ʻe fakasiʻisiʻi, pe ʻe holoki. ʻOku mahuʻinga tatau pē ʻa e fili ʻoku fai ki muʻa peá na toki kaumeʻá pea mo e hokohoko atu ʻo e feangalelei ʻaki ʻi he hili ʻo ʻena malí, ka ʻoku ʻikai ke mahuʻinga ange ia ʻi he nofo malí, he ko hono ola leleí ʻe makatuʻunga ia ʻi he ongo meʻa malí fakatouʻosi—kae ʻikai ko ha toko taha pē, ka ko kinaua fakatouʻosi.

ʻI he nofo mali ko ē ʻoku kamata mo fakavaʻe ʻi he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻoku fakapotopotó. … , ʻoku ʻikai ha faʻahinga mālohi ia te ne lava ke maumauʻi tuku kehe pē ʻa e mālohi ko ia ʻoku ʻi loto ʻiate kinaua fakatouʻosí, ʻi he ongo meʻa malí; pea kuo pau ke na fua ʻa e ngafa ko iá. ʻE lava ʻe ha kakai kehe pea mo ha ngaahi kautaha ke fakaʻaongaʻi honau ivi tākiekiná ki he leleí pe koví. Pea mahalo naʻa ʻi ai ha kaunga ki ai ʻa e ngaahi tūkunga fakapaʻangá, fakasōsialé, fakapolitikalé, pea mo ha ngaahi tūkunga kehe; ka ko e nofo malí ʻoku fakafalala taha pē ia ʻi he taimi kotoa pē, ʻi he ongo meʻa mali ko ia te na lava ʻo ngaohi maʻu pē ʻena nofo malí ke ola lelei mo fiefiá, ʻo kapau te na loto ʻaki, taʻe siokita, pea mo angatonu.

Ko e foungá ʻoku faingofua; siʻi mo hono ngaahi fiemaʻú, neongo ʻoku lahi hono ngaahi fakafōtungá.

ʻUluakí, kuo pau ke fakahoko ʻa e founga totonú ʻi he teuteu ki he malí, ʻa ia ko ha fakakaukauʻi hono fili ʻo ha hoa ko ē ʻoku meimei te ne aʻusia ʻa e tumutumu ʻo e haohaoá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku mahuʻinga ki he ongo meʻá fakafoʻituitui. Pea ʻoku tonu leva ke omi ʻa e ongo meʻa ko iá ki he ʻōlita ʻo e temipalé ʻokú na fakatou ʻilo kuo pau ke na ngāue mālohi ke aʻusia ʻa e tuʻunga lelei ʻo e moʻui nofo fakatahá.

Uá, kuo pau ke ʻi ai ha taʻe siokita moʻoni, ʻo fakangaloki kita kae fakalele ʻa e moʻui ʻo e fāmilí kotoa pea mo e ngaahi meʻa kotoa pē koeʻuhí ko ha lelei maʻá e fāmilí, kae tekeʻi ʻa e siokitá.

Tolú, kuo pau ke kei hoko atu pē ʻa e feangaleleiʻakí mo e fefakahaaʻiʻaki ʻo e ʻofá, manavaʻofá, pea fakakaukau ke paotoloaki maʻu pē ʻa e ʻofá pea mo ʻai ke tupulekina.

Faá, kuo pau ke moʻui kakato ʻaki ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻo hangē ko ia ʻoku fakahā ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Ka tuifio lelei ʻa e ngaahi meʻa mahuʻingá ni pea mo tauhi maʻu pē ke nau ngāue, ʻe mātuʻaki faingataʻa ke toe hū mai ha lotomamahi, ke toe hoko ha taʻe femahinoʻaki, pe ke hoko ha māvae. ʻE fie maʻu ʻa e kau loea ia ʻo e vete malí ke nau kumi ngāue ki ha tafaʻaki kehe pea ʻe tāpuni ʻaupito mo e ngaahi fale hopo veté.15

ʻOku aʻusia ʻa e nofo mali leleí ʻi he taʻe siokitá mo hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú.

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he ngaahi hoa feʻofaʻaki ko ʻení ki muʻa pea nau toki fakahoko ʻa e fuakavá, kuo pau ke na fakatou tali moʻoni mo kakato, ko e lelei ʻa e kiʻi fāmili foʻoú kuo pau ke mahuʻinga ange ia ʻi he lelei ʻa ha tokotaha fakafoʻituitui ʻiate kinaua. Kuo pau ke na taki taha siʻaki ʻa e foʻi lea ko e “ko aú” mo e “ ʻaʻakú” pea fetongi ʻaki … ʻa e “ko kitauá” mo e “meʻa ʻatauá”. Ko e fili kotoa pē kuo pau ke manatuʻi ai te ne uesia ha toko ua pe toko lahi ange. Ko e taimi ʻe fehangahangai ai ʻa e uaifí mo ha fili faingataʻa, kuo pau ke ne manatuʻi pe te ne uesia fēfē kinaua mātuʻá, fānaú, honau ʻapí, pea mo ʻenau moʻui fakalaumālié. Ko e fili a e husepānití ʻi heʻene ngāue maʻuʻanga moʻuí, ʻi heʻene moʻui fakasōsialé, ʻa hono ngaahi kaungāmeʻá, pea mo e meʻa kotoa pē ʻoku manako aí, kuo pau ke ne manatuʻi ko ha konga pē ia ʻo e fāmilí, ka kuo pau ke fakakaukauʻi fakalūkufua mai ki ai mo e toenga ʻo e fāmilí.16

Ko e ngāue fakataha ʻa ha husepāniti mo ha uaifi ke lelei ʻena nofo malí, ʻe fie maʻu ke na fakatou kau ki hono fokotuʻutuʻu fakalelei haʻana patiseti, ʻosi ko iá peá na muimui ki he patiseti ko iá. ʻOku lahi ha ngaahi nofo mali ʻoku hoko ai ha maumau koeʻuhí ko hono fakatau mai ʻo ha ngaahi meʻa mei falekoloa naʻe ʻikai palani ke fakatau mai. Manatuʻi ko e nofo malí ko ha hoa ngāue, pea he ʻikai lelei ʻa e nofo mali ko iá kapau ʻoku ʻikai ke na kau lōua ki ai.17

He ʻikai ke napangapangamālie mo maʻumaʻuluta maʻu pē ʻa e nofo malí, ka ʻe lava ke fakanonga ʻaupito. ʻE ala masiva pē siʻa ongomātuʻa, mahamahaki, taʻe fiemālie, lahi mo e tōnounoú, pea aʻu ʻo hoko ha mate ʻi he fāmilí, ka naʻa mo ia kotoa he ʻikai ke nau lava ʻo toʻo ai ʻa ʻena melinó. ʻE lava pē ʻa e nofo malí ia ke ola lelei ʻo kapau he ʻikai ke hū ki ai ʻa e siokitá. E hanga ʻe he ngaahi faingataʻá mo e ngaahi palopalemá ʻo ʻomi ʻa e ongomātuʻá ke na uouangataha ʻo kapau ʻoku hala moʻoni ke ʻi ai ha siokita. …

ʻOku hangē ʻa e ʻofá ko ha matalaʻiʻakaú, pea hangē ko e sinó, ʻokú ne fie maʻu ke fafanga maʻu pē. ʻE vave ke hōloa ʻa e sino fakamatelié ʻo mate kapau ʻoku ʻikai fafanga maʻu pē. ʻE mae ʻa e kiʻi matalaʻiʻakau pelepelengesí ia ʻo mate kapau he ʻikai ke ʻi ai haʻane meʻakai mo ha vai. ʻOku pehē pē mo e ʻofá foki, ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ia ʻe tuʻuloa kae ʻoua ke fafanga maʻu pē ʻaki ha ʻofa, ʻaki hano fakahaaʻi ʻo ʻete fakahoungaʻí mo ʻete fiefiá, ke fakahaaʻi ia pea manatuʻi maʻu pē ʻa e taʻe siokitá.

ʻOku mahino moʻoni ʻe hanga ʻe he taʻe siokita moʻoní ʻo fakahoko mo ha meʻa mahuʻinga ʻe taha ʻi he nofomali leleí. Kapau ʻe hanga maʻu pē ʻe he tokoaha ko ʻeé ʻo tokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku tokanga mo mahuʻingaʻia aí, ʻoku fakafiemālie pea mo fiefia ai hono hoá, ʻe tupulekina ʻa e ʻofa ko ia naʻe maʻu ʻi heʻena kei kaumeʻá pea toe fakamālohia ʻi heʻena malí, ʻo aʻu ki ha tuʻunga mālohi fau. ʻOku ʻi ai ha ngaahi mātuʻa mali kuo nau fakatukutukuʻi pē ʻenau malí ke holomomoko mo momoko mo ʻenau ʻofá ʻo hangē ha foʻi mā motuʻa pe ha talanoa hua kuo fuoloá pe kelevi kuo momokó. Ko e meʻakai mahuʻinga taha ki he ʻofá ko e fakaʻatuʻí, angaʻofá, fakakaukau leleí, tokangá, fakahaaʻi ʻo e ongoʻi ʻofá, ngaahi fekita ʻo e loto houngaʻiá, fakaʻofoʻofaʻiá, laukau ʻakí, feohí, falalá, tuí, fetakinimá, ongoʻi tuʻunga tataú, pea mo ʻena fefakafalalaʻakí.

Kuo pau ke tauhi faivelenga maʻu pē ʻe he taha kotoa ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí kae fiefia moʻoni ʻi he nofo malí. ʻE hala ʻatā ha taha, ʻo tatau ai pē pe ʻoku mali pe taʻe mali, ʻe faifaiangé pea fiefia kae ʻoua kuó ne angatonu. ʻOku ʻi ai ha ngaahi ongo fakafiemālie fakataimi pē pea mo ha ngaahi tūkunga taʻe moʻoni fakataimi, ka koeʻuhí ke tuʻuloa, ʻe toki maʻu pē ʻa e fiefia moʻoní ia ʻi he moʻui maʻá mo e moʻui tāú. …

… Kapau ʻoku ʻi ai ha ongo meʻa ʻokú na fakatou ʻofa ki he ʻEikí ʻo lahi hake ʻi heʻena moʻuí peá na feʻofaʻaki ʻo lahi ange ʻi heʻena taki taha moʻuí, ʻo na fetākinima moʻoni ʻo taau mo e polokalama ʻo e ongoongoleleí pea hoko ia ko hona makatuʻunga, ʻoku mahino moʻoni te na maʻu ʻa e fiefia lahi ko ʻení. Ko e taimi ʻoku toutou ʻalu fakataha ai ʻa e husepānití mo e uaifí ki he temipale māʻoniʻoní, tūʻulutui fakataha ʻo lotu mo hona fāmilí ʻi hona ʻapí, fepikinima ʻi heʻena ō ki heʻena ngaahi fakatahaʻanga fakalotú, mo tauhi ʻena moʻuí ke maʻa moʻoni—[ʻi he ʻatamaí mo e sinó]—ke hangataha ʻena fakakaukaú mo ʻena ngaahi fakaʻamú pea mo ʻena ʻofá ki he toko taha pē, ʻa ia ko hono malí, peá na fakatou ngāue fakataha ke langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe toki aʻusia leva ʻa e tumutumu ʻo e fiefiá.18

ʻOku fie maʻu ki he nofo malí ʻa e mateakí pea mo e anganofo kakató.

ʻOku ʻi ai ha kakai mali ʻoku nau kei sio takai holo pē mo holi ki ha taha ʻoku ʻikai ko hanau mali, ʻo nau pehē tokua ʻoku ʻikai hala ke ʻai pē pea nau kiʻi fieʻeva, ʻo tuku honau lotó mo nau holi ki ha taha ʻoku ʻikai ko honau uaifi pe husepāniti. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi ha ngaahi lea mahinongofua ʻo pehē: “Ke ke ʻofa ki ho malí ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” (T&F 42:22.)

ʻI he pehē ko ia ʻe he ʻEikí ʻaki ho lotó kotoá, ko hono ʻuhingá he ʻikai toe vahevahe ia pe ʻinasi ai mo ha taha kehe pe taʻofi hano konga mei hoto malí. Pea ʻoku toe fakalea leva ia ki he fefiné ʻo pehē: “Ke ke ʻofa ki ho husepānití ʻaki ho lotó kotoa, pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe.”

ʻOku hanga ʻe he kupuʻi lea kae ʻikai ki ha toe taha kehé ʻo tāmateʻi ʻa e tokotaha kotoa pē mo e meʻa kotoa pē. ʻOku hoko leva hoto malí ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he moʻui ʻa e husepānití pe uaifí, pea ʻoku ʻikai ha toe moʻui fakasōsiale, fakangāue pe fakapolitikale, pe ko ha toe faʻahinga meʻa pe faʻahinga taha te ne toe fakauouaʻi ʻa hoto malí. Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai ha kakai fefine ʻoku nau fuʻu femoʻuekina he tokangaʻi mo siofi ʻenau fānaú kae ʻikai tuku ha taimi feʻunga ki he husepānití, pea tupu ai ʻene mamaʻo meiate iá.

kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe.” ʻOku folofola ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻo pehē: “Ke ke pīkitai19

Kuo fuʻu lahi e kei hoko atu pē ʻa ha kakai ʻi he pīkitai ki heʻenau faʻeé mo ʻenau tamaí pea ki honau ngaahi kaungāmeʻá. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai fie tukuange ai ʻe he ngaahi faʻeé ʻenau pule ki heʻenau fānaú, pea fakatou tatau ai he taimi ʻe niʻihi ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi he toutou foki ki heʻenau faʻeé mo ʻenau tamaí ke maʻu faleʻi mo ha talatalaifale mo fakafalala pē ki ai, ka ʻoku tonu ke pīkitai ki hono malí ʻi he meimei meʻa kotoa pē, pea ko ʻena ngaahi tōʻonga feʻofaʻakí ʻoku totonu ke maluʻi ia ke ʻoua ʻe ʻilo ki ai ʻa e kakai kehé.20

ʻOku tomuʻa fie maʻu ʻa e mateakiʻi kakató mo e anganofo kakató ki he nofo malí. ʻOku maʻu ʻe he tokotahá ʻa e tokotahá ko hono hoa ʻi he mahino kiate ia te ne foaki ki hono malí ʻa e kotoa ʻo hono lotó, iví, faitotonú, fakaʻapaʻapá, mo e ʻofá ʻi honau tuʻunga fakaʻeiʻeiki kotoa pē. Ka toe mavahe mei ai ko e faiangahala ia; ko e maumaufono kapau te ne toe foaki hono lotó ki ha taha kehe.ʻOku tatau pē ʻa e totonu ke tau maʻu ʻa e “mata ʻoku sio tāfataha pē ki he fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá” mo e totonu ko ia ke tau maʻu ʻa e mata, telinga, mo e loto ʻoku tāfataha pē ki he nofomalí mo hotau malí pea mo e fāmilí.21

ʻOku ou kole kiate kinautolu kotoa pē kuo haʻi ʻaki e ngaahi fuakava mo e ngaahi fakapapau ʻo e malí ke nau tauhi ke māʻoniʻoni ʻa e nofo mali ko iá, tauhi ia ke kei foʻou, pea nau toutou fakahā maʻu pē ʻa e ʻofa moʻoní.

Foki ki ʻapi, siʻi ngaahi husepāniti—ʻi he sino, laumālie, ʻatamai, faitotonu, ngaahi manakó, pea mo e ngaahi ongoʻi ʻo e ʻofá—ʻo ke ʻofa ʻi ho hoá ʻi ha feohi ʻoku māʻoniʻoni pea ʻikai toe veteki.

Siʻi ngaahi uaifi, foki ki ʻapi fakataha mo e ngaahi meʻa ʻokú ke manako aí, hoʻo anganofó, ngaahi meʻa ʻokú ke holi ki aí, hoʻo faitotonú, mo hoʻo ngaahi ongoʻi ʻofá—mou ngāue fakataha ʻo ngaohi homou ʻapí ke hoko ko ha hēvani. ʻE hōifua lahi kiate kimoutolu ʻa homou ʻEikí mo homou Pulé pea ʻoku pau ʻe lahi ʻaupito ʻa hoʻomou fiefiá.22

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo ako pe teuteu ke akoʻi ʻa e vahé. Vakai ki he peesi v–x ki ha tokoni makehe ʻe fie maʻu.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ha ngaahi fakamoʻoni ʻoku fakaʻeiʻeiki ʻa e nofo malí? ʻoku fakafiefia? ʻoku lelei? Ko e fē ʻi he ngaahi fakamoʻoni ko ʻení ʻokú ke sio ʻoku hā ʻi he feohi ʻa Palesiteni Kimipolo mo hono uaifi ko Kamilá? (Vakai, peesi 235–236.)

  • Toe vakai ki he konga ko ia ʻoku kamata ʻi he peesi 236. Ko e hā ha ngaahi ivi takiekina ʻi māmani he ʻahó ni ʻokú ke pehē ʻoku fakafepaki ki he malí? Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻoku hoko tupu mei he ngaahi fakafepaki ko iá? Ko e hā ha meʻa ʻe lava ke tau fai ke “fetongi mo tāmateʻi” ʻaki kinautolu, kae fakatautautefito ʻeni ʻi hotau ngaahi ʻapí?

  • Ko e fē ʻi he ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Kimipolo ʻo kau ki he teuteu ki he mali taʻengatá ʻokú ke fakaʻofoʻofaʻia taha aí pea ko e hā hono ʻuhingá? (Vakai, peesi 239–241.) Ko e fē ʻa e ngaahi akonaki ʻe ʻaonga kiate kinautolu kuo nau ʻosi malí?

  • Naʻe meʻa ʻa Palesiteni Kimipolo ʻo kau ki ha “founga ʻoku pehē he ʻikai toe ʻi ai ha fehālaaki ai” ʻi he nofo malí (peesi 242–243). ʻE anga fēfē hano takiekina ke lelei ha nofo mali kapau ʻe mole mei ai ha taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻingá ʻi he foungá ni?

  • Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Kimipolo ʻo pehē ʻoku totonu ke “pīkitai” e ngaahi malí ki honau mali ʻonautolú kae ʻikai ki ha toe taha kehe (peesi 246–247). Ko e hā e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he kakai malí ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai kaunoa atu e ngaahi fatongia mo e ngaahi meʻa ʻoku nau tokanga ki ai mei tuʻá ʻi heʻenau ngaahi fefakapapau ʻakí?

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí:Sēnesi 2:18, 21–24; 1 Kolinitō 11:11; ʻEfesō 5:22–25; T&F 132:7–21

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he “President Spencer W. Kimball: On the Occasion of His 80th Birthday,” Ensign, Māʻasi 1975, 6, 8.

  2. ʻI he Caroline Eyring Miner mo Edward L. Kimball, Camilla: A Biography of Camilla Eyring Kimball (1980), viii.

  3. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (1982), 310.

  4. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1979, 5–6, 7; pe Ensign, Mē 1979, 6.

  5. “Marriage Is Honorable,” ʻi he Speeches of the Year, 1973 (1974), 266.

  6. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé (1969), 267–68.

  7. “The Importance of Celestial Marriage,” Ensign, ʻOkatopa 1979, 5.

  8. “The Lordʻs Plan for Men and Women,” Ensign, ʻOkatopa 1975, 4–5.

  9. “Oneness in Marriage,” Ensign, Māʻasi 1977, 3, 4.

  10. ʻI he Conference Report, Konifelenisi ʻa e ʻĒlia Sitokiholomu Suetení ʻi he 1974, 10.

  11. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 274.

  12. Ensign, ʻOkatopa 1979, 4–5.

  13. “The Marriage Decision,” Ensign, Fēpueli 1975, 6.

  14. “Marriage Is Honorable,” 257.

  15. Ensign, Māʻasi 1977, 3, 4.

  16. Ensign, Māʻasi 1977, 4.

  17. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1975, 6; pe Ensign, Nōvema 1975, 6.

  18. Ensign, Māʻasi 1977, 4, 5.

  19. Faith Precedes the Miracle (1972), 142–43.

  20. Ensign, Māʻasi 1977, 5.

  21. Faith Precedes the Miracle, 143.

  22. Faith Precedes the Miracle, 148.

ʻĪmisi
President and Sister Kimball at piano

“Naʻe ʻi hoku tafaʻakí ʻa Kamila ʻi he meʻa kotoa pē naʻe hokó.”

ʻĪmisi
couple talking

“ ʻE malava ʻe he tangata mo e fefine lelei kotoa pē ʻo maʻu ha nofomali fiefia mo lelei ʻo kapau ʻokú na fakatou loto ke na ngāue mālohi ki ai.”