Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 19: Ko Hono Fakamālohia Hotau Ngaahi Fāmilí


Vahe 19

Ko Hono Fakamālohia Hotau Ngaahi Fāmilí

ʻOku fie maʻu ke tau fakamālohia mo maluʻi hotau ngaahi fāmilí ʻaki ʻetau akoʻi mo moʻui ʻaki e ongoongoleleí ʻi hotau ngaahi ʻapí.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Naʻe faʻa fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo hono fie maʻu ko ia ke fakamālohia e ngaahi fāmilí ʻo fakafou ʻi hono moʻui ʻaki ʻo e ongoongoleleí ʻi ʻapí. Naʻá ne fakamatala ki he ngaahi meʻa naʻe hoko kiate iá ʻo ne pehē: “ ʻOku ou manatuʻi pē ʻa e ngaahi ʻekitivitī naʻe fakahoko ʻe homau fāmili ʻofeiná ʻi heʻeku kei siʻí pea fakataha mo hoku uaifí mo ʻema fānaú ʻi homau ʻapí. Naʻe ʻi homau ʻapí ʻa hēvani. ʻI he taimi pē naʻe fai ai ʻe ha taha ha meʻa, pe ko hano hivaʻi ha foʻi hiva, fai ha kiʻi vaʻinga, lau ha tefito ʻo e tuí, fai ha talanoa, vahevahe ha talēniti, pe fakahoko ha meʻa naʻe vahe ange ke ne fai, naʻa mau tupulaki mo ongoʻi leleiʻia ai.”1

Naʻe fakamālohia ʻe Palesiteni Kimipolo mo hono uaifi ko Kamilá ʻa ʻena fānaú ʻaki ʻena akoʻi mo fakalotolahiʻi kinautolu pea tuku leva ke nau takitaha fatongia ʻaki pē ʻenau ngaahi filí. Naʻe manatu ki ai hona ʻofefine ko ʻŌlive Petí ʻo ne pehē “naʻe ʻikai ke na fakamālohiʻi kimautolu ke mau fou he ngaahi hala ne na loto ke mau fou aí ka naʻá na fakahinohinoʻi pē kimautolu.”2

Naʻe fakahā ʻe Palesiteni mo Sisitā Kimipolo ha ʻofa lahi ki heʻena fānaú taki taha. Naʻe pehē ʻe hona foha ʻe taha ko ʻEtuate: “Naʻe angaʻofa maʻu pē ʻeku tamaí. Naʻá ku ʻiloʻi naʻe ʻofa ʻiate au.” Naʻe manatu ʻa ʻEtuate ki ha meʻa naʻe hoko ʻi ha taimi naʻá ne kau atu ai ki ha fakatahaʻanga mamalu ʻe taha ʻi he Temipale Sōlekí: “Naʻe lau afe e kakai tangata aí. ʻI he ʻosi ʻa e fakatahá, naʻe fakatokangaʻi mai au [ʻe heʻeku tamaí] ʻi haʻamau kiʻi kau hiva. ʻI heʻene hū ki tuʻá, naʻá ne lue mai ʻo fāʻofua mo ʻuma kiate au.”3

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa ʻetau Tamaí pea ko e fakavaʻe ia ʻo e nofo ʻa e sosaietí.

Ko e moʻui fakafāmilí ʻa e founga lelei taha ke maʻu ai ʻa e fiefiá ʻi māmaní, pea ko ha sīpinga mahino ia kuo tuku mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ʻo fekauʻaki mo ia ʻe hoko ʻi he maama kahaʻú.4

Naʻe fokotuʻutuʻu kakato ʻe he ʻEikí e polokalamá ʻi he kamataʻangá ko ha tamai ke ne fakatupu, tokonaki, peá ne ʻofa mo fai fakahinohino, mo ha faʻē ke ne tuʻituʻia mo fāʻeleʻi mai mo tauhi pea fafangaʻi mo akoʻi. Naʻe mei lava pē ke fokotuʻutuʻu ʻeni ia ʻe he ʻEikí ʻi ha founga ʻe taha ka naʻá ne fili pē ke ʻi ai ha ʻiuniti pea mo ha fatongia pea mo ha ngaahi feohi ʻaonga ʻa ia ʻe feakoʻaki ai e fānaú pea nau feʻofaʻaki, fefakaʻapaʻapaʻaki, mo nau fefakahoungaʻiʻaki. Ko e fāmilí ko e palani maʻongoʻonga ia ʻo e moʻuí naʻe fakakaukauʻi mo fokotuʻutuʻu ʻe heʻetau Tamai ʻi hēvaní.5

Ko e fāmilí ʻa e tefitoʻi ʻiuniti ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi māmaní. He ʻikai lava ke moʻui lelei ange ʻa e Siasí ʻi he ngaahi fāmili ʻokú ne maʻú.6

Talu mei he kamataʻangá mo hono fakamamafaʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e moʻui fakafāmilí. Ne mahino maʻu pē kiate kitautolu naʻe fakatoka e fakavaʻe ʻo e fāmilí, ko ha ʻiuniti taʻengata, ki muʻa pē ia pea toki fakatupu ʻa e māmaní! Ko e sōsaieti ko ē ʻoku ʻikai ke ʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻui fakafāmilí ʻoku ʻikai hano fakavaʻe pea ʻe movete pē ia ʻo ʻosi. …

ʻOku ʻikai totonu ke tau tui kitautolu… ki he ngaahi fakaʻu-hinga hala ʻoku pehē ko e ʻiuniti fakafāmilí ʻoku ʻi ai ʻene fekauʻaki mo ha tuʻunga pau ʻo e fakalakalaka ʻoku lolotonga fou ai ʻa e nofo fakasōsaieti ʻa māmaní. ʻOku tau tauʻatāina ke taʻofi e ngaahi meʻa ko ia ʻoku hoko mo nau fakafofongaʻi hala ʻa e mahuʻinga ʻo e fāmilí mo fakamamafaʻi hono mahuʻinga ʻo e ngāue fakafoʻituitui ʻoku fakahoko ʻi he siokitá. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku taʻengata ʻa e fāmilí. ʻOku tau ʻiloʻi ko e taimi pē ʻoku fehālaaki ai e ngaahi meʻa ʻi he fāmilí, ʻoku fehālaaki mo e ngaahi meʻa ʻi he ngaahi faʻunga kotoa pē ʻi he sosaietí. …

He ʻikai lava ʻe heʻetau ngaahi faʻunga fakapolitikalé … ʻo fakahaofi kitautolu ʻo kapau ʻoku ʻikai māʻopoʻopo ʻa hotau tefitoʻi faʻungá, ʻa ia ko e fāmilí. He ʻikai lava ʻe he ngaahi talite fakamelinó ʻo fakahaofi kitautolu kapau ʻoku ʻi ai ha vātaú ʻi ʻapi kae ʻikai ʻofa. He ʻikai lava ʻe he ngaahi polokalama ki he taʻe maʻu ngāué ʻo fakahaofi kitautolu lolotonga ko iá ʻoku ʻikai kei akoʻi ʻa e toko lahi ia ke ngāue pe ʻikai hanau faingamālie ke ngāue, pe ʻikai ke nau fie ngāue kinautolu. He ʻikai lava ʻe he laó ʻo maluʻi kitautolu ʻo kapau ʻoku toko lahi ha kakai ʻoku ʻikai ke nau loto ke mapuleʻi kinautolu pe ke nau fakaongooongo ki ha taha.7

ʻOku ʻikai pē ke toe ʻi ai haʻatau fili… ka ke hokohoko atu hono pukepuke ʻa e sīpinga ʻo e fāmili Siasi leleí. ʻOku ʻikai ko ha ʻuhinga lelei ke tuku ʻetau talanoa ki he fāmilí koeʻuhí he ʻoku ʻikai maʻu ʻe ha niʻihi he lolotongá ni ha faingamālie ke kau ki ha fāmili pehē. Neongo ia, tau tokanga ʻaupito ʻi heʻetau aleaʻi ʻo e moʻui fakafāmilí, he ʻoku ʻi ai siʻa toko lahi… ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke kau pe tokoni ki ha fāmili pehē he lolotongá ni. Ka he ʻikai lava ke tau tukunoaʻi ʻa e tuʻunga moʻui ko ʻení he ʻoku lahi ʻaupito mo ha ngaahi meʻa kehe ʻoku nau fakafalala ki ai.8

ʻOku fie maʻu ke faʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ha ngaahi feituʻu tauhiʻanga ʻo e ivi fakalaumālié ke tokoniʻi ʻaki ʻenau fānaú ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau aʻusia ʻi he moʻuí.

ʻOku lahi ha ngaahi tauhiʻanga meʻa kehekehe ʻi heʻetau moʻuí. Ko e niʻihi ko ha tauhiʻanga vai. Pea niʻihi ke tauhiʻanga meʻakai, ʻo hangē ko ia ʻoku tau fakahoko ʻi heʻetau polokalama uelofea fakafāmilí pea mo ia naʻe fakahoko ʻe Siosefa ʻi he fonua ko ʻIsipité ʻi he lolotonga e ngaahi taʻu ʻe fitu naʻe mahu aí. ʻOku totonu foki ke ʻi ai mo ha ngaahi tauhiʻanga ʻo e potó ke ne feau e ngaahi fiemaʻu ʻi he kahaʻú; ngaahi tauhiʻanga ʻo e lototoʻá ke ikunaʻi ʻaki ʻa e ngaahi lōmaki ʻo e manavaheé ʻokú ne fakatupu ʻa ʻetau ongoʻi taʻepauʻia ʻi heʻetau moʻuí; ngaahi tauhiʻanga ʻo e ivi fakatuʻasinó ke tokoni ki heʻetau feau e ngaahi kavenga ʻo e ngāué mo e mahamahaki ʻoku faʻa hoko mai kiate kitautolú; ngaahi tauhiʻanga ʻo e ngaahi meʻa leleí; ngaahi tauhiʻanga ʻo e ivi ke kātaki fuoloá; ngaahi tauhiʻanga ʻo e tuí. ʻIo, kae fakatautautefito ki he ngaahi tauhiʻanga ʻo e tuí koeʻuhí he ko e taimi ko ē ʻoku taulōfuʻu mai ai e ngaahi meʻa ʻo e māmaní, ʻoku tau tuʻumaʻu mo fefeka; ko e taimi ʻoku toʻo atu ai hotau iví ʻe he ngaahi ʻahiʻahi ʻo e māmani ʻo hōloa ʻa ia ʻoku tau ʻi aí, ʻo ne holoki hotau ivi moʻui fakalaumālié, pea feinga ke fakavaivaiʻi kitautolu, te tau fie maʻu ha tauhiʻanga ʻo e tuí te ne lava ke kaufakiʻi ʻa e toʻu tupú pea ki mui ai mo e kakai lalahí foki, ʻi he ngaahi mōmēniti fakapoʻuli, faingataʻa, mo fakamanavaheé, ʻi he taʻe hoko ʻa e ʻamanakí, ngaahi fakakaukau halá, pea mo e ngaahi taʻu ʻo e faingataʻá, fiemaʻú, puputuʻú, pea mo e taʻe fiemālié. …

ʻOku ou fakamālō ki heʻeku ongomātuʻá ko ʻena faʻufaʻu ha ngaahi tauhiʻanga ʻo e ngaahi meʻá ni maʻaku mo hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné. Naʻe fakafonu e ngaahi tauhiʻanga meʻa ko ʻení ʻaki e ʻulungāanga ʻo e lotú, akó, ngaahi ʻekitivitií, ngaahi ngāue leleí, moʻoní pea mo e anga māʻoniʻoní. Naʻa mau tūʻulutui ʻi homau ngaahi seá he veʻe tēpilé ʻo lotu taufetongi ʻi he pongipongi mo e efiafi kotoa pē. ʻI he taimi ne u mali aí, naʻá ku kei ʻulungāanga ʻaki pē ia, pea hokohoko atu pē hono faí ʻe homau kiʻi fāmili foʻoú.9

Ko e ngaahi founga ʻeni ke fakaleleiʻi ʻaki e ngaahi faingataʻa ʻoku hoko ʻi māmaní mo e fānaúhe moʻui fakaʻapí, fakahoko ʻa e akonakí ʻi ʻapi ʻi he founga totonú, pea fakahinohino mo tataki ʻa e mātuʻá. Ko e faitoʻo kinautolu ki he ngaahi mahaki fakalaumālie mo fakaeongó pea mo e founga fakaleleiʻi ʻo hono ngaahi palopalemá. ʻOku ʻikai totonu ke tuku ʻe he ngaahi mātuʻá ke akoʻi e fānaú ʻe ha kakai kehe.

Hangē ʻoku fakautuutu ange ʻa e fakahehema ke hiki atu e fatongia ko ʻení mei ʻapi ki he ngaahi feituʻu mei tuʻa hangē ko e ʻapiakó mo e siasí, pea ʻoku toe lahi ange ʻa e hohaʻá ʻi hono ʻoatu ko ia ki he ngaahi kautaha kehekehe ke nau tokangaʻi e fānaú he lolotonga e taimi ʻahó. Neongo ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi feituʻu ko ʻeni mei tuʻá, ka he ʻikai ke nau teitei lava ʻe kinautolu ʻo fetongi ʻa e ivi takiekina ʻo e faʻeé mo e tamaí. ʻOku fie maʻu ke tau faʻa akoʻi, faʻa vakavakaiʻi, feohi maʻu pē, pea tau hoko ko ha kau leʻo ʻo ʻetau fānaú kae lava ke kakato mo māʻopoʻopo hotau ngaahi ʻapí pea tāpuekina ai ʻetau fānaú ʻi he founga pē ʻa e ʻEikí.10

ʻOku mahuʻinga ʻaupito e ngaahi houalotu ʻa e Siasí, pea ʻoku totonu ke tau ʻinasi kātoa ʻi he ngaahi tāpuaki ʻoku nau ʻomaí. Ka ʻoku totonu ke ʻoua ʻaupito naʻa ʻi ai ha taimi te tau teitei tuku ai ke nau fetongi e mātuʻá, ke nau toʻo mei he mātuʻá ʻa e fatongia ko ia ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.11

ʻOku totonu ke fehuʻi ʻe he kau taki ʻo e ngaahi houalotú mo e kau faiako ʻo e toʻu tupú, pe te u lava fēfē ʻo tokoniʻi e kau talavoú ni ke nau ʻofa mo talangofua ki heʻenau mātuʻá, fakaʻapaʻapaʻi kinautolu, pea poupou ki honau ngaahi fatongia fakafāmilí? Te tau lava fēfē ke fakataimitēpileʻi e ngaahi fakatahaʻangá, ngaahi akó, mo e ngaahi ʻekitivitií ke ʻoua naʻa fepaki mo e ngaahi feohi pea mo e ngaahi fatongia ʻo e ʻapí, pea ʻi ai mo ha taimi ke fakahoko ai e ngaahi ʻekitivitī fakafāmilí?

ʻOku totonu ke hoko ʻetau tukupā ko ia ke hoko ʻa ʻapi ko e feituʻu ke moʻui ʻaki ai e ongoongoleleí ko e pōpoaki mahino ia ki he polokalama kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e houalotú, ʻo fakasiʻisiʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻekitivitī ʻe lava ke tukú, he te ne toʻo ʻe ia ʻa e tokanga ʻoku totonu ke tukutaha ki he fāmilí mo e ʻapí.12

Ngata pē ʻi hano palani fakalelei mo totonu pea palani mo ʻetau moʻui fakafāmilí haʻatau toki lava ʻo tataki ʻetau fānaú mo lehilehiʻi kinautolu mei he ngaahi tauhele mo e tōʻanga ko ia te ne taki kinautolu ki he angahalá mo e ʻauhá, kae tuku kinautolu ʻi he hala ki he fiefiá mo e hākeakiʻí. Pea ʻi he meʻá ni, ʻoku ʻikai ha toe meʻa ʻe mālohi ange ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e mātuʻá pea mo e ngaahi meʻa ʻoku faʻa hoko ʻi ʻapí. ʻE tatau tofu pē ʻa e moʻui ʻa ʻetau fānaú pea mo e meʻa ʻoku nau sio ai ʻi honau ngaahi ʻapí ʻi he taimi te nau tupu hake ai ʻo hoko ko e tangata pe fefiné. Ko ia ai ʻoku totonu ke tau palani hotau halá ʻi he founga te tau fie maʻu ʻetau fānaú ke nau muimui aí.13

ʻE fakahoko ʻe he kiʻi tamasiʻí ʻi heʻene moʻuí ha konga lahi ʻo e meʻa ʻokú ne mamata ai ʻi he moʻui fakafāmili ʻi hono ʻapí. Kapau ʻokú ne sio ʻoku ʻalu maʻu pē ʻene ongomātuʻá ki he temipalé, te ne kamata palani leva ʻene moʻuí ke kau ai e temipalé. Kapau ʻoku akoʻi ia ke ne lotua e kau faifekaú, ʻe faifai pē pea ʻe huʻu ʻene moʻuí ki he polokalama ngāue fakafaifekaú. ʻOku fuʻu faingofua ʻaupito ʻeni, ka ko e founga ia ʻo e moʻuí. Pea ʻoku mau palōmesi atu ʻe ʻoatu ʻe hoʻomou fānaú ʻa e lāngilangi mo e nāunau kiate kimoutolu kapau te mou tā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga totonú maʻanautou pea akoʻi totonu kinautolu.14

Kuó u mamata he taimi ʻe niʻihi ki ha fānau ʻa ha ngaahi fāmili lelei ʻoku nau angatuʻu, fakafetau, ʻalu hē, faiangahala, pea aʻu pē ʻo nau angatuʻu ki he ʻOtuá. ʻOku nau fakamamahiʻi heni ʻenau mātuʻá ʻa ē kuo nau fai honau lelei tahá. … ke akonekina kinautolu pea hoko ko e faʻifaʻitakiʻangá. Ka kuó u toutou mamata ki ha toko lahi ʻo e fānau tatau pē ko ʻení, hili haʻanau hē holo ʻi ha ngaahi taʻu lahi, kamata ke nau matuʻotuʻa, pea nau fakatokangaʻi e ngaahi meʻa naʻe mole meiate kinautolú, ʻoku nau fakatomala pea tokoni lahi ki he moʻui fakalaumālie ʻa honau koló. ʻOku ou tui ko hono ʻuhinga ʻoku lava ke hoko ai ʻení, he neongo kotoa e ngaahi faingataʻa ʻo e filí kuo moʻua ai ʻa e kakaí ni, ka naʻe kei mālohi pē hono takiekina kinautolu ʻe he ngaahi lelei ʻo e founga moʻui ʻi he ngaahi ʻapi ne nau tupu hake aí, ʻo lahi ange ia ʻi he meʻa ne nau fakatokangaʻí. ʻOku nau toki maʻu ki mui ha loto holi ke toe maʻu pē ʻi honau ngaahi fāmilí ʻa e ʻātakai tatau mo ia ne nau fiefia ai ʻi heʻenau kei īkí, ʻo nau tafoki ai ki he tui ko ia naʻe tupu mei ai ʻ a e ʻuhingamālie ʻo e moʻuí ki heʻenau ngaahi mātuʻá.15

ʻE ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē, ko homou fatongia ʻuluakí pē homou fāmilí. Ka mou ngāue fakataha, ʻe lava ke mou maʻu ʻa e faʻahinga ʻapi ko ia ʻoku ʻamanaki mai ʻa e ʻEikí ke mou maʻú. ʻI hoʻomou fakahā ʻa hoʻomou feʻofaʻakí mo e fefakaʻatuʻiʻakí pea ki hoʻomou fānaú, ʻe lava ai ke mou faʻu ha tauhiʻanga ʻo e ivi fakalaumālié ʻa ia he ʻikai ha taimi ʻe maha ai.16

ʻOku fie maʻu ke tau maluʻi hotau ngaahi fāmilí mei he ngaahi kovi ʻoku ʻātakaiʻi kitautolu.

ʻE hokosia e taimi ko kinautolu pē ʻoku nau tui lahi mo mālohi ki he fāmilí te nau lava ke maluʻi honau ngaahi fāmilí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kovi ʻoku fakatahataha mai ke ʻātakaiʻi kitautolú.17

ʻOku ʻilo ʻe he tēvoló ʻa e feituʻu ke ne ʻoho mai aí. Te ne ʻohofi ʻa e ʻapí. Te ne fakaʻauha ʻa e fāmilí. Ko e meʻa ia ʻokú ne loto ke faí. … Tau fakapapauʻi muʻa he ʻikai te ne fai ia ʻi hotau ngaahi fāmilí.18

ʻOku fie maʻu ke tau kei hokohoko atu ʻi hono maluʻi hotau ngaahi ʻapí mo hotau ngaahi fāmilí pea ʻaofi kinautolu mei hono ʻohofi ʻe he ngaahi kovi hangē ko e mali veté, maumauʻi e nofo fakafāmilí, anga fakamamahí, ngaohi koviá, kae tautautefito ki heʻene hoko ki he uaifí mo e fānaú. ʻOku fie maʻu ke tau tokanga maʻu pē ke ʻoua naʻa hoko ʻa e ʻulungāanga taʻe maʻá, ponokalafí, mo e ngaahi tōʻonga fakasekisualé ke ne fakaʻauha ʻa e tuʻunga haohaoa ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí, ʻo tatau pē ki he niʻihi kei talavoú mo kinautolu kuo motuʻá. …

… ʻOku tau fakatokangaʻi e ngaahi mālohi ko ʻeni ʻo e tēvoló ʻi he feituʻu kotoa pē ʻoku tau ō ki ai. ʻOku meimei ke tau fetau-laki maʻu pē mo kinautolu. ʻOku tau ʻomi kinautolu ki ʻapi mei ʻapiako, mei he malaʻe vaʻingá, mei he fale heleʻuhilá, ʻōfisí, mo e māketí. ʻOku siʻi ʻaupito ha ngaahi feituʻu ia te tau ō ki ai ʻi ha ʻaho te tau lava ke hao ai meiate kinautolu.

Ko e hā leva e ngaahi meʻa kuo pau ke tau fai kiate kinautolú? Ko e hā e meʻa kuo pau ke tau faí? Kuo pau ke tau tokanga maʻu pē ki he taimi ʻoku ʻi hotau ʻapí ai e ngaahi ʻulungāanga kovi ko ʻení pea tau fakaʻauha kinautolu ʻo hangē ko haʻatau fakaʻauha e ngaahi siemu mo e ʻuli fakatupu mahakí. Kuo pau ke tau kumi pea tuli kinautolu mei heʻetau ngaahi fakakaukaú, ʻo fakaʻataʻatā kitautolu mei he ngaahi anga fakamāmani ko iá, mo tau tāmateʻi e ngaahi ʻulungāanga koví ʻi heʻenau kei kamakamatá pē ki muʻa pea nau tupu ʻo lahí naʻa tau ʻauha ai. ʻE anga fēfē haʻatau fakahoko ʻeni?

Kapau ʻoku tau loto ke tau hao mei he ngaahi tā fakamate ʻa e tokotaha angakoví pea ngaohi hotau ʻapí mo hotau fāmilí ke hao mo malu mei he ngaahi ivi faifakaʻauha kotoa ʻoku mafola takai ʻiate kitautolú. Kuo pau ke tau maʻu e tokoni ʻa e tokotaha tonu ko ia naʻá ne kamata mo fokotuʻutuʻu ʻa e palani fakafāmili ko ʻeníʻa ia ko hotau Tupuʻangá. ʻOku taha pē ʻa e founga pau ko ʻení ʻa ia ʻoku fakafou ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea mo e talangofua ki heʻene ngaahi akonaki maʻongoʻonga mo fakalaumālié. Ko e moʻoni kuo pau ke tau ʻiloʻi ko e founga pē te tau maʻu ai ha fāmili mo ha ʻapi ʻoku ʻataʻatā mei he ngaahi mālohi ko ʻeni ʻo e tēvoló ko hono tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.19

ʻI hono lau ʻe he mātuʻá e nusipepá mo e makasiní ʻo nau sio ai ki he meʻa ʻoku feinga ʻa māmani ke akoʻi ki heʻenau fānaú, ʻoku totonu leva ke nau toe fakapapauʻi ange he ʻikai ke nau tuku ke hoko ha maumau ki heʻenau fānaú tupu mei he ngaahi angahala mo e fehālaaki peheé. ʻOku totonu ke fakahoko ʻe he mātuʻá ʻa e founga moʻui fakaʻapí, ʻa e akonakí, pea mo e founga ako ko ē te ne taʻofi mo fakaʻauha ʻa e kovi ʻoku hoko ʻi he māmaní. Lolotonga hono ako ʻe he fānaú ʻa e ngaahi meʻa palakū ʻoku ʻi he māmaní, kuo pau ke nau ako foki mo e ngaahi meʻa lelei ʻoku ʻi māmaní mo e ngaahi founga totonú pea mo e ngaahi tōʻonga totonu ke fakahokó.20

ʻI ha ngaahi taʻu ki muʻa atu he kuo hilí, ne mau ʻaʻahi ai ki ha fonua naʻe akoʻi ai ha ngaahi akonaki ne ngalikehe, pea fakamatalaʻi he ʻaho kotoa pē ʻi he ngaahi ʻapiakó mo e kautaha ongoongo ne faʻa puleʻi ʻe he puleʻangá ha ngaahi “tokāteline faka-malaʻia.” Naʻe fanongo e fānaú he ʻaho kotoa pē ki ha ngaahi tokāteline, ngaahi fakapoto mo ha ngaahi meʻa ne fakamatala ʻe heʻenau kau faiakó ʻo pehē ko e lelei tahá.

Naʻe pehē ʻe ha taha, “ ʻe hanga ʻe he tafetafe maʻu pē ʻa e vaí ʻo maumauʻi ʻa e maka fefeka tahá.” Ne u ʻiloʻi foki ʻeni, ko ia ne u fehuʻi ai ʻo fekauʻaki mo e fānaú: “ ʻOku nau kei pukepuke ʻenau tuí? ʻOku ikunaʻi nai kinautolu ʻe he hokohoko fakahohaʻa ko ia ʻa ʻenau kau faiakó? Te mou lava fēfē ʻo fakapapauʻi he ʻikai ke nau mavahe mei he tui pē ki he ʻOtuá?”

Naʻe iku peheni ʻa e talí “ ʻOku mau monomono ʻa e tauhiʻangá kuo maumaú he pō kotoa pē. ʻOku mau akoʻi ki heʻemau fānaú ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei mo māʻoniʻoní ke ʻoua naʻa pukenimā kinautolu ʻe he ngaahi fakapoto ʻoku halá. ʻOku tupu hake ʻemau fānaú ʻi he tui mo e māʻoniʻoni neongo e ngaahi haʻahaʻa ʻi he ʻātakaí ʻoku meimei ke ne lōmekina kinautolú.”

Naʻa mo e ngaahi tauhiʻanga vai (dams) kuo maumaú, ʻe lava pē ʻo monomono mo fakahaofi pea ʻe lava ʻe he ngaahi tangai ʻoneʻoné ʻo taʻofi ha hoko ha tāfea. Pea ʻe lava ʻe he moʻoni ʻoku toutou lea ʻakí, faʻa lotú, ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí, fakahaaʻi ʻo e ʻofá mo e mahuʻingaʻia ʻa e mātuʻá ʻo fakamoʻui ʻa e fānaú mo pukepuke ia ʻi he hala ʻoku totonú.21

Ko ʻapi ʻa e feituʻu ʻoku totonu ke akoʻi mo tanumaki ai ʻa e anga fakalaumālié.

Ko e ʻapi Siasi moʻoní ko ha taulanga ū ia mei he ngaahi matangi pea mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOku kamata pea tanumaki ʻa e anga fakalaumālié ʻe he lotu fakaʻahó, ako folofolá, aleaʻi ʻo e ongoongoleleí ʻi ʻapí mo e ngaahi ʻekitivitī fekauʻaki mo iá, ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, ngaahi fakataha alēlea fakafāmilí, ngāue mo vaʻinga fakatahá, fetokoniʻakí, pea mo hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí mo kinautolu ʻoku tau feohí. ʻOku toe tanumaki foki ʻa e anga fakalaumālié ʻi heʻetau ngaahi ngāue ʻoku fakahoko ʻi he faʻa kātakí, angaʻofá, ʻi heʻetau fefakamolemole ʻakí pea ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi hotau fāmilí. Ko ʻapi ʻa e feituʻu ʻoku tau hoko ai ko e kau taukei mo e kau mataotao ʻi he angamāʻoniʻoní ʻi he ongoongoleleí, ʻo tau ako mo moʻui ʻaki fakataha ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.22

ʻOku totonu ke hoko ʻa e ʻapí ko ha feituʻu ke angamaheni ʻaki ai ʻa e falala ki he ʻEikí, ʻo ʻikai ʻi ha toki taimi pē niʻihi. Ko e founga ʻe taha ke kamata ai ʻení ko e lotu fakamātoato ʻi he taimi kotoa pē. ʻOku ʻikai feʻunga ʻa e lotú pē. ʻOku fuʻu mahuʻinga ke tau fakataufolofola ki he ʻEikí, ʻo tui te ne fakahā kiate kitautolu ngaahi mātuʻá ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau ʻiloʻi mo fakahoko ke lelei ai hotau ngaahi fāmilí.23

ʻOku fuʻu mahuʻinga ʻaupito ʻa e ako fakafoʻituitui mo fakafāmili ʻo e folofolá ki hono ako ʻo e ongoongoleleí. Kuo fuoloa ʻaupito pē hono fakahā mai ko hono lau fakaʻaho ʻo e folofolá mo aleaʻi fakatahá ko ha meʻangāue mālohi moʻoni ia ke tekeʻi ʻaki ʻa e taʻe ʻiló mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané. Ka fakahoko ʻeni, ʻe maʻu mei ai ha fuʻu fiefia lahi pea tokoniʻi ai e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke nau ʻofa ki he ʻEikí mo ʻEne angaleleí.

Kuo akonekina totonu kitautolu fekauʻaki mo hono puleʻi hotau ngaahi fāmilí ʻo pehē ko e tefitoʻi fakataha alēlea mahuʻinga taha ʻo e Siasí ko e fakataha alēlea fakafāmilí. ʻOku lava ke aleaʻi ʻi he ngaahi fakataha alēlea fakafāmilí ʻa e ngaahi meʻa fakafāmilí, aleaʻi e ngaahi meʻa fakapaʻangá, faʻufaʻu e ngaahi palaní, pea poupouʻi mo fakamālohia ai e kau mēmipa ʻo e fāmilí, pea ʻoku tataki ia ʻe he tamaí mo e faʻeé, pea ʻoku totonu foki ke na talanoa mo feongoongoi ai.24

Fekauʻaki mo ʻetau ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, ko e konga pē ʻo e ngaahi fie maʻu ki he efiafi fakafāmilí ʻoku lava ke faka-leleiʻi aí, pe ʻi ha fakataha efiafi fakafāmili ki ha feituʻu ʻo ʻeva ki aí. Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá, ʻa hono akoʻi ki he fānaú ʻa e founga moʻui ʻoku mahuʻinga tahá. Ko ha kiʻi konga pē ʻo e fiemaʻu moʻoní ʻoku feau ʻe ha ō fakataha ki ha heleʻuhila pe ko ha fakahoko ha paati fakataha, pe ko ha ō ʻo taumātaʻu, ka ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá ko e nofo ʻi ʻapi ʻo akoʻi ki he fānaú ʻa e ongoongoleleí, ʻa e folofolá, pea ke nau feʻofoʻofani mo ʻofa ki heʻenau mātuʻá.25

ʻI heʻetau fakatukupaaʻi kitautolu ke fakahoko maʻu pē ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi ʻoku fakalaumālie mo tau palani fakalelei ʻa e ngaahi meʻa ke fakahoko he efiafi ko iá, ʻoku tau akoʻi ai ki heʻetau fānaú ha lēsoni ke nau manatuʻi ʻo taʻe ngata. ʻI he taimi ʻoku tau foaki ai hotau taimí maʻa ʻetau fānaú, ʻoku tau foaki ange ha meʻaʻofa ʻe fakatokangaʻi maʻu pē, ʻa ia ko ʻetau tokangá.26

ʻOku ou fie fakatatau ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, lotu fakafāmilí, mo e ngaahi ʻekitivitī kehe ʻo e Siasí ʻoku fakahoko ke fakamoʻui ai ʻa e fāmilí, ʻi he taimi ʻoku fakahoko fakalelei ai kinautolú, ki ha fakamalu. Kapau he ʻikai tekeʻi e fakamalú, ʻoku hangē pē ia ha tokotokó pea he ʻikai ke ne lava fēfē ʻo maluʻi kitautolu mei he ngaahi matangi ʻo natulá. ʻOku tatau pē mo e ngaahi palani kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá, he ʻikai hanau fuʻu mahuʻinga kae ʻoua leva pē ke fakaʻaongaʻi kinautolu.

ʻOku mafola hake ʻa e fakamalú ʻo ne faoʻi ʻa e tupenu siliká. Ko e taimi ʻoku tō mai ai ʻa e ʻuhá, ʻoku tafe pē ia; ka tō mai ʻa e sinoú, ʻoku heke pē; ka tō mai ʻa e ʻuhamaká, ʻoku punakaki pē; ʻi he puhi ʻa e matangí, ʻoku vilo takai pē ia he fakamalú. Pea ʻoku pehē pē, ʻoku tekeʻi ʻe he fakamalu fakalaumālie ko ʻení ʻa e ngaahi fili ʻo e taʻe ʻiló, ʻa e manavahē taʻe ʻuhinga ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai hā maí, ʻa e taʻe tuí, hē mei he moʻoní, anga taʻe maʻá, mo e ngaahi anga taʻe fakaʻOtua kotoa pē.

Ko ʻeku lotú ia ke tau tekeʻi hake hotau ngaahi fakamalu fakalaumālié ke maluʻi ʻaki hotau ngaahi fāmilí.27

ʻOku totonu ke tau ʻofa heʻetau fānaú ʻo hangē ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate kitautolú.

Ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamaí. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate kitautolu. ʻOkú Ne fakamoleki lahi Hono iví ʻi he feinga ke akoʻi kitautolú, pea ʻoku totonu ke tau muimui ʻi Heʻene faʻifaʻitakiʻangá pea ʻofa lahi ʻi heʻetau fānaú mo ʻohake kinautolu ʻi he māʻoniʻoni.28

Ko e hā nai hono fuoloa mei he taimi fakamuimui taha ne ke puke mai ai hoʻo fānaú ʻi ho umá, pe ko e hā pē honau lalahí, mo ke fakahā ange hoʻo ʻofa ʻiate kinautolú pea mo hoʻo fiefia ke ke maʻu kinautolu maʻau ʻo aʻu ki he taʻe ngatá?29

Siʻi ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻe lava pē ke taʻengata ʻa e ngaahi fāmilí! ʻOua naʻa mou tuku ke hanga ʻe he ngaahi ʻahiʻahi ʻoku hoko mai ʻi he momeniti pē ko ʻení ʻo ʻave kimoutolu ke mou mamaʻo mei homou ngaahi fāmilí! ʻOku ō fakataha pea fāitaha ʻa e ʻOtuá, taʻengatá, mo e fāmilí, pea kuo pau ke tau pehē mo kitautolu foki!30

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo ako pe teuteu ke akoʻi e vahé. Vakai ki he peesi v-x ki ha tokoni makehe ʻe fiemaʻu.

  • ʻI ha manatu ʻa Palesiteni Kimipolo ki hono fāmilí, naʻá ne meʻa ki ai ʻo pehē, “Naʻe ʻi homau ʻapí ʻa hēvani” (peesi 249). ʻE anga fēfē haʻatau fakatupu ha ʻātakai fakahēvani ʻi hotau ngaahi ʻapí? Ko e hā e ngaahi founga ʻe lava ke teuteuʻi ai kitautolu ʻe he moʻui fakaʻapí ki he moʻui taʻengatá?

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻe lava ke fakahoko ʻe he mātuʻá ke faʻu ʻaki ha ngaahi tauhiʻanga ivi fakalaumālie maʻa ʻenau fānaú? (Vakai ki he peesi 252–261 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā.)

  • Ko e hā ha ngaahi fakatuʻutāmaki hono tuku ʻe he mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú ʻe ha niʻihi kehé? Ko e hā ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻa e Siasí ke tokoni ki he mātuʻá ʻi hono akoʻi ʻo ʻenau fānaú? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke poupou ai e kau taki mo e kau faiako ʻo e Siasí ki he mātuʻá? (Vakai ki he peesi 253–254 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā.)

  • Fakakaukau angé ki he faleʻi ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi he peesi 258–261. Ko e hā ha fakamoʻoni kuó ke mamata ai ki he faikehekehe lahi ʻoku hoko tupu mei he lotu fakafāmilí, ako folofola fakafāmilí, ngaahi fakataha alēlea fakafāmilí, mo e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí?

  • Lau e palakalafi fakamuimui taha ʻi he peesi 249. Hili ko iá peá ke fakakaukauloto ki he fehuʻi ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi he peesi 261. “Ko e hā hono fuoloa mei he taimi fakamuimui taha ne ke puke mai ai hoʻo fānaú ʻi ho umá, pe ko e hā pē honau lalahí, ʻo ke fakahā ange hoʻo ʻofa ʻiate kinautolú pea mo hoʻo fiefia ke ke maʻu kinautolu maʻau ʻo aʻu ki he taʻe ngatá?”

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí:Teutalōnome 6:3–7; 2 Nīfai 25:26; Mōsaia 4:14–15; T&F 68:25–28

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Therefore I Was Taught,” Ensign, Sānuali 1982, 3.

  2. Olive Beth Mack, “How a Daughter Sees Her Father, the Prophet,” lea ʻi ha fakatahaʻanga fakalaumālie, Salt Lake Institute of Religion, ʻEpeleli 9, 1976, 8.

  3. ʻI he Gerry Avant, “As Father, Prophet Made Time Count,” Church News, Sune 11, 1977, 5

  4. “Privileges and Responsibilities of Sisters,” Ensign, Nōvema 1978, 103.

  5. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1973, 151; pe Ensign, Siulai 1973, 15.

  6. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1978, 67; pe Ensign, Mē 1978, 45.

  7. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1980, 3, 4; pe Ensign, Nōvema 1980, 4, 5.

  8. Ensign, Nōvema 1978, 103.

  9. Faith Precedes the Miracle (1972), 110–11.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1979, 4–5; pe Ensign, Mē 1979, 5.

  11. “The Example of Abraham,” Ensign, Sune 1975, 5.

  12. “Living the Gospel in the Home,” Ensign, Mē 1978, 101.

  13. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé (1969), 286–87.

  14. ʻI he Conference Report, Konifelenisi ʻa e ʻĒlia Soulu Kōleá ʻi he 1975, 35.

  15. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 160; pe Ensign, Nōvema 1974, 111.

  16. Ensign, Sune 1975, 5.

  17. ʻI he Conference Repoprt, ʻOkatopa 1980, 3; pe Ensign, Nōvema 1980, 4.

  18. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1975, 165; pe Ensign, Nōvema 1975, 111.

  19. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1979, 5; pe Ensign, Mē 1979, 5, 6.

  20. “Train Up a Child,” Ensign, ʻEpeleli 1978, 4.

  21. Faith Precedes the Miracle, 113–14.

  22. Ensign, Sānuali 1982, 3.

  23. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 161–62; pe Ensign, Nōvema 1974, 113.

  24. Ensign, Sānuali 1982, 4.

  25. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 4; pe Ensign, Nōvema 1977, 4.

  26. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1978, 5; pe Ensign, Mē 1978, 5.

  27. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1969, 23; pe Improvement Era, Tīsema 1969, 50–51.

  28. Ensign, ʻEpeleli 1978, 5.

  29. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 161; pe Ensign, Nōvema 1974, 112–13.

  30. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1980, 5; pe Ensign, Nōvema 1980, 5.

ʻĪmisi
Kimball family

Ko Palesiteni mo Sisitā Kimipolo mo hona fāmilí.

ʻĪmisi
mother reading to child

“Ko e ngaahi founga ʻeni ke fakaleleiʻi ʻaki e ngaahi faingataʻa ʻoku hoko ʻi māmani mo e fānaúko e moʻui fakafāmili ʻi ʻapí, fakahoko ʻo e akonaki ʻi ʻapí ʻi he founga totonú mo e fakahinohino mo e tataki ʻa e mātuʻá.”

ʻĪmisi
family praying

ʻE hoko ʻa ʻapi “ko ha feituʻu ʻoku angamaheni ai e falala ki he ʻEikí” ʻo fakafou ʻi he “lotu fakamaatoató pea ʻi he taimi kotoa pē.”