Semati Na Lomada

E sega li ni veivakurabuitaki na sala e dau yaco kina na kuneka vaka-sainisi kilai tani ka vakauqeti ena so na gauna mai na veika rawarawa me vaka na lutu ni dua na apolo mai vuna?

Nikua, me’u na wasea mada e dua na kunea ka a yaco baleta e dua na sabolo ni ilawalawa rapete.

Ena 1970 vakacaca, o ira na dauvadidike a vakarautaka e dua na vakatovotovo me dikeva na revurevu ni kakana ena bulabula ni uto. Ena loma ni vica na vula, era a vakania tiko kina e dua na ilawalawa rapete qarauni ena dua na kakana uro-sivia ka dikeva tiko na nodra tubu-ni-dra, bulabula ni uto, kei na kolesiteroli.

Me vaka a namaki, e levu vei ira na rapete a vakaraitaka e dua na tubucake ni uro cevata ena loma ni nodra salanidra levu. Ia oqori a sega ni okoya kece! O ira na dauvadidike a kunea rawa e dua na ka e sega ni vakaibalebale sara. Dina ga ni a laurai e dua na tubucake ni uro cevata vei ira kece na rapete, e ka ni kidroa ni dua na ilawalawa a lailai sobu sara ena 60 na pasede mai vei ira na kena vo. A kena irairai ni vaka ni ra raica tiko e rua na ilawalawa duidui ni rapete.

Kivei ira na sainitisi, na kena macala vaka oqo e rawa ni dau vakavuna na moce vakaca. E rawa vakacava oqo? Na rapete era a mataqali vata kecega mai Niu Siladi, mai na dua ga na tobu vaka‑kawa a rairai vata. Era a vakani yadua ena ivakarau tautauvata kei na mataqali kakana vata ga.

Na cava beka na kena ibalebale oqo?

Era vakacala beka na vakadidike na kena macala oqori? E a so beka na cala ena ituvatuva ni vakatovotovo oya?

Era a sasaga na sainitisi mera kila rawa na kena macala tawanamaki oqo!

Sa qai yaco emuri, mera vakanamata yani kivei ira na lewe ni vakadidike. E a rawa beka ni ra a cakava e dua na ka na daunivadidike me vakauqeta na kena macala oqori? Ni ra a vakamuria oqo, era a kunea rawa ni rapete kece ka a lailai ga na nodra uro cevata era a qaravi mai vua e dua ga na dauvadidike. E a vakani ira nona rapete ena kakana vata ga me vakai ira na kena vo. Ia, me vaka a ripotetaka e dua na sainitisi, “o koya a dua na tamata dau loloma ka dau veikauwaitaki.” Ni dau vakani ira na rapete o koya, “e dau vosa vei ira o koya, roqoti, ka vakatavitavi ira. … ‘A sega ni dau tarovi koya rawa o koya. E sa nona ivakarau ga o koya oya.’”¹

iVakatakilakila

Na daunivadidike kei na rapete

A cakava e levu cake na ka o koya mai na vakani ira walega na rapete. A solia o koya vei ira na loloma!

E liu, a kena rairai ni oqo a sega ni rawa ni vu ni duidui levu oya, ia na timi ni vadidike a sega ni raica rawa e dua tale na vuna.

Okoya gona, era a qai tokaruataka tale na vakatovotovo oya—ia ena gauna oqo sa qarauni vinaka sara na veika e dau veiveisau. Ni ra dikeva na kena macala, na ka vata ga oya a yaco! Na rapete ka ra a qaravi mai vua na dauvadidike dauloloma oya era a bulabula vinaka cake sara.

Era a tabaka na sainitisi na macala ni vuli-ka oqo ena ivolaniveisiga dokai na Science²

Ena veiyabaki emuri, na macala ni vakatovotovo oqo e se veivakayarayarataki tikoga ena vei-itikotiko vaka-vuniwai. Ena veiyabaki ga oqo, a tabaka o Dr. Kelli Harding e dua na ivola a vakatokai Na Revurevu Vaka-Rapete ka vakayacani mai na vakatovotovo oya. Ena nona tinia: “Taura e dua na rapete e tawa-bulabula vinaka. Vosa vua. Roqota. Solia vua na loloma. Na veiwekani oya a vakayacora na veisau. … Kena itinitini,” e tinia o koya, “na veika ena vakilai ena noda tiko bulabula ena sala eso e vakaibalebale duadua oya e vakalevu ga ena ivakarau ni noda veimaliwai, na ivakarau ni noda bula, kei na ivakarau ni noda vakasamataka se cava na kena ibalebale me da tamata.”³

Ena dua na vuravura tawalotu, na ikawakawa eso e semata tiko na sainisi kei na veidina vakosipeli ena so na gauna e vaka me lailai ga ka veiyawaki. Ia vaka lewenilotu Vakarisito, na daumuri Jisu Karisito, Yalododonu Edaidai, na macala ni vuli-ka vaka-sainisi oqo ena rairai vaka cake me ka e kilai ga mai na ka e veivakidroataki. Vei au, oqo e vakotora e dua tale na buloko ena yavu ni lomavinaka vaka dua na ivakavuvuli vakosipeli bibi, ka veivakabulai—E dua ka ena rawa ni veivakabulai vakayalo, ka, me vaka a vakaraitaki eke, vakayago sara mada ga.

Ni tarogi, “Vakavuvuli, a cava na ivakaro levu?” a sauma na iVakabula me da “lomani Jiova na nomu Kalou ena lomamu taucoko,” qai muria mai “Mo lomana na kai nomu me vaka ko lomani iko.”⁴ Na isaunitaro ni iVakabula e vakadeitaka na noda itavi vakalomalagi. Era a vakarota na parofita ni gauna makawa me da “kakua ni veileti vakai[keda], ia me [da] vakanamata ki liu … me semati na loma [da] ena duavata kei na veilomani vakataki [keda].”⁵ Vakaivolanikalou, e sa vakuri kina na noda vakavulici ni “kaukauwa se vakasaurara … me vakayacori ga … [e]na yalomalua, na yalomalumalumu, … ena yalovinaka, … ka sega … [e]na lawaki.”⁶

Au vakabauta ni ivakaro oqo e tu na kena yaga vakavuravura kivei keda kece na Yalododonu Edaidai: na itabaqase, itabagone, kei na gonelalai.

Ena vakasama oqori, me’u vosa vakadodonu mada vakalailai vei kemuni na gone ena yabaki-ni-Lalai.

Ko ni sa kila rawa tu na kena bibi me da dau yalovinaka. Na itale ni dua na nomuni sere ena Lalai, “Me’u Na Muri Jisu Tu,” e vakavulica:

Ia se vaka tikoga kina, o na rairai sotava na dredre ena so na gauna. Oqo e dua na italanoa ena vukei iko beka me baleta e dua na gonetagane ena Lalai a yacana o Minchan Kim mai na Ceva kei Korea. Na nona matavuvale a lewena na Lotu ena yabaki ono sa oti.

iVakatakilakila

Minchan Kim

“Ena dua na siga e koronivuli, e vica na noqu lewenikalasi a vakalialia tiko e dua tale na gonevuli ni ra vakacivi koya tiko ena yaco eso. A vaka e rairai lasa, ka’u mani tomani ira yani me vica na macawa.

“Vica na macawa emuri, na tagane oya a tukuna vei au ni dina ga dau vakalasutaka tu ga o koya ni sega ni kauwaitaka, ia e dau mositi koya na neimami vosa eso, ka dau tagi o koya e veibogi. Au a voleka sara ni tagi ni a tukuna o koya vei au. Au a veivutuni saraga ka’u vinakata me vukei koya. Na siga tarava au a lako yani vua ka mokoti koya ena tabana ka vakatutusa, ka kaya, ‘Au sa rarawa sara ni’u a vakalialiai iko.’ A deguvacu mai o koya, ena totonawanawa ni matana.

“Ia o ira na gone tale eso a ra se vakalialiai koya tikoga. Au a qai nanuma na ka au vulica ena kalasi ni Lalai: digia na dodonu. Okoya gona, au mani kerei ira noqu lewenikalasi mera muduka oqori. E levu vei ira a sega ni via veisau ka ra a cudruvi au mai. Ia e dua vei ira na gonetagane a kaya ni rarawa o koya, ka keitou a mai veitokani vinaka yani na lewetolu.

“Dina ga ni ra se vakalialiai koya tikoga e lewe vica, sa mai lomavinaka cake o koya baleti keirau.

“Au a digia na dodonu ni’u vukea e dua na itokani a gadreva tu.”⁸

iVakatakilakila

iTaba kei Minchan Kim

E sega li ni okoya qo e dua na ivakaraitaki vinaka vei iko mo tovolea mo vakataki Jisu?

Ia oqo, me baleti kemuni na cauravou kei na goneyalewa, ni o sa qase cake mai, na vakalialiai ira na tani e rawa ni tubucake ki na ka vakarerevaki sara. Na nuiqawaqawa, na lomaocaoca, kei na veika ca sara e dau vakavuqa e itokani ni veivaqaseni. “E dina ni sega ni dua na ka vou na veivaqaseni, na vakauitukutuku raraba kei na tekinoloji sa kauta mai oqori ki na dua na itagede vou. E sa yaco me dua na ka veivakarerei tomani tiko, tudei tu—na veivaqaseni vakatekinoloji.”⁹

E matata, ni sa vakayagataka tiko oqo na vunica me vakararawataka na nomu itabatamata. E sa sega ni dua na vanua me baleta oqo ena nomu vanua vakatekinoloji, yasa ni koro, koronivuli, kuoramu, kei na kalasi. Yalovinaka cakava na ka kece o rawata mo cakava mera vinaka ka taqomaki cake. Kevaka o dau raica se rogoca se mani vakaitavi ena so na veika oqo, au sega ni kila tale e dua na ivakasala e vinaka cake mai na kena sa solia oti o Elder Dieter F. Uchtdorf:

“Ni yaco mai na veicati, kakase, veigaluvi, veivakacacani, sega ni veivosoti, se via veivakacacani yalovinaka vakayagataka na veika oqo:

“Muduka laivi!”¹⁰

O sa rogoca beka oya? Muduka laivi! Ni o dolele yani ena lomavinaka, veimaroroi, kei na yalololoma, vakatekinoloji mada ga, au yalataka ni o na laveta cake na liga sa wadamele ka vakabula na yalo.

Ni’u sa vosa oti vei ira na gone ena Lalai kei na itabagone, au vagolea oqo na noqu ivakamacala vei kemuni na itabaqase ena Lotu. E tiko na noda itavi taumada me da vakotora e dua na ivakarau ka da ivakaraitaki ni lomavinaka, veiciqomi, kei na ivalavala malua—me da vakatavulica na itovo Vakarisito ki na itabatamata tubucake tiko ena veika eda kaya ka cakava. E sa bibi sara ni da raica e dua na toso levu vakaveitokani ki na tatawasewase ena politiki, veimaliwai raraba, kei na voleka ni veika dokai kece tale eso vakatamata.

E sa vakatavulica talega o Peresitedi M. Russell Ballard ni dodonu me da yalovinaka vakai keda na Yalododonu Edaidai, ia kivei ira kece talega era tu wavoliti keda. A kaya o koya: “Ena veigauna eso au dau rogoca ni ra dau vakacacani ira mai na matalotu tale eso na noda lewenilotu ena nodra raibaleti ira ka biuti ira tani tu. Oqo e rawa ni yaco vakabibi ena vei itikotiko ka ra lewelevu tu kina na noda lewenilotu. Au sa rogoca me baleti ira na itubutubu rai-qiqo ka ra dau tukuna vei ira na luvedra ni ra sega ni rawa ni qito vata kei dua beka na gone ena nodra yasanikoro baleta ga ni nona matavuvale e sega ni lewena na noda Lotu. Na mataqali ivakarau vakaoqo e sega ni salavata kei na ivakavuvuli ni Turaga o Jisu Karisito. Au sega ni kila rawa se cava ena vakatara kina me yaco na veika vakaoqo e dua ga na lewe ni noda Lotu. Au se sega ni bau rogoca mera uqeti na lewe ni Lotu oqo mera cakava e dua ga na ka ia mera dau veilomani, dauloloma, dauvosota, ka dauveivukei ga kivei ira noda itokani kei na wekada ena matalotu tale eso.”¹¹

Na Turaga e namaka me da vakatavulica ni veiciqomi e sa dua na ikalawa donu ki na duavata kei na veivakuwai e veimuataki ki na tatawasewase.

Ni da sa dauvakamuri Jisu Karisito, eda taqaya ni da rogoca na ivakarau era vakalolomataki kina na luve ni Kalou me baleta na nodra kawatamata. Eda sa rarawa sara ni da rogoca na nodra vakacacani walega qo na tamata era Loaloa, Kai Esia, Latino, se so tale na ilawalawa. Na lewa vakatani, veileti vaka-kawatamata, se na ivalavala kaukauwa e sega ni dodonu vakadua me basika ena noda veiyasa ni koro, itikotiko, se ena loma ni Lotu.

Me da segata yadua, se vakacava noda yabaki, me da vinaka duadua.

Kevaka mada ga ni o segata mo dolele yani ena loloma, vakarokoroko, kei na lomavinaka, e sega ni vakataratutu ni ko na rarawa se vakacacani mai na nodra digidigi ca na tani. Na cava beka me da qai cakava? Eda muria na veivunauci ni Turaga me da “lomani ira na [noda] meca … ka masulaki ira sa vakalialiai [keda].”¹²

Eda qai cakava na ka kece eda rawata me da uabaleta kina na dredre sa biu mai ena noda salatu. Eda segata me da vosota vakadede, ni da masulaka tiko e veigauna ni na veisautaka na noda ituvaki na liga ni Turaga. Eda solia na vakavinavinaka vei ira e biuta o Koya ena noda salatu mera vukei keda.

iVakatakilakila

Caka Mana e Quincy, Illinois

E lauti au e dua na ivakaraitaki ni ka oqo mai na noda itukutuku makawa ni Lotu eliu. Ena vulaibatabata ni 1838 o Josefa Simici kei so tale na iliuliu ni Lotu era a vesu tu ena Valeniveivesu e Lipati ni ra vakasavitani vakaukauwa na Yalododonu Edaidai mai na nodra itikotiko ena vanua o Misuri. Era a dravudravua, galili, ka vakararawataki vakalevu sara mai na batabata kei na leqa ni ivurevure vinaka eso. O ira na lewenivanua e Quinisi, Ilinoi, a raica na nodra leqa bibi sara ka dolele yani ena yalololoma kei na veitokani vinaka.

O Wandle Mace, e dua na lewenivanua e Quinisi, a qai nanuma lesu na imatai ni nona raici ira na Yalododonu ena bati ni Uciwai na Misisipi ena valelaca lalai: “Eso era a birika na siti me dua na ivakaruru lailai mai na cagi, … na gone era a sautaninini ni ra toka wavokita e dua na irara ka a vakaliwava mai na cagi ka sega ni yaga sara kina vakalevu vei ira. Era a vakararawataki sara vakaca na Yalododonu vakaloloma oya.”¹³

Ni ra raica na nodra leqa na Yalododonu, era a soqoni vata mai na lewenivanua e Quinisi mera vakarautaka na veivuke, eso era vukei ira sara na nodra itokani vou ena nodra vakaleleci ira takosova na uciwai. A vakuria o Mace: “[Era] a cau ena lomasoli, na dauveivoli era veiqati vakai ira se ocei a dausolisoli wale duadua kei na vuaka, … suka, … ivava kei na isulu, na veika era gadreva tu o ira na vakatalai oqo.”¹⁴ Sega ni dede, a sivia cake na kedra iwiliwili na tamata biutani mai vei ira na lewenivanua e Quinisi, era a dolava na nodra veivale ka wasea yani na nodra ivurevure lalai eso ena solibula yadua cecere.¹⁵

E vuqa na Yalododonu Edaidai a bula mai na vulaibatabata voravora oya baleta ga na nodra yalololoma kei na lomasoli na lewenivanua e Quinisi. O ira na agilosi vakavuravura oqo a dolava na yalodra kei na veivale, ka kauta mai na kakana ni veivakabulai, veivakatakatai, ka—rairai bibi duadua—e dua na liga ni veitokani vinaka kivei ira na Yalododonu vakararawataki oqo. Dina ga ni a lekaleka ga na nodra tiko e Quinisi, era a sega vakadua ni guilecava na Yalododonu na nodra dinau ni vakavinavinaka kivei ira na wekadra lomani, ka a yaco me kilai o Quinisi me “siti ni idrodro.”¹⁶

Ni kauta mai vei keda na dredre kei na veivakalolomataki na ivalavala veivakalewai, veisaqasaqa, ka yalo-ca sara mada ga, eda rawa ni digitaka me da vakanuinui vei Karisito. Na inuinui oqo e lako mai na Nona veisureti kei na yalayala me da “marau ga, ni’u na liutaki [kemuni] tiko”¹⁷ ka na vakatabuya o Koya na nomuni rarawa mo ni rawata kina na vinaka.¹⁸

Meda cava ena vanua eda tekivu kina: e dua na dauveiqaravi yalololoma, ni dolele yani ena lomavinaka kei na dua na yalo ni veisusugi, kei na dua na kena macala tawanamaki. Baleta na cava? Na vuna, baleta ni sa nona ivakarau ga o koya oya!

Ni da rai mai ena noda matailoilo vakosipeli, eda qai kila ni da sa tu talega ena ruku ni veikauwaitaki ni dua na dauveiqaravi yalololoma, o Koya e dolele yani ena lomavinaka kei na dua na yalo ni veisusugi. Na iVakatawa Vinaka e kilai keda yadua ena yacada “ka sa tu na ka e vinakata yadua vei keda.”¹⁹ E kaya na Turaga o Jisu Karisito, “Oi au na ivakatawa vinaka, kau kilai ira na noqu sipi. … Kau sa solia talega na noqu bula e na vukudra na sipi.”²⁰

iVakatakilakila

Vakasaqarai na lami sa yali

Ena mua ni macawa ni Siganimate tabu oqo, au kunea na vakacegu tudei ni’u kila ni “[sa] noqu ivakatawa ko Jiova”²¹ ka ni da sa kilai yadua mai vei Koya ka da sa tu e ruku ni Nona veikauwaitaki loloma. Ni da sotava na cagi kei na ucatataba, tauvimate kei na mavoa ni bula eso, na Turaga—na noda iVakatawa—ena vakani keda ena loloma kei na yalovinaka. O Koya ena vakabula na yaloda ka vakalesuya mai na yaloda kei na yagoda.

Au sa vakadinadinataka na ka oqo—ni sa noda iVakabula ka Dauveivueti o Jisu Karisito—ena yaca i Jisu Karisito, emeni.