2023
Ko Hono Fokotuʻu ʻo e Toetuʻú ko ha Taimi ke Manatuʻi ai ʻa e Fakamoʻuí
ʻEpeleli 2023


“Ko Hono Fokotuʻu ʻo e Toetuʻú ko ha Taimi ke Manatuʻi ai ʻa e Fakamoʻuí,” Liahona, ʻEpeleli 2023.

Ko Hono Fokotuʻu ʻo e Toetuʻú ko ha Taimi ke Manatuʻi ai ʻa e Fakamoʻuí

Ko ha niʻihi ʻeni ʻo e ngaahi fakataha lotu fakaʻahó—ngaahi potufolofola, ʻaati, mo e mūsika ʻoku fokotuʻu atú—ke tokoni atu ke ke teuteu fakalaumālie ki he Toetuʻú.

ʻĪmisi
ko Kalaisi kuo toetuʻú mo e kau ākongá

Christ the Consolator [Kalaisi ko e Fakafiemālié], tā fakatātā ʻa Carl Bloch

Ki ha tokolahi ʻo kitautolu, ʻoku fakanatula ange hono fakamanatua e ʻaloʻi ʻo Sīsū ʻi he Kilisimasí ʻi hono fakamanatua ʻEne mamahí, pekiá, mo e Toetuʻu ʻi he Toetuʻú. ʻOku kamata e ngaahi tukufakaholo angamaheni mo fakafiefia ʻo e Kilisimasí ʻi he kamataʻanga pē ʻo Tīsemá. ʻI he taimi tatau ke tau manatuʻi e akonaki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008), “He ʻikai ha Kilisimasi kapau naʻe ʻikai ha Toetuʻu. Naʻe mei hoko pē valevale ko Sīsū ʻo Pētelihemá ko ha toe pēpē angamaheni pē ka ne taʻeʻoua e Kalaisi huhuʻi ʻo Ketisemani mo Kālevalé, pea mo e moʻoni fakaʻeiʻeiki ʻo e Toetuʻú.”1

Kimuí ni mai, ʻi he Sāpate Paame ʻo e 2021, naʻe fakaafeʻi ai kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tau ʻai ʻa e uike kimuʻa he Toetuʻú ke māʻoniʻoni ange:

“Hili kotoa e meʻa ne fai ʻe Sīsū Kalaisi maʻaú, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke fai ha meʻa he uiké ni ke muimui Heʻene ngaahi akonakí. …

“ʻI he Toetuʻu ko ʻení, ʻoku ou poupou atu ke tau tokanga taha ki he Fakamoʻuí.”2

ʻOku ʻoatu ʻi he ngaahi meʻa ko ʻení ha ngaahi fokotuʻu ke tokoni atu ke ke tokanga taha ki he Fakamoʻuí lolotonga e uike kimuʻa he Toetuʻú. Neongo ʻoku ʻiloʻi ʻe he kau mataotao ʻi loto mo tuʻa ʻi he Siasí he ʻikai ke tau lava ʻo fakapapauʻi maʻu pē e ngaahi ʻaho naʻe hoko ai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, ka ko e meʻa kuo mau ʻoatú ko ha taimi-tēpile ʻo e fakataha lotu fakaʻahó.3 ʻOkú ne ʻoange ki he fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ha meʻa ke nau ako mo manatuʻi ʻi he ʻaho takitaha ʻo e uiké ʻo aʻu ki he Toetuʻú.

Kuo taʻu lahi ʻemau fakaʻaongaʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení mo homau fāmilí pea ʻoku tokoni ia. ʻOku ʻikai ko ha polokalama fakaʻofisiale ʻeni ʻa e Siasí, ka ʻoku mau ongoʻi ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he teuteu moʻoni ki he Toetuʻú ke fakamālohia ʻetau tuí mo tauhi ʻa Kalaisi ʻi he uhouhonga ʻo e ʻaho mālōloó. ʻE lava ke hoko hono fakatahaʻi ʻo ha ako fakaʻaho ʻo e folofolá fekauʻaki mo e uike fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí mo e fakalaulaulotó, lotú, mūsiká, ʻātí, mo e ngaahi tukufakaholo mahuʻingamālié ko ha tukufakaholo fakataautaha pe fakafāmili fakalaumālie.

ʻĪmisi
Ko e hāʻele ʻa Kalaisi ʻi ha ʻasi ki Selusalema ʻi hono fakafiefiaʻi ʻe he kau muimuí

Christ’s Triumphal Entry into Jerusalem [Ko e Hū Lāngilangiʻia ʻa Kalaisi ki Selusalemá], tā fakatātā ʻa Harry Anderson

Sāpate Paame

ʻOku fakaava ʻe he Sāpate kimuʻa he Toetuʻú ʻa e uike fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻaki hono fakamanatua ʻa e hū ʻa Sīsū ki Selusalemá ʻi he taimi naʻe taʻataʻalo ai ʻe Hono kau muimuí ha ʻū vaʻa paame pea fakahā Ia ko e Tuʻí.

Hangē kuo fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻOku feʻunga pē ke tau fakakaukau kia Sīsū Kalaisi, ko e tupuʻanga ʻo e māmá, moʻuí, mo e ʻofá ʻi he lolotonga ʻo e uiké mei he Sāpate Pāmé ki he pongipongi Toetuʻú.”4 ʻI heʻetau manatu ki he taimi ʻe taha ʻi Heʻene ngāue fakafaifekaú naʻe ʻiloʻi ai ʻe he tokolahi ko Sīsū ʻa e Tuʻi ko Iá, te tau lava ʻo hanganaki atu ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua nāunauʻiá, ʻi Heʻene hāʻele mai ke pule mo tuʻi ki he māmaní kotoa.5

Ngaahi Folofolá

Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Te tau fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e uiké ni ke teuteu ki he Toetuʻú?

ʻAati

  • Minerva Teichert, Christ Entering Jerusalem [Hāʻele Atu ʻa Kalaisi ki Selusalemá]

  • Walter Rane, Triumphal Entry [Hū Lāngilangiʻiá]

Mūsiká

  • “Ko e Nāunau pea mo e Ngeiá” (Ngaahi Himi, fika 33)

  • “Hosanna” (Children’s Songbook, 66–67)

ʻĪmisi
Ko e hāʻele ʻa Sīsū ʻi ha veʻe fuʻu fikí

The Accursed Fig Tree [Ko e Fuʻu Fiki Taʻefuá], tā fakatātā ʻa James Tissot

Mōnite

ʻOku lekooti ʻi he Maʻake 11 ʻa hono fakamalaʻiaʻi ʻe Sīsū ʻa e fuʻu fiki taʻefuá. ʻI hono fakafehokotaki ʻo e mana ko ʻení mo hono fakamaʻa ʻo e temipalé, mahalo ʻoku fokotuʻu mai ʻe Maʻake hono fakafisingaʻi ʻo kinautolu ʻoku pehē ko e kakai ʻa e ʻOtuá ka ʻoku ʻikai ke nau ʻomi ha fua ʻi heʻenau moʻuí. ʻOku teuteuʻi kitautolu ʻe he fakakaukauloto ki he ngaahi ngāue mo e akonaki ʻa Sīsū ʻi he ngaahi folofola ko ʻení ke tau fakamanatua ʻEne ikunaʻi ʻa e angahalá mo e maté pea tuku ʻetau fakakaukaú ki Heʻene toe hāʻele nāunauʻia maí pea pule ʻi he kahaʻú.

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku tau fiefia fakataha mo e Kau Kalisitiane ʻi he māmaní ko ʻEne Toetuʻu nāunauʻiá pea ʻi heʻetau toetuʻu kuo talaʻofa maí. ʻOfa ke tau teuteu ki Heʻene hāʻele maí ʻaki hano toutou fakamanatu e ngaahi meʻa nāunauʻia ko ʻení ʻi hotau ʻatamaí pea mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. … ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui. ‘Haʻu ʻa e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻi’ [Ngaahi Himi, fika 23].”6

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku tau mamata ai ki hono ʻomi ʻe heʻetau moʻuí ʻa e fua leleí?

  • Te tau puke fēfē hake ʻa Sīsū Kalaisi ko ha maama ki he māmaní?

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe hono fakamaʻa ʻo e temipalé ʻo fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e temipalé?

ʻAati

  • James Tissot, Hāʻele ʻa Sīsū ʻi he Efiafí ki Pētani

  • James Tissot, ʻOku Fakafehuʻi ʻe he Kau Fālesí ʻa Sīsū

Mūsiká

  • “Haʻu ʻa e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻi” (Ngaahi Himi, fika 23)

  • “Beautiful Savior” (Children’s Songbook, 62‒63)

  • “We Love Thy House, O God” (Hymns, no. 247)

  • “Fie Siofia Ha Temipale” (Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 99)

ʻĪmisi
Ko e vakai atu ʻa Sīsū ki he kolo ko Selusalemá

ʻE Selusalema, tā fakatātā Greg K. Olsen

Tūsite

Naʻe fakafehuʻia ʻe he kau maʻu mafai fakalotu mo fakapolitikale ʻi Selusalemá ʻa Sīsū, ʻo feinga ke fakaangaʻi Ia. ʻI he meimei taimi tatau pē, naʻe siviʻi ʻe he kau taulaʻeiki ʻi he temipalé ʻa e fanga lamí ki ha mele kimuʻa ʻi he kātoanga ʻo e Laka Atú. Naʻe ʻave foki ʻe Sīsū ha niʻihi ʻo ʻEne kau ākonga ofi tahá ki he Moʻunga ʻŌlivé, ʻo Ne kikiteʻi ai e ʻamanaki ke fakaʻauha ʻo Selusalemá pea mo hono fakaʻauha fakaʻosi ʻo e kau faiangahalá ʻi he ngataʻanga ʻo e māmaní.

Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí: “Kapau ne tau ʻiloʻi te tau feʻiloaki mo e ʻEikí ʻapongipongi … ko e hā te tau fai he ʻaho ní? … ʻOku ou fakamoʻoni te Ne hāʻele mai, ʻo hangē ko ʻEne talaʻofá. Pea ʻoku ou lotua te tau mateuteu ke feʻiloaki mo Ia.”7

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi talanoa fakatātā ʻo e kau tāupoʻou ʻe toko hongofulú mo e fanga sipí mo e fanga kosí fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ke tau fai ke teuteu ai ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí?

  • Te tau foaki fēfē hotau kotoá ki he ʻEikí ʻi heʻetau ʻofa mo tokoniʻi e niʻihi kehé?

ʻAati

  • Liz Lemon Swindle, Ko e Kihiʻi Paʻanga ʻa e Uitoú

Mūsiká

  • “Sihova, ʻEiki ʻo Langi mo Māmani” (Ngaahi Himi, fika 165)

  • “ʻO Ka Ne Ka Toe Haʻú” (Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 46–47)

ʻĪmisi
fefine ʻoku sio hake kia Sīsū

For She Loved Much [He Naʻá Ne ʻOfa Lahi], tā fakatātā ʻa Jeffrey Hein

Pulelulu

ʻOku lekooti ʻi he Maʻake 14 ʻa e alea fufū ʻa e kau taki ʻo Selusalemá ke fakafepakiʻi ʻa Sīsū mo e aleapau ʻa Siutasi ʻIsikaliote ke lavakiʻi ʻa e Fakamoʻuí. Ka neongo ia, ʻi he vahaʻa ʻo e ongo fakamatalá ni, ʻoku ʻi ai ʻa e konga fakaʻofoʻofa ʻa ia ne hū ai ha fefine ki ha kātoanga kai ʻi Pētani peá ne tākai ʻa Sīsū. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene teuteuʻi ʻa Sīsū ki hono telio Iá, ka naʻe hangē foki naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni ko Ia ʻa e Tuʻi kuo paní pea mo e Fakamoʻui ʻo e māmaní.

Naʻe lea ʻa Palesiteni Linitā K. Peatoni, ko e Palesiteni Lahi mālōlō ʻo e Fineʻofá fekauʻaki mo e ngāue tokoni ʻa e fefiné ni ʻo pehē: “ʻOfa ke tau … ala fakataha atu ʻo fai ha tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ʻo ka malava pea ueʻi kitautolu ke fai pehē. Mahalo ʻe toki lea ʻaki ʻo kau kiate kitautolu, ʻo hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí kau ki he fefine angaʻofa ne tokoni kiate Iá: ‘Kuo fai ʻe ia ʻa e ngāue lelei. … Kuó ne fai ʻe ia ʻa e meʻa ʻokú ne faʻa faí’ [Maʻake 14:6, 8].”8

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Te tau lava fēfē ʻo kei faivelenga ki he Fakamoʻuí neongo ʻa e fakafepaki mei he māmaní?

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke tokoniʻi e niʻihi kehé ʻi ha ngaahi founga iiki mo ʻuhingamālié?

Mūsiká

  • “ʻA e ʻOfa Taau mo e ʻAló” (Ngaahi Himi, fika 189). ʻOku kau ʻi he himi ko ʻení ʻa e ngaahi laine fakaʻofoʻofa ko ʻení, “ʻA e ʻofa haʻi fāmilí, / Mo hoku lotó ki he ʻEikí, / ʻOfa ē ʻoku taʻengatá— / Fakafonu mai hoku laumālié.” ʻOku talanoa ʻa e himi ko ʻení ki he ʻofa “ʻokú ne liliu ʻa e koví ki he leleí” pea liliu e “solá ki he kaungāmeʻá” ʻo tuʻu fehangahangai ia mo Siutasi, naʻe tafoki mei hono kaungāmeʻá ʻi he pō ko iá.

ʻAati

  • James Tissot, Faʻufaʻu ʻa e Kau Siú

  • James Tissot, Ko e Maʻu Meʻatokoni ʻi he Fale ʻo e Fālesí

ʻĪmisi
Ko e lotu ʻa Sīsū ʻi Ketisemaní

Kalaisi ʻi Ketisemani, tā fakatātaaʻi ʻe Dan Burr

Tuʻapulelulu

ʻI he efiafi kimuʻa pea tutuki ʻa Sīsuú, naʻá Ne ʻOhomohe Fakaʻosí mo ʻEne kau ākongá. Naʻá Ne fakahoko ʻa e sākalamēnití ʻi he maʻu meʻatokoni ko ʻení, fufulu e vaʻe ʻo Hono ngaahi kaungāmeʻá, pea fakahoko mo ʻEne ngaahi akonaki fakaʻosí. Pea ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, naʻá Ne lotu fakamātoato ai ki he Tamaí, ʻo tukulolo ki Hono finangaló pea toʻo kiate Ia ʻetau ngaahi angahalá, vaivaí, loto-laveá, faingataʻaʻiá mo e loto-mamahí. Hili hono lavakiʻi ʻe Siutasi ʻIsikaliote ʻa Sīsuú pea liʻaki Ia ʻe Hono ngaahi kaungāmeʻá, naʻe puke pōpula Ia pea ʻave ki he taulaʻeiki lahí mo e kau taki kehe faka-Siú, ʻa ia naʻe fakafehuʻia mo ngaohikovia ai Iá.

Naʻe ui ʻeni ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e “fononga tuenoa taha kuo fakahokó”9 pea fakatokangaʻi foki “ko e ngaahi houa hoko maí … naʻá ne liliu kotoa e ʻuhinga ʻo e hisitōlia e faʻahinga ʻo e tangatá. … Kuo hoko mai ʻa e taimi ʻo e feilaulau fakaleleí. Ko e ʻAlo pē ʻo e ʻOtuá, ʻa Hono ʻAlo Pē Taha ʻi he kakanó, naʻe ʻamanaki ke Ne hoko ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní.”10

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he uike takitaha? Ko e hā ʻoku fakataipe ʻe he maá mo e vaí he ʻaho ní?

  • Fevahevaheʻaki hoʻomou fakamoʻoni ki he Fakalelei ʻa Kalaisí (te ke lava foki ʻo lau ʻa e ʻAlamā 7:11–13 pe Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–20).

ʻAati

  • Carl Bloch, The Denial of Peter [Ko e Fakafisinga ʻa Pitá]

  • Walter Rane, This Do in Remembrance of Me [Fai ʻEni ko e Fakamanatu Kiate Au]

Mūsiká

  • Ko ha himi sākalamēniti manakoa (vakai, Ngaahi Himi, fika 96–104)

  • Movements 9‒38 of Bach’s St. Matthew Passion

  • Beethoven’s Christ on the Mount of Olives

ʻĪmisi
Sīsū ʻi he funga kolosí

Kalaisi ʻi he Funga Kolosí, tā fakatātā ʻa Carl Bloch

Falaite

ʻI he ʻaho fakaʻosi ʻo e moʻui fakamatelie ʻa Sīsuú, naʻe fehuʻia, sivisiviʻi, manukiʻi, ngaohikovia, pea tauteaʻi ke tutuki. Naʻe fakakakato ʻe Sīsū ʻi he kolosí ʻa ʻEne feilaulau fakaleleí, ʻo Ne tuku hifo ʻEne moʻuí maʻatautolu kotoa. Ne faifai pea telio Ia ʻi ha fonualoto ne foaki ʻe Siosefa ʻAlemateá.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati, Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he ngaahi meʻá ni ʻo pehē: “Ne ʻikai maʻu ha taha ha mālohi ke toʻo e moʻui ʻa e Fakamoʻuí meiate Ia. … Naʻá Ne tukulolo ki he kauʻimaeaʻí, fakamaá, faingataʻaʻiá, pea faifai ʻo tutuki Ia koeʻuhí ko ʻEne ʻofa lahi ki he fānau ʻa e tangatá (vakai, 1 Nīfai 19:9–10).”11

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • ʻOku tokoni lahi e founga ʻetau manatuʻi hono Tutuki ʻo e Fakamoʻuí ki heʻetau aʻusia ʻi he Toetuʻú. ʻOku lahi ha ngaahi meʻa ke fai ke fokotuʻu e ʻātakai ʻo e ʻaho ko ʻení ʻaki e fakaʻaliʻali ha tā-valivali mo e tā ha mūsika ʻi hotau ngaaahi ʻapí. Neongo ʻoku ʻikai ke angamaheni ʻaki ʻe he Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa hono fakaʻaliʻali ʻo e ngaahi ʻata ʻo e faingataʻaʻia pe Tutuki ʻo Kalaisí, kae mahalo ko e ʻaho feʻunga ʻeni ke fakaʻaliʻali ai ha fakatātā pehē. ʻOku ʻikai ke tau nofo ʻi he pekia ʻa e Fakamoʻuí pe ʻi he founga fakamamahi naʻá Ne pekia aí. Ka ʻoku tau fakafiefiaʻi ʻEne ikunaʻi ʻa e maté.

ʻAati

  • Antonio Ciseri, Ecce Homo [Vakai ki he Tangatá]

  • Ko ha taha pē ʻo e ngaahi fakatātā naʻe fakahaaʻi mālohi ʻe James Tissot.

  • Faʻahinga tā-valivali ʻo e Tutukí ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Carl Bloch, Harry Anderson, pe J. Kirk Richards

Mūsiká

  • Movements 39‒68 of Bach’s St. Matthew Passion pe kotoa ʻo ʻene St. John Passion

  • Konga 2 ʻo e Messiah ʻa Handel

  • Movements mei he The Redeemer ʻi hono fai ʻe he punake ʻo e Siasí ko Robert Cundick

  • “O Savior, Thou Who Wearest a Crown” (Hymns, no. 197)

  • “Ne Kalusefai ʻa e ʻEikí” (Ngaahi Himi, fika 99)

  • “ʻE Vakai Naʻe Pekia” (Ngaahi Himi, fika 100)

  • “ʻOku ʻi ai ha Fonua” (Ngaahi Himi, fika 103)

Vitiō

  • Hū ki he BibleVideos.org ke mamata ki hono fakatātāaʻi ʻo e ʻaho fakaʻosi ʻo e moʻui ʻa Sīsuú, kau ai Hono fakamāuʻí mo Hono Tutukí.

ʻĪmisi
malanga ʻa Sīsū ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié

Christ Preaching in the Spirit World [Malanga ʻa Kalaisi ʻi he Maama Tataliʻanga ʻo e Ngaahi Laumālié], tā fakatātā ʻa Robert T. Barrett

Tokonaki

Lolotonga e ʻeʻepa ʻa e sino ʻo Sīsuú ʻi he fonualotó, naʻe hāʻele Hono laumālié ki palataisi. Naʻá Ne fokotuʻutuʻu ai e ngaahi laumālie ʻo e kau māʻoniʻoní ke fakahoko ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi he lotolotonga ʻo e kau pekiá. ʻI he ngāue fakatemipalé, ʻoku malava ai ʻa e fakamoʻuí maʻanautolu naʻe ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke tali ʻa e ongoongoleleí ʻi he moʻuí ni (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138).

ʻI heʻetau fai e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé, ʻoku tau kau fakataha ai mo Kalaisi ʻi Heʻene ngāue fakahaofí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hingikelī, “Ko e meʻa ʻoku hoko ʻi he Fale ʻo e ʻEikí, … ʻoku ofi ange ia ki he laumālie ʻo e feilaulau ʻa e ʻEikí ʻo laka ange ʻi ha toe faʻahinga ngāue ʻoku ou ʻilo ki ai. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ʻoku fakahoko ʻeni ʻe kinautolu ʻoku nau foaki taʻe-totongi honau taimí mo ʻenau koloá, ʻo ʻikai ha ʻamanaki ki ha fakamālō pe pale, ke fakahoko maʻa ha niʻihi kehe ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fai maʻanautolú.”12

Ngaahi Folofolá

Ngaahi Tefito ki ha Fealēleaʻaki ʻe Ala Fakahokó

  • Naʻe fakahaofi fēfē kitautolu ʻe he pekia mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí mei ha fakapoʻuli fakataipe ʻoku faitatau mo e fakapoʻuli naʻe aʻusia ʻe he kakai ʻi he Maama Foʻoú?

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié lolotonga ʻa e ʻi he fonualotó Hono sinó?

  • Ko e hā ha ngaahi palani te tau lava ʻo fai ke fakahoko ai e ngāue hisitōlia fakafāmilí mo ʻalu ki he temipalé?

ʻAati

  • James Tissot, The Watch over the Tomb [Ko Leʻohi ʻo e Fonualotó]

Mūsiká

  • Movements mei he The Redeemer ʻi hono fai ʻe he punake ʻo e Siasí ko Robert Cundick

  • Requiem fai ʻe he punake ʻo e Siasí ko Mack Wilberg

ʻĪmisi
Mele mo Sīsū kuo toetuʻú

The Resurrection [Ko e Toetuʻú], tā fakatātā ʻa Harry Anderson

Sāpate Toetuʻú

ʻOku hoko hono ako e ngaahi fakamatala ʻo e Toetuʻú mei he Ngaahi Kosipelí, hivaʻi ʻo e ngaahi himi Toetuʻú ʻi he lotú, mo e fiefia ʻi heʻetau ngaahi tukufakaholo kehekehe ʻo e Toetuʻú, ko ha ngaahi founga mahuʻinga ia ki hono fakamanatua ʻo e ikunaʻi ʻe Sīsū ʻa e maté mo e mana ʻo e ngeʻesi fonualotó.

Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Hauati W. Hanitā (1907–95) ʻo pehē: “ʻI he fakaʻosinga ʻo e uike Toetuʻu fakaʻofoʻofa mo toputapu ko ʻení, ko e moʻoni he ʻikai hoko ha tokāteline ko ha kaveinga ʻo ha ngaahi malanga lahi ange pe taumuʻa ʻo ha fakafetaʻi lahi ange ka ko e feilaulau fakaleleí mo e toetuʻu moʻoni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Pea ʻoku totonu ke pehē pē ʻi he Toetuʻú pea ʻi he faʻahitaʻu kehe kotoa pē ʻo e taʻú, he ʻoku ʻikai ha tokāteline ʻi he folofola faka-Kalisitiané ʻe toe mahuʻinga ange ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ka ko e tokāteline ʻo e toetuʻu ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻe fou mai ʻiate Ia ʻa e toetuʻu ʻa e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē kuo fāʻeleʻi— pe ʻe fāʻeleʻi—ki he māmaní.”13

Ngaahi Folofolá

Ngaahi ʻEkitivitií

  • Fakataha mo e ngaahi ʻofaʻangá ki ha fakataha lotu fakafāmili mo ha maʻu meʻatokoni ʻaho mālōlō makehe.

  • Fai ha lotu fakafāmili pea vahevahe e ngaahi fakamoʻoni fekauʻaki mo e Toetuʻú.

  • ʻAlu ki he lotú pea maʻu ʻa e sākalamēnití.

ʻAati

  • Minerva Teichert, Touch Me Not [ʻOua naʻa Ala Kiate Au]

  • Harry Anderson, Behold My Hands and My Feet [Vakai ki Hoku Ongo Nimā mo e Vaʻé]

Mūsiká

  • “Kuo Toe Tuʻu ʻa e ʻEikí” (Ngaahi Himi, fika 109)

  • “Kuo Toe Tuʻu!” (Ngaahi Himi, fika 108)

  • Konga 3 ʻo e Messiah ʻa Handel

ʻOku mau ʻamanaki ʻe tokoni atu e ngaahi fakakaukau ko ʻení ke ke fakaʻaongaʻi ʻi he uike kimuʻa he Toetuʻú ke fakamanatua e moʻui, pekia, mo e Toetuʻu ʻa Sīsuú. ʻE lava ke tokoni hono fakaʻaongaʻi ʻo e folofolá, ʻātí, mo e mūsiká ʻi he fakaofi ki he Kilisimasí ke hoko ʻa Kalaisi ko e uho ʻo e ʻaho mālōlō ko iá, ʻe tokoni hono fai ia ʻi he Toetuʻú ke tau manatuʻi Ia mo fakamālohia ʻetau tui kiate Iá.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Gordon B. Hinckley, “The Wondrous and True Story of Christmas,” Liahona, Dec. 2000, 6.

  2. Russell M. Nelson, “This Easter, Find Peace in Jesus Christ,” 28 Māʻasi 2021, ChurchofJesusChrist.org/inspiration.

  3. Ki he fakahokohoko ʻoku fokotuʻu atú, vakai ki he Kosipelí, Ngaahi ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá; Eric D. Huntsman, God So Loved the World (2011), 129–33; Eric D. Huntsman and Trevan Hatch, Greater Love Hath No Man (2023), 267–77.

  4. Dieter F. Uchtdorf, “The Way of the Disciple,” Liahona, May 2009, 75.

  5. Vakai, Huntsman, God So Loved the World, 13.

  6. Neil L. Andersen, “Ke Hoko Mai Ho Puleʻangá,” Liahona, Mē 2015, 122.

  7. Dallin H. Oaks, “Preparation for the Second Coming,” Liahona, May 2004, 9, 10.

  8. Linda K. Burton, “Ko e Muli Au,” Liahona, Mē 2016, 15.

  9. Jeffrey R. Holland, “None Were with Him,” Liahona, Mē 2009, 86.

  10. Jeffrey R. Holland, “This Do in Remembrance of Me,” Ensign, Nov. 1995, 67.

  11. M. Russell Ballard, “The Atonement and the Value of One Soul,” Liahona, May 2004, 85.

  12. Gordon B. Hinckley, “The Spirit of Elijah,” Liahona, Nov. 1996, 21.

  13. Howard W. Hunter, “He Is Risen,” Ensign, May 1988, 16.