2023
Ngaahi Fakakaukau Faka-Siu ki he Toetuʻú
ʻEpeleli 2023


Puipuituʻa ʻo e Fuakava Foʻoú

Ngaahi Fakakaukau Faka-Siu ki he Toetuʻú

ʻE lava ke ʻomi ʻe he tokāteline ʻo e toetuʻú ha ʻamanaki lelei ki he kahaʻú pea mo ha ʻuhinga ke tau moʻui angatonu ai ʻi he lolotongá.

ʻĪmisi
ko ha ngeʻesi fonua loto

ʻOku ʻuhinga ʻa e Toetuʻú ki hono fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e maté ki he moʻuí “ke hoko ʻo taʻe-faʻa-mate, mo ha sino ʻo e kakano mo e hui.”1 ʻE lava ke tokoni ʻa e mahino ki he ngaahi tui kehekehe fakakuonga muʻa fekauʻaki mo e toetuʻú, ke tau houngaʻia ange ʻi he mālohi ʻo e ngaahi akonaki faka-Kalisitiane ʻi he kuonga muʻá kau ki he kaveinga ko ʻení, pehē foki ki he founga naʻá na fakatou makehe ai mo makatuʻunga ʻi he ngaahi fakakaukau ne tali kimuʻá.

Ngaahi Fakakaukau Kehekehe fekauʻaki mo e Moʻui Hili ʻa e Maté

Naʻe tokolahi ha kakai ʻi he kuonga ʻo Sīsuú naʻe ʻikai ke nau tali ʻa e fakakaukau ʻoku toe ʻi ai ha moʻui hili ʻa e maté, ka naʻa nau tui ʻoku ʻikai ha mate ia ʻe toe moʻui. Ko kinautolu ko ia naʻa nau tui ki he moʻui hili ʻa e maté, naʻe ʻi ai ha niʻihi ai ne nau fakakaukau ko e laumālié pē ʻoku moʻuí pea ʻoku nau lau ʻa e moʻui hili ʻa e maté ko ha maama fakapōpōʻuli ʻa ia ʻoku ʻalu ki ai ʻa e kakai kotoa ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻenau ngaahi ngāue ʻi he matelié. Naʻe ui ʻa e maama ko ʻení ʻaki ha ngaahi hingoa kehekehe, kau ai ʻa Seolo, Sīhena, mo Hētesi.2

Toetuʻú ʻi he Ngaahi Tohi ʻa e Kau Siú

ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakakuongamuʻá naʻe kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e kau Siu ʻi he kuonga ʻo Sīsuú, fekauʻaki mo e ikuʻanga ʻo e sino fakamatelié hili ʻa e maté. Hangē ko e lekooti ʻe he faihisitōlia Siu ko Siosefasí, naʻe akoʻi ʻe he kau Fālesí “ʻe maʻu [ʻe he kau māʻoniʻoní] ʻa e mālohi ke fakamoʻui mo toe moʻui,”3 ka naʻe tui ʻa e kau Sātusí ia “ʻe mate ʻa e ngaahi laumālié fakataha mo e sinó.”4 Naʻe fetaulaki ʻa Sīsū mo ʻEne kau fuofua ākongá, mo ha ngaahi tui pehē. Ko hono moʻoní, naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula “ko e Fālesi au, pea ko e foha ʻo e Fālesi,” pea ʻoku lekooti ʻi he Ngāue 23:6–7 ʻa e founga ne hanga ai ʻe ha tui pehē kau ki he toetuʻú ʻo ʻai ke talitali lelei ange ʻe he kau Fālesí ʻa e malanga ʻaki ʻe Paula ʻa Kalaisí.

Naʻe fakahā ʻe he ngaahi tohí naʻe fakamahuʻingaʻi ʻe he kau Siú ʻa e ngaahi fakakaukau faka-Siu fekauʻaki mo e toetuʻú, ʻo kau ai ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi he taimí ni ko e Fuakava Motuʻá. Hangē ko ʻení, ʻoku lave ʻa e tohi ʻa Tanielá ki ha kuonga “ʻe ʻā ʻa e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku mohe ʻi he efu ʻo māmaní, ko e niʻihi ki he moʻui taʻengatá, mo e niʻihi ki he mā mo e manuki taʻengata” (Taniela 12:2). Naʻe faʻa tohi ʻa e fakamatala makehe ko ia ki he toetuʻú, neongo ʻene hāhāmolofia ʻi he Fuakava Motuʻá, lolotonga ʻa e ngaahi taimi ʻo e faingataʻaʻiá, liʻekiná, mo e fakatangá, ʻo fakahaaʻi ai ʻe malava ʻe he tokāteliné ke ʻomi ha ʻamanaki lelei mo ha fakafiemālie kiate kinautolu ʻoku nau faingataʻaʻiá.5

ʻOku talanoa ha tohi fakamatala faka-Siu ʻiloa ʻe taha kau ki ha kau tautehina Siu ʻe toko fitu naʻe tamateʻi koeʻuhí ko ʻenau tuí. Kimuʻa pea tamateʻi ʻa e tehina fakaʻosí, naʻe fakalotolahiʻi ia ʻe heʻene faʻeé ke faivelenga pē “koeʻuhí, ke u toe maʻu koe mo ho ngaahi tokouá ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá” (2 Maccabees 7:29, New Revised Standard Version). ʻI he potufolofola ko ʻení, naʻe malava ʻe he tui ki ha toetuʻú ʻo ʻai ha faʻē mo hono fohá ke na fehangahangai faivelenga mo hona ngaahi ʻahiʻahí. Naʻe ʻoange foki ʻe heʻena tuí ʻa e loto-falala he ʻikai hoko atu ʻa e fakaʻauha fakaesinó mo e fakalaveá ʻi he moʻui hili ʻa e maté.

Ko e Toetuʻú ʻi he Ngaahi Tohi Faka-Kalisitiané mo e Tohi Faka-Siu Kimui Angé

ʻOku poupouʻi tatau ʻe he ngaahi akonaki ʻo e Fuakava Foʻoú ki he toetuʻú, ʻa e ʻamanaki leleí mo ʻomi ʻa e fiemālié. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Paula te tau lava ʻo ikunaʻi ʻa e maté, mamahí, mo e molé, ʻi he toetuʻú. Naʻá ne tohi ki he kau Māʻoniʻoni ʻi Kolinitoó: “Kuo folo hifo ʻa e maté ʻe he mālohí. ʻE mate, kofaʻā haʻo huhu? ʻE faʻitoka, kofaʻā ho mālohí?” (1 Kolinitō 15:54–55).

Ko e meʻa naʻá ne ʻai ke makehe ʻa e akonaki ʻa e Kalisitiané kau ki he toetuʻú, ko e tui ko ia naʻe malava ʻa e toetuʻú makatuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi pea ko Ia ʻa e fuofua toetuʻu ʻi he tokolahi ke toetuʻú, ko e “ʻuluaki fua ʻo kinautolu naʻe mohé” (1 Kolinitō 15:20).6

ʻI he ngaahi tohi faka-Siu naʻe hiki hili ʻa e moʻui ʻa Sīsuú, naʻe lau ʻa e tui ki he toetuʻú ko ha tefitoʻi tokāteline mahuʻinga ia ʻo e tuí7, ka naʻe tupu ʻa e ngaahi faikehekehe ʻo e fakakaukaú fekauʻaki mo e feituʻu ʻe nofo ai ʻa e kakai toetuʻú, ko e hā e fuoloa hili ʻa e mate ha taha pea toetuʻú, pea mo e fakafehoanaki ʻa e moʻui hili ʻa e maté pea mo e moʻui fakamatelié—tautautefito ki he kaí, inú, mo e alā meʻa peheé.8 Makehe mei he kau Kalisitiané mo e kau Siú, ko e kakai kehe pē ʻi he kuonga muʻá naʻe tui ki ha toetuʻu ʻa e sinó ko e kau Sōloasili ʻo Peasiá.9

Hangē ko ia ne hoko ʻi he kuonga muʻá, ʻe lava ke ʻomi ʻe he tokāteline ʻo e toetuʻú ki he kau muimui ʻo Sīsū Kalaisi ʻi onopōní, ha ʻamanaki lelei ki he kahaʻú pehē foki ki ha fiemālie, loto-toʻa, mo ha fakalotolahi ke moʻui angatonu ʻi he kuongá ni. Ko ha fakamoʻoni ia ʻoku tau maʻu ha Fakamoʻui ʻokú Ne moʻui pea ʻofa ʻi Hono kakaí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Bible Dictionary, “Resurrection,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org.

  2. ʻOku ʻasi kotoa ʻa e ngaahi foʻi lea ko ʻení ʻi he Tohi Tapú pea ʻoku faʻa liliu ia ki he lea faka-Pilitāniá ko e “hell (heli).” Vakai Bible Dictionary, “Sheol,” “Gehenna,” “Hell,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org.

  3. Flavius Josephus, Antiquities of the Jews, trans. William Whiston (1875), 18.1.3.

  4. Josephus, Antiquities of the Jews, 18.1.4; vakai foki, Mātiu 22:23; Maʻake 12:18; Luke 20:27.

  5. Vakai, John Collins and Daniel Harlow, eds., The Eerdmans Dictionary of Early Judaism (2010), “Resurrection.” Ki ha toe fakamatala ʻe taha ki he toetuʻú, vakai ki he ʻĪsaia 26:19.

  6. Vakai The Eerdmans Dictionary of Early Judaism, “Resurrection.”

  7. Vakai, Mishnah, Sanhedrin 10:1.

  8. Vakai, Everett Ferguson, Backgrounds of Early Christianity, 3rd ed. (2003), 554–55.

  9. Vakai, Ferguson, Backgrounds of Early Christianity, 250.