Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Lēsoni 11: Ko e Ngaahi Fatongia Toputapu ʻo e Ngaahi Tamai mo e Ngaahi Faʻeé (Konga 2: Ko e Ngaahi Fatongia ʻo e Ngaahi Faʻeé)


Lēsoni 11

Ko e Ngaahi Fatongia Toputapu ʻo e Ngaahi Tamai mo e Ngaahi Faʻeé

Konga 2: Ko e Ngaahi Fatongia ʻo e Ngaahi Faʻeé

Taumuʻá

Ke tokoniʻi ʻa e kau akó ke nau mahino kiate kinautolu ʻa e founga ʻoku fakahoko ʻaki ʻe he ngaahi faʻeé ʻa honau ngaahi fatongia toputapú pea mo e founga ʻe lava ke na fetokoniʻaki ai mo e ngaahi tamaí ko ha kaungā ngāue tuʻunga tataú.

Taumuʻá

  1. Toe fakamanatu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he “Ko ho Fatongia ʻi Hoʻo Hoko ko e Faiakó” (peesi x–xii). Kumi ki ha ngaahi founga ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi hoʻo teuteu ke faiakó.

  2. Lau ʻa e ngaahi ʻuluʻi fakamatala ʻo e lēsoní ʻoku tohiʻi mataʻāʻā atú, ʻa ia ʻoku nau toʻo kongokonga lalahi atu ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he lēsoní. Ko e konga ia hoʻo teuteú haʻo fakakaukau ki he ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, mo hoʻo feinga ke maʻu e tataki ʻa e laumālié ʻi hoʻo feinga ke ʻilo ʻa e meʻa ke tō ai hoʻo fakamamafá ke feau ʻaki e ngaahi fie maʻu ʻa e kau akó.

  3. Fakamanatu ki he kau akó ke nau omi ki he kalasí mo ʻenau tatau ʻo e Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí.

Fokotuʻu ki he Founga Fai ʻo e Lēsoní

ʻOku kau ʻa e ngaahi faʻeé ki he ngāue ʻa e ʻOtuá.

Lau fakataha mo e kau akó ha konga ʻo e lea naʻe fai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá (peesi 53 ʻo e Tohi Fakahinohino ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí, ke hoko ia ko e fakafeʻiloaki ʻo e lēsoni ko ʻení.

“Ne tohi mai ki muí ni kiate au siʻa faʻē kei talavou, ko ʻene hohaʻá ne hangē ne tupu mei ha meʻa ʻe tolu. ʻUluakí, ko ʻene fanongo pē ki ha lea he Siasí fekauʻaki mo e tuʻunga fakafaʻeé, ʻoku faʻa tangi ai ʻi heʻene ongoʻi naʻe ʻikai feʻunga pe ngalingali heʻikai feʻunga mo e fatongiá ni. Uá, naʻe hangē ki ai ʻoku fie maʻu ʻe māmani ke ne akoʻi ʻene fānaú ʻi he laukongá, tohinimá, teuteu falé, lea faka-Latiná, fiká, mo e fetuʻutaki fakakomipiutá, kimuʻa pea toki lava ʻa e kiʻi pēpeé ʻo puʻaki ha faʻahinga foʻi lea. Tolú, ʻokú ne faʻa ongoʻi ʻoku sio lalo ange ʻa e kakaí, taʻe ai ha faʻahinga ʻuhinga, he ko e faleʻi pe ngaahi fakahīkihiki naʻá ne maʻú, naʻe hangē ko ha ngeʻesi pē - ko e ongosia ʻo e lotó mo e laumālié, ʻa e fiemaʻu ʻoku aʻu ʻo ʻaho kakato mo pō kakató, ʻoku ʻosi ai ʻa e kātakí, ʻo faʻa hoko ia ʻi he feinga mo e loto ke aʻusia ʻa e tuʻunga fakafaʻē ʻoku ʻamanaki e ʻOtuá te ne aʻusiá.

“Ka naʻá ne pehē ne ʻi ai ha meʻa naʻá ne kei fakalotolahiʻi ia. Te u lau atu: “ ʻI hono kotoa ʻo e meʻá ni, pea mo e loʻimata ne faʻa toó, ʻoku ou ʻilo loto ʻoku ou fai e ngāue ʻa e ʻOtuá. ʻOku ou ʻiloʻi ʻokú ma kaungā ngāue mo Ia ʻi hoku tuʻunga fakafaʻeé. ʻOku ongo kiate au ʻa hono maʻu ʻe he ʻOtuá ʻene taumuʻa māʻolunga tahá mo hono ʻuhingá ʻi Heʻene hoko ko ha mātuʻá, neongo ʻoku faʻa ʻai ia ʻe haʻane fānau ʻe niʻihi ke Ne tutulu.

“ Naʻá ne fakaʻosi ʻo pehē, “ ʻI he ʻiló ni, ʻoku ou feinga ai ke u manatuʻi ʻa e ngaahi ʻaho faingataʻá ʻi he taimi ʻoku fuʻu taulōfuʻu aí. Mahalo ko hono ʻuhinga moʻoni ko ʻetau taʻe malavá mo ʻetau hohaʻá, ʻokú ne ueʻi ke tau kakapa atu kiate Ia mo fakafaingamālieʻi ai Hono ivi ke aʻu mai kiate kitautolu. Mahalo ʻoku fakaʻamu fakapulipuli pē kuo pau ke tau hohaʻa pea kuo pau ke tau kole ange ʻi he loto fakatōkilalo ke Ne tokoni mai. ʻOku ou tui, te Ne toki lava ʻo akoʻi fakahangatonu leva ʻa e fānaú ni ʻo fakafou ʻia kitautolu, ʻo ʻikai hatau toe loto. ʻOku ou saiʻia he fakakaukau ko iá pea ʻokú ne ʻomi kiate au ha ʻamanaki lelei. Kapau te tau lava ʻo anga-tonu ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamai Hēvaní, mahalo ko ʻEne fakahinohino ki heʻema fānaú he ʻikai lava ke toe toʻo. Mahalo ko e taimi ia ʻe toki hoko ai ko ʻEne ngāue mo Hono nāunau ʻi he tafaʻaki kotoa pē” (ʻi he Tūhulu Siulai 1997, 39).

Kole ki niʻihi ʻokú ke akoʻí ke nau vahevahe ʻa ʻenau ongoʻi fekauʻaki mo e founga ko ia ʻoku kau ai ʻa e faʻeé ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá.

Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻenau fānaú.

Kole ki he kau akó ke nau vakai ki he peesi iv ʻi he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí. Mou vakai ki he palakalafi hono fitu ʻo e tohi fanongonongo ki he fāmilí: “Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú.”

  • Ko e hā nai ha ngaahi founga ʻoku lava ke lehilehiʻi ai ʻe he ngaahi faʻeé ʻa ʻenau fānaú? (Kole ki he kau akó ke nau vahevahe atu ha ngaahi meʻa kuo nau aʻusia ʻokú ne fakahā ai ʻa e mālohi ko ia ʻa e faʻeé ke tākiekina ki he leleí. Hili iá peá ke vahevahe ange ʻa e ongo lea ko ʻení).

    Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti: “ ʻI hoʻo hoko ko ha faʻē ʻoku tataki ʻe he ʻEikí, ʻokú ke fakatupulekina ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga leleí ʻi hoʻo fānaú ʻi he ngaahi moʻoni ne akoʻi fakalelei ʻi he akonaki mo e sīpinga leleí. ʻOkú ke tōkaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻo e faitotonú, tui ki he ʻOtuá, fua fatongiá, fakaʻapaʻapaʻi ʻo e kakai kehé, manavaʻofá, loto-falala kiate kitá, loto fie tokoní, akó, mo e fie foakí ʻi he ʻatamai mo e loto ʻo hoʻo fānau loto-falalá. ʻE ʻikai lava ʻe ha feituʻu ʻoku tauhi ai ʻa e fānaú ʻe ha kakai kehe ʻo fakahoko ia. Ko e totonu mo ho faingamālie toputapu ia ʻoʻou” (Tūhulu Sānuali 1997, 91).

    Naʻe fakatokangaʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ko e Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻa ko ʻení: “ ʻOku ʻikai mo ha toe faiako ʻe tatau, toe lahi ange ʻa e lelei fakalaumālie ʻoku maʻu mei aí pe toe lahi ange ʻa ʻene ʻomi ʻo e hakeakiʻí ka ko hono akoʻi ʻe he faʻeé ʻa ʻene fānaú” (“Akoʻi ʻa e Fānau,” Liahona Mē 2000, 22).

Koeʻuhi ke mou fevahevaheʻaki ha ngaahi fakakaukau lahi ange ʻo kau ki he ngaahi founga ʻoku lehilehiʻi ai ʻe he ngaahi faʻeé ʻenau fānaú, vakai ki he peesi 55–57 ʻo e Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí. Kole ange ke nau vakai ki he ngaahi founga ʻe 10 kuo ʻomai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni ʻe lava ai ʻa e ngaahi faʻeé ʻo maʻu ha taimi feʻunga mo ʻenau fānaú. Ko e taimi pe te nau fakamatala atu aí peá ke hiki ia ʻi he palakipoé ʻo hangē ko ia ʻoku hā atu ʻi laló. Mou fevahevaheʻaki ʻa hono lelei ʻo e muimui ki he ngaahi fokotuʻu takitaha ko ʻení:

  1. Fakafaingamālieʻi homou taimí ʻi he taimi kotoa pē ʻi he moʻui ʻa hoʻomou fānaú.

  2. Hoko ko ha kaumeʻa moʻoni.

  3. Lau ha tohi ki hoʻomou fānaú.

  4. Lotu fakataha mo hoʻomou fānaú.

  5. Fai fakauike ʻa e ngaahi efiafi fakafāmili ʻi ʻapí.

  6. Ke mou maʻu meʻatokoni fakataha.

  7. Lau fakaʻaho ʻa e ngaahi folofolá

  8. Mou fai fakafāmili ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mou faí.

  9. Akoʻi hoʻomou fānaú.

  10. ʻOfa moʻoni ʻi hoʻomou fānaú.

Fakamahinoʻi ange kuo hanga ʻe he kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ko ia ke nofo ʻa e ngaahi faʻeé ʻi ʻapi mo ʻenau fānaú ʻo ʻikai ke nau ngāué. Vahevahe ange ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí ko e Palesiteni hono 15 ʻo e Siasí:

“ ʻOku ʻi ai ha kakai fefine ʻe niʻihi (pea ʻoku fakaʻau foki ʻo fuʻu tokolahi), kuo pau ke nau ngāue ke feau ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa honau ngaahi fāmilí. ʻOku ou pehē kia kimoutolu ko iá, fai homou lelei taha te mou lavá. Fakatauange pē, kapau ʻokú ke ngāue taimi kakato, ʻoku tuʻunga pē ia ke feau ai ʻa e ngaahi fiemaʻu moʻoní ka ʻoku ʻikai ko haʻo holi ke maʻu ha ʻapi masani, kā fakaʻofoʻofa, pea mo ha ngaahi koloa fakatuʻumālie pē. Ko e ngāue maʻongoʻonga taha ʻe lava ke fakahoko ʻe ha faʻē ko hano fakaili mo akoʻi, ʻo langaki, mo poupouʻi, pea mo ohi hake ʻene fānaú ʻi he haohaoa mo e moʻoni. He ʻikai lava ha taha ke ne fetongi hono tuʻungá” (Tūhulu Sānuali 1997, 84).

  • Ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻe fie maʻu ke fai ʻe he ngaahi fāmilí kae lava ke nau muimui ki he faleʻi ko ʻení?

ʻI hono fakaʻosinga ko ia ʻo e konga ko ʻeni ʻo e lēsoní, vahevahe ange ha taha pe fakatouʻosi ʻa e ongo lea ko ʻení:

Lolotonga ʻa e hoko ko ia ʻa Palesiteni Hingikelí ko ha Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, naʻá ne pehē ai: “ ʻOku ou fakamanatu atu kia kimoutolu ʻe ngaahi faʻē ʻi he feituʻu kotoa ʻa e toputapu ʻa homou uiuiʻí.” ʻE ʻikai ke toe lava ʻe ha meʻa ʻo fakafetongi koe. ʻE ʻikai ha fatongia ʻe toe mahulu ange, pe ha meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ʻi he haʻi ko ia koe ʻe ho fatongiá ke ke ohi hake hoʻo fānaú ʻi he ʻofa mo e melino mo e anga-tonu, ʻa e niʻihi kuó ke ʻomi ki he māmani” (Tūhulu Sānuali 1994, 75).

Naʻe lea ʻa ʻEletā Sefili R. Hōlani ki he ngaahi faʻeé ʻo pehē: “ ʻOkú ke maʻu ʻa e anga motuʻa ko ia ʻo ʻIví, ʻa e faʻē ʻa e fāmili kotoa ʻo e tangatá, ʻa ē naʻe mahino ki ai kuo pau ke ne hinga mo ʻÅtama kae ʻi ai ʻa e fiefiá. ʻOkú ke maʻu ʻa e anga motuʻa ʻo Sela mo Lepeka mo Lesielí, ka naʻe taʻeʻoua kinautolu ne ʻikai maʻu e ngaahi tāpuaki fakapēteliake kia ʻ‰palahame, ʻAisake, mo Sēkopé, ʻa ia ʻokú ne tāpuakiʻi kotoa kitautolú. ʻOkú ke maʻu ʻa e ngaahi anga ʻo Loisi mo ʻIunisí, pea mo e ngaahi faʻē ʻa e kau tau ʻe toko uaafé. ʻOkú ke maʻu ʻa e anga ʻo Melé ʻa ē naʻe fili mo tomuʻa fakanofo ki muʻa ʻi he māmaní te ne tuʻituʻia, mo fanauʻi ʻa e ʻAlo moʻoni ʻo e ʻOtuá. ʻOku mau fakamālō kia kimoutolu hono kotoa, kau ai mo ʻemau ngaahi faʻeé, mo fakahā atu ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe mahuʻinga hake ʻi he māmaní ka ko e kau hangatonu ʻi he ngāue mo e nāunau ʻo e ʻOtuá, ʻo fakahoko ʻa e moʻui fakaemāmani ʻo Hono ngaahi ʻofefiné mo hono ngaahi fohá, koeʻuhí ke hoko mai ʻa e moʻui taʻe maté mo e moʻui taʻengatá mei he nāunau fakasilesitialé mei ʻolunga” (Tūhulu Siulai 1997, 40 pe vakai foki ki he peesi 54 i he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí.).

Kuo pau ke fetokoniʻaki ʻa e tamaí mo e faʻeé ʻi heʻena hoko ko ha kaungā ngāue tuʻunga tataú.

Fakatokangaʻi ange: Kapau ʻokú ke akoʻi ʻa e lēsoni pē ko ʻení, pea kuo teʻeki ai ke ke akoʻi ʻe koe ʻa e lēsoni 10, peá ke fakakaukau ki hano kamataʻi e konga ko ʻení ʻo e lēsoní, ʻaki ʻa e lea naʻe fai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi he peesi 60 ʻo e tohi lēsoni ko ʻení.

Kole ki he kau akó ke nau vakai ki he konga ʻo e fanongonongo ki he fāmili ʻa ia ʻoku pehē: “ ʻI he fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā ngāue tuʻunga tatau.”

  • Ko e hā nai ʻa e ʻuhinga ko ia ʻo e hoko ʻa e husepānití pe ko e uaifí ko ha ongo kaungā ngāue tuʻunga tatau ʻi hona ngaahi fatongiá?

    Hanga ʻo fakamahinoʻi ange kia kinautolu ko e taimi ko ē ʻoku ngāue fakataha ai ha husepāniti mo ha uaifi ko ha ongo kaungā ngāue tuʻunga tatau, ʻoku taha leva ʻa ʻena ngaahi feinga ʻoku faí. Te na fepoupouʻaki pea maʻu mālohi mei hona ngaahi mālohingá mo e ngaahi talēnití. ʻE lava ʻe he ʻEikí ʻo tataki ha ongo meʻa mali ʻokú na fekumi ki ha founga ʻe lava ai ke na fepoupouʻaki ʻi hona ngaahi fatongiá. ʻE lava leva ke na fai ha ngaahi fili ʻo makatuʻunga ia ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-langi kuo ʻosi fakahā maí pea mo e ngaahi mālohinga pea mo e ngaahi meʻa ʻokú na takitaha lava ke faí.

  • Ko e hā nai ha meʻa ʻe lava ke fai ʻe he husepānití ke poupou ai ki hono uaifi ʻi hono ngaahi fatongia ko hono lehilehiʻi ʻo e fānaú?

  • Ko e hā nai e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he uaifí ke poupou ai ki hono husepānití ʻi hono ngaahi fatongia ko ia ko hono puleʻi mo feau e ngaahi fie maʻu ʻa e fāmilí?

  • Ko e hā ha meʻa kuó ke sio ai ʻokú ne fakahā mai e fepoupouʻaki lelei ʻa e husepānití mo e uaifí ʻi hono tauhi mo akonekina ʻo ʻena fānaú?

Fakaʻosí

Lau mo e kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 64:33–34.

  • ʻOku fekauʻaki fēfē ʻa e potu folofola ko ʻení pea mo e ngaahi fatongia fakatamaí mo fakafaʻeé?

    Fakamamafaʻi ange ko e ngaahi faʻeé mo e ngaahi tamaí ʻoku nau faʻu ha “tuʻunga ʻo e ngāue lahi.” ʻI he taimi lahi ʻoku ngali siʻisiʻi mo maʻamaʻa pē ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fai fakaʻaho ʻi hono ohi hake ʻo e fānaú, ka “mei he fanga kiʻi meʻa īkí ʻe maʻu mei ai ha meʻa ʻoku lahi.” Ko e taimi ko ē ʻe ngāue fakataha ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke fakahoko ʻa honau ngaahi fatongia toputapú, ʻe maʻu leva ʻe honau ngaahi fāmilí ha ngaahi tāpuaki lahi mei he ʻEikí.

Vahevahe ange ʻa hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni kuo mou ako ki ai ʻi he lēsoni ko ʻení ʻo fakatatau mo e ueʻi ʻa e Laumālié.

Vakai ki he peesi 52–57 ʻi he Tohi Fakahinohino Ako ʻa e Kau Ako ki he Ngaahi Fetuʻutaki ʻi he Nofo-malí mo e Fāmilí. Fakalotolahiʻi ʻa e kau akó ke nau fakamanatu ʻa e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he lēsoní ʻaki haʻanau (1) muimui ki ha taha ʻo e ngaahi fokotuʻu ʻoku ʻoatu ʻi he “Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakahokó” pea mo nau (2) lau ʻa e lea naʻe fai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani “Koeʻuhí He ko e Faʻē Ia” pea mo e lea ʻa Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni “Ki he Ngaahi Faʻē ʻi Saioné.” Toe fakamahinoʻi ange ʻe lava ke maʻu ʻe he ongo meʻa malí ha ngaahi lelei lahi mei haʻana lau mo aleaʻi fakataha ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he tohi fakahinohino akó.