Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Lēsoni 1: ‘Ko e Fāmilí ko e Uho ia ʻo e Palani ʻa e Fakamoʻuí’


Lēsoni 1

“Ko e Fāmilí ko e Uho ia ʻo e Palani ʻa e Fakamoʻuí”

Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakahokó

Fakahoko ha taha pe ko e ongo fokotuʻu ko ʻení ʻo fakatatau ki hoʻo ngaahi fiemaʻú mo e ngaahi tuʻunga ʻokú ke ʻi aí.

  • Lau ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” (peesi iv). Fakakaukauʻi ha ngaahi founga ʻa ia ʻe lava ke ke muimui lelei ange ai ki he faleʻi fakakikite ko ʻení.

  • Fakatau mai ʻa e saati ʻo e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” (35602 900 pe 35538 900) mei ha senitā tufakiʻanga nāunau ʻa e Siasí. Fakaʻaliʻali pe fokotuʻu ia ʻi ha feituʻu ʻi homou ʻapí ʻa ia te mou lava ʻo sio maʻu pē ki ai.

Tohi ke Laú

Ako ki he fakamatala ko ʻení. Lau pea aleaʻi ʻa e fakamatalá pea mo ho malí kapau kuó ke ʻosi mali.

Ki he Moʻuí ni mo e Taʻengatá

ʻEletā Boyd K. Packer
ʻO e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko
Hongofulu-Mā-Uá

Ko e Palani Lahi ʻo e Fiefiá

Siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻofeina, ʻoku hanga ʻe he folofolá mo e ngaahi akonaki ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau palōfitá ʻo fakamatalaʻi mai kiate kitautolu ʻa ʻetau moʻui ʻi he maama fakalaumā- lié ʻo hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá.1 Naʻe talu pē mei muʻa mo e ʻi ai ʻa e tangatá mo e fefiné, pea naʻe ʻikai toki kamata pē ia ʻi he fanauʻi mai ki he moʻui fakamatelié.2

ʻI he fakataha lahi naʻe fai ʻi he langí,3 naʻe fokotuʻu4 mai ai ʻa e palani ʻa e ʻOtuá,4 ʻa ia ko e palani ʻo e fakamoʻuí,5 mo e palani ʻo e huhuʻí,6 ʻa ia ko e palani lahi ia ʻo e fiefiá.7 Naʻe kau ʻi he palaní ʻa hono siviʻi; ʻa ia kuo pau ke fili ai ʻa e kakai kotoa pē ʻi he leleí mo e koví.8 Naʻe kau ʻi Heʻene palaní ha Huhuʻi, mo ha fakalelei, mo e Toetuʻu, pea, kapau te tau talangofua, te tau toe foki hake ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá.

Naʻe angatuʻu ʻa e filí ʻo ne fokotuʻu haʻane palani ʻaʻana pē.9 Naʻe toʻo meiate kinautolu naʻa nau muimui kiate iá ʻa e totonu ke nau maʻu ha sino fakamatelié.10 ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻi ha māmaní ʻo fakamoʻoniʻi naʻa tau tali ʻa e palani ʻa ʻetau Tamaí.11

Ko e taumuʻa pē ʻe taha ʻa Sētané ke fakafepakiʻi ʻa e palani lahi ʻo e fiefiá, ke ʻuliʻi ʻa e meʻa haohaoa tahá, mo e ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa mo pelepelengesi taha ʻo e moʻuí: ʻa e feohi fakakaumeʻá, ʻofá, nofo malí, mo e fatongia fakamātuʻá.12 ʻOku muimui ʻiate ia ʻi he feituʻu kotoa pē ʻa e ʻata ʻo e loto-laveá mo e loto-halaiá.13 Ko e fakatomalá pē taha te ne lava ʻo fakamoʻui ʻa e kafo kuó ne fakatupú.

ʻOku Fie maʻu ʻi he Palani ʻa e ʻOtuá ʻa e Nofo Malí mo e Fāmilí

ʻOku fie maʻu ʻi he palani ʻo e fiefiá hano fakatahaʻi ʻi he māʻoniʻoni ʻa e tangatá mo e fefiné, ʻa e husepāniti mo e uaifi.14 ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he ngaahi tokāteliné ki he founga ke tau tali ai ʻa e ngaahi holi fakanatula ko ia ʻoku nau faʻa puleʻi ʻa hotau ʻulungāangá.

Naʻe fakatupu ai moʻo ʻĀtama ha sino naʻe ʻi he tatau ʻOtuá pea naʻe ʻoatu ia ki he Ngoué.16 Naʻe ʻuluaki toko taha pē ʻa ʻĀtama ʻi he kamataʻangá. Naʻá ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ka, naʻe ʻikai te ne lava ʻi heʻene toko tahá ʻo fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa naʻe fakatupu ai iá.18

ʻE ʻikai lava ʻe ha tangata ʻe taha kehe ke tokoniʻi ʻa ʻĀtama ke fakahoko ʻa e taumuʻa naʻe fakatupu ai iá. Pea ʻe ʻikai ke lava ʻe ha nofo ʻa ʻĀtama mo ha kau tangata kehe ʻo tokoniʻi ia ke ne fakalakalaka. Pe ko ha nofo ʻa ʻIvi mo ha fefine kehe. Naʻe pehē ia ʻi he taimi ko iá. ʻOku kei pehē ai pē ia ʻi he ʻahó ni.

Naʻe fakatupu ai ʻa ʻIvi, ʻa ia ko hano tokoni. Naʻe kamata ai ʻa e nofo malí,0 he naʻe fekau kia ʻĀtama ke ne pīkitai ki hono uaifí (ʻo ʻikai ki ha fefine pē) pea “ʻikai ki ha toe taha kehe.”20

Mahalo te tau pehē, naʻe tuku kia ʻIvi ke ne fili.21 ʻOku totonu ke fakalāngilangiʻi ia koeʻuhi ko e fili naʻá ne faí. Hili ia “naʻe hinga ʻa ʻĀtamá koeʻuhi ke ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.”22

Naʻe hanga ʻe ʻEletā ʻOasoni F. Uitenī ʻo faka matalaʻi ʻa e Hingá ʻo pehē “ʻoku ua ʻa hono taumuʻá—ko ha ʻalu hifo ki lalo, pea mo ha kaka hake ki ʻolunga ʻi he taimi tatau pē. Naʻá ne ʻomi ʻa e tangatá ki he māmaní pea fokotuʻu maʻu hono vaʻé ʻi he hala ki he fakalakalaká.”23

Naʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo tāpuakiʻi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi “ʻo pehē ange kiate kinaua: Ke fanafanau, pea fakatokolahi, mo fakafonu ʻa e māmaní.”24 Ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e fāmilí.

ʻOku Fakamahuʻingaʻi Tatau ʻe he ʻOtuá ʻa e Tangatá mo e Fefiné

ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha feituʻu ʻe taha ʻi he ngaahi fakahaá ʻa ia ʻoku fokotuʻu mai ai ʻoku mahuʻinga ange ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa e tangatá ʻi he fefiné, pe ʻokú Ne fakamahuʻingaʻi lahi ange ʻa e ngaahi fohá ʻi he ngaahi ʻofefiné.

ʻOku maʻu ʻe he kakai tangatá mo e kakai fefiné fakatouʻosi ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei ko ia ʻoku fakamatalaʻi mai ʻi he ngaahi folofolá—hangē ko e ʻofá, fiefiá, melinó, tuí, anga faka-ʻOtuá, mo e manavaʻofá,25 pea ʻoku foaki ʻa e ouau māʻolunga taha ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he tangatá mo e fefiné fakataha.26

Naʻe pule lahi ange ʻa e lao fakanatulá ki he fanauʻi mai ki he moʻui fakamatelié ʻi he hili ʻa e Hingá. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa naʻe ui ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake, ko e Siʻí, ko e “ngaahi pauʻu” ʻa natulá,27 ʻa ia ʻoku nau fakatupu ha ngaahi fehalaaki faikehe ʻi he sinó, ngaahi konga ʻoku taʻekakato, mo e ngaahi mele ki he sinó. Neongo ʻoku hā ngali taʻetotonu ia ki he fakakaukau ʻa e tangatá, ka ʻoku hoa pē ia mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí ki hono siviʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

ʻOku fakangofua pea fakaʻatā ʻi he ngaahi tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalisí pea ʻoku maluʻi ʻe he ngaahi fekau kuo fakahā mai ki Hono Siasí, ʻa hono fakahoko ʻo ha ngaahi fiemaʻu fakanatula ʻa ia ʻoku tāú, pea mo hono fakahoko ʻo e ngaahi holi māʻoniʻoni kotoa pē, mo hono fakahoko ʻo e fetuʻuta ki fakaetangata kotoa pē ʻa ia ʻoku māʻolunga tahá.

Ko e Ngaahi Fatongia ʻo e Tangatá mo e Fefiné

Kapau ʻe ʻikai ke kehekehe ʻa e natula ʻo ʻĀtama mo ʻIví, ʻe ʻikai te na lava ʻo fanafanau mo fakatokolahi ʻa e māmaní.28 ʻOku hoko ʻa e ngaahi faikehekehe ko iá ko e kī ia ki he palani ʻo e fiefiá.

ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi fatongia ʻe niʻihi ʻoku feʻunga pē ia ki he natula fakatangatá, pea ʻi ai ʻa e ngaahi fatongia ʻe niʻihi ʻoku feʻunga pē ia ki he natula faka-fefiné. Kuo hanga ʻe he folofolá mo e ngaahi tōʻonga ʻo natulá ʻo fokotuʻu ʻa e tangatá ke ne hoko ko e maluʻi mo e toko taha ke tauhi.29

Ko e ngaahi fatongia ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fekauʻaki mo hono fakalele mo hono puleʻi ʻo e Siasí, ʻoku malava pē ia ʻo mavahe mei ʻapí. Naʻe tuʻutuʻuni fakalangi ia, pea tuku ia ki he kakai tangatá. Naʻe pehē ia talu mei he kamataʻangá, he kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí “naʻe fakapapauʻi ʻa e lakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení ke tukufakaholo mai ia mei he tamai ki he foha … Naʻe fokotuʻu ʻa e lakangá ni ʻi he ngaahi ʻaho ʻo ʻĀtamá.”30

ʻOku ʻikai ke maʻu ʻe he tangata ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ha faingamālie lahi ange ʻi he fefiné ke fakafeʻungaʻi ia ki he hakeakiʻí. ʻOku hoko foki ʻa e fefiné, ʻi hono natulá, ko e toko taha kaungā-fakatupu mo e ʻOtuá, pea ko e tokotaha ʻuluaki ia ʻokú ne fafangaʻi ʻa e fānaú. ʻOku fakanatula pē ʻa e hoko mai ki he fefiné ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei mo e ngaahi anga ko ia ʻoku makatuʻunga ai ʻa e fakahaohaoá mo e hakeakiʻí, pea ʻoku fakahaohaoaʻi lahi ange ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko iá ʻi he nofo malí mo e fatongia fakafaʻeé.

ʻOku foaki ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tangata pē ʻoku feʻunga mo taau ʻo fakatatau mo e palani ki he fiefia ʻa e Tamaí. Ko e founga pē ʻoku fakahoko lelei taha ai iá, ko e fengāueʻaki fakataha ai ʻa e ngaahi lao ʻo natulá pea mo e folofola ʻa e ʻOtuá ʻa ia kuo fakahā maí.

ʻOku maʻu ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ha fatongia ʻoku fuʻu mamafa ʻaupito. “ʻOku ʻikai lava, pe ʻoku ʻikai totonu, ke ngāue ʻaki ha mālohi pe ivi ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kae ngata pē ʻi he feifeingaʻi ʻi he faʻa kātaki fuoloa, ʻi he angavaivai mo e angamalū pea mo e ʻofa taʻe-mālualoi, ʻi he angaʻofa, mo e ʻilo haohaoa.”31

Kapau ʻe “ngāue ʻaki [ʻe ha tangata] ha fakakouna pe puleʻi pe fakamālohiʻi… ʻi ha kihiʻi momoʻi founga taʻe-māʻoniʻoni,”32 ʻokú ne maumauʻi ai ʻa e “fakapapau mo e fuakava ʻoku kau ki he lakanga fakataulaʻeikí.”33 Pea “ʻoku mahuʻi atu leva ʻa e ngaahi langí; ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí.”34 ʻE mole leva meiate ia ʻa hono ngaahi tāpuakí kapau ʻe ʻikai fakatomala.

Neongo ʻoku fakamatalaʻi ʻa e faikehekehe ʻi he ngaahi fatongia ʻo e tangatá mo e fefiné ʻi ha ngaahi fakahā fakasilesitiale nāunauʻia, ka ʻoku fakaʻaliʻali lelei taha mai ia ʻi he ngaahi founga mo e ngaahi ngāue maheni ʻi he moʻui fakafāmilí.

Naʻá ku toki fanongo ki he lāunga ʻa ha tokotaha naʻe lea ʻi ha houalotu sākalamēniti, ʻo ne pehē ʻoku ʻikai te ne ʻiloʻi hono ʻuhinga ʻoku faʻa talanoa maʻu ai pē hono ngaahi makapuná ʻo kau ki haʻanau ʻalu ʻo ʻeva ki he ʻapi ʻo ʻenau Kui Fefiné, kae ʻikai pē te nau ʻalu ki he ʻapi ʻo ʻenau Kui Tangatá. Naʻá ku hanga ʻo tali ange ʻa e misiteli ko iá kiate ia. ʻOku ʻikai taʻo pai ʻa e Kui Tangatá ia!

ʻOku Taʻengata ʻa e Ngaahi Lao Fakanatula mo Fakalaumālié

Naʻe fokotuʻu ʻa e ngaahi lao fakanatula mo fakalaumālie ʻoku nau puleʻi ʻa e moʻuí ki muʻa pē ia ʻi he kamataʻanga ʻo e māmaní.35 ʻOku taʻengata ia, pea ʻoku pehē foki mo e ngaahi tautea pe ngaahi lelei ʻoku maʻu ʻi he talangofua pe talangataʻa ki aí. ʻOku ʻikai makatuʻunga ia ʻi he ngaahi ʻuhinga pe tuʻunga fakasōsiale pe fakapolitikale. ʻOku ʻikai lava ʻo liliu ia. ʻE ʻikai lava ʻo liliu ia ʻe ha faʻahinga ʻuhinga, pe fakahāhā loto, pe ha ngaahi lao ʻe faʻu.

Naʻá ku tokangaʻi ʻa e semineli ʻa e kau ʻInitia ʻAmeliká ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí. Naʻe fakamatalaʻi mai ai ʻe he pule ako ʻi ʻAlapakiku ʻi heʻeku ʻaʻahi ki aí, ha meʻa naʻe hoko ʻi he kalasi ʻuluakí.

Naʻe lolotonga hono fai ʻo ha lēsoni ʻe taha, mo e hū mai ha kiʻi pusi ki he loki akó pea tokanga ki ai ʻa e fānau akó ia. Naʻe ʻomi leva ʻa e kiʻi pusí ki muʻa ʻi he lokí koeʻuhi ke lava ʻo sio ki ai ʻa e tokotaha kotoa pē.

Naʻe fehuʻi ange ʻe ha kiʻi tamasiʻi ʻe taha, “Ko e kiʻi pusi tangata pe kiʻi pusi fefine ia?”

Naʻe ʻikai mateuteu ʻa e faiakó ki ha fehuʻi pehē, ko ia naʻá ne pehē ange ai, “ʻOku ʻikai ke mahuʻinga ia, ko e meʻa pē ʻoku mahuʻingá ko e kiʻi pusi iá.”

Ka naʻe vilitaki mai pē ʻa e fanga kiʻi tamaikí, pea pehē ange leva ʻe ha kiʻi tamasiʻi ʻe taha, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e founga te tau ʻiloʻi ai pe ko e kiʻi pusi tangata pe fefine ia.”

Naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha tali ʻa e faiakó, ko ia naʻá ne pehē ange leva, “ʻOku sai, te ke tala mai ʻe koe ʻa e founga te tau lava ai ʻo ʻiloʻi pe ko ha kiʻi pusi fefine pe tangata iá.”

Naʻe pehē ange leva ʻe he kiʻi tamasiʻí, “Te tau lava ʻo hikinimaʻi pea ko e faʻahinga pē ʻoku tokolahí pea ʻoku tonu ia!”

ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe ʻikai lava ʻo toe liliu ia. ʻOku ʻikai lava ʻo liliu ʻa e tokāteliné.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi, “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ia kuo fakahā mai ki hono fakamoʻui mo hono hakeakiʻi ʻo e fānau ʻa e tangatá… ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ia ʻe ʻikai lava ʻo fakaʻauha. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ia ʻe ʻikai lava ʻe ha tangata [pe fefine] ʻo fakaʻauha. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ia ʻe ʻikai lava ʻo mate… ʻOku ʻikai lava ʻe ha tangata ke ne ala ki ai pe te ne fakaʻauha… ʻOku ʻikai ke maʻu ʻe he māmaní fakakātoa ha mālohi ke fakaʻauha ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá… ʻE ʻikai lava ʻo fakaʻauha hano kihiʻi konga siʻi ʻe taha ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá.”36

Naʻe ui ʻa e kakai tangatá lolotonga ʻa e Tau Lahi Hono II ke nau ʻalu ki he taú. Naʻe tupu mei he fiemaʻu fakatuʻupakē ko ʻení hano ui mai ʻa e ngaahi uaifí mo e nagahi faʻeé ʻi he māmaní kotoa ke nau fai ʻa e ngāué pea kuo teʻeki ai hoko ha meʻa pehē ʻi muʻa. Ko e fāmilí naʻe fakatuʻutāmaki lahi taha ki ai ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he taú. ʻOku kei tolonga ia ʻo aʻu mai ki he toʻu tangata ko ʻení.

Fakakakai mo Fakatokolahi ʻa e Māmaní

Naʻe fai mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha pō- poaki ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 1942 ki he “Kāingalotu ʻi he ngaahi fonua mo e feituʻu kotoa pē,” ʻa ia naʻa nau pehē ai, “ʻI he mafai kuo tuku ʻe he ʻEikí kiate kimautolu ko e Kau Palesitenisī ʻUluaki ʻo e Siasí, ʻoku mau ʻoatu ai ha fakatokanga ki hotau kakaí.”

Pea naʻa nau pehē leva: “Naʻe kau ʻi he ngaahi ʻuluaki fekau naʻe tuku ʻe he ʻEikí kia ʻĀtama mo ʻIví, ʻa ʻEne folofola ange ʻo pehē, ‘Fakatokolahi mo fakakakai ʻa māmani.’ Kuó Ne toe fai mai ʻa e fekau tatau ʻi hotau ʻahó ni. Kuó Ne toe fakahā mai ʻi he kuonga ko ʻení, ʻa ia ko e kuonga fakaʻosí, ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e taʻengata ʻo e fuakava ʻo e malí…

“Kuo ʻosi fakahā mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ko e fatongia ʻeni ʻo e husepāniti mo e uaifi kotoa pē ke na talangofua ki he fekau naʻe fai kia ʻĀtama ke ne fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní, koeʻuhí ke lava ʻa e ngaahi laumālie tuʻukimuʻa taʻefaʻalaua ko ia ʻoku nau tatali ke maʻu honau sino fakakakanó ʻo haʻu ki he māmaní mo fakalakalaka ʻo fakatatau ki he palani lahi ʻa e ʻOtuá ke nau hoko ko e ngaahi moʻoniʻi laumālie haohaoa, koeʻuhí ʻe ʻikai te nau lava ʻo fakalakalaka ke nau aʻusia ʻa e taumuʻa kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá maʻanautolú, ʻo kapau ʻe ʻikai te nau maʻu ʻa e ngaahi sino ʻo e kakano ko ʻení. Ko ia ʻoku totonu ai ke hoko ʻa e husepāniti mo e uaifi kotoa pē ko ha tamai mo ha faʻē ʻi ʻIsileli ʻa ia ʻe fanauʻi mai ki ai ha fānau ʻo fakatatau ki he fuakava toputapu mo taʻengatá.

“ʻI hono ʻomi ʻo e ngaahi laumālie fisifisimuʻa ko iá ki he māmaní, ʻoku toʻo ai ʻe he tamai mo e faʻē taki taha ha fatongia ʻi he tuʻunga toputapu tahá ki he laumālie ko ia naʻá na foaki ha sino ki aí, pea ki he ʻEikí tonu foki ʻi heʻena fakaʻaongaʻi ʻa e faingamā- lie ko ia kuo tuku mai kiate kinauá, koeʻuhí he ʻe makatuʻunga hano konga lahi ʻo e ikuʻanga ʻo e laumālie ko iá ʻi he taʻengatá kotoa, mo e ngaahi tāpuaki pe ngaahi tautea ʻoku tatali mai kiate ia ʻi he maama ka haʻú ʻi hono tokangaʻi, mo hono akoʻi, mo e teuteu ʻe fai ʻe he ongo mātuʻá ki he laumālie ko iá.

“ʻE ʻikai lava ha ongo mātuʻa ʻo kalo mei he fatongia ko iá, pea kuo pau ke fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tau lipooti ange kiate ia ʻo fekauʻaki mo ʻetau fua hotau fatongia ko iá. ʻOku ʻikai maʻu ʻe ha tangata pe fefine fakamatelie ha fatongia fisifisimuʻa mo toputapu ange ʻi he fatongia ko ʻení.”

Ko ha Ui Toputapu ʻa e Fatongia Fakafaʻeé

Naʻe lea ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻo kau ki he ngaahi faʻeé ʻo pehē: “ʻOku hoko ʻa e fatongia fakafaʻeé ko ha ui māʻoniʻoni, ʻa ia ko hano mateakiʻi toputapu ia hono fakahoko ʻo e ngaahi palani ʻa e ʻEikí, ʻa ia ko hano fakatapui ia ʻo e tuí ki hono lehilehiʻi mo hono ohi hake, mo hono fafangaʻi ʻi he sino, mo e ʻatamai, mo e laumālie, ʻo kinautolu naʻa nau tauhi ki honau muʻaki tuʻungá pea kuo nau haʻu ki he māmani ko ʻení ki honau tuʻunga hono uá ‘ke vakai pe te nau fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻe fekau ʻe he ʻEiki ko honau ʻOtuá kiate kinautolú.’ (ʻĒpalahame 3:25) Ko e ngāue ʻa e faʻeé ke tākiekina ʻa kinautolu ke nau tauhi ki honau tuʻunga hono uá, ‘pea ko kinautolu ʻe tauhi ki honau tuʻunga hono uá ʻe fakalahi ʻaki ʻa e nāunau ki honau ʻulú ʻo taʻengata pea taʻengata.’ [ʻĒpalahame 3:26]

“Ko e ngaahi faʻeé pē te nau lava ʻo fakahoko ʻa e ngāue fakalangi ko ʻeni ʻo e fatongia fakafaʻeé. ʻE ʻikai lava ʻo tuku ia ki ha niʻihi kehe ke nau fai; ʻe ʻikai lava e ngaahi feituʻu fakapuleʻanga ʻoku tokangaʻi ai ʻa e fānaú ʻo fai ia; pe ko ha taha ʻoku totongiʻi ke tokoni ai—ko e faʻeé pē te ne lavá, pea tokoni ki ai ʻa e ngaahi nima ʻofa ʻo e tamaí, ngaahi tuongaʻané, mo e ngaahi tokouá, pea ʻoku fakahoko ʻe kinautolu ʻa hono kakato ʻo hono tokangaʻi ko ia ʻoku fie maʻú.”

Naʻe fai mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e faleʻi ko ʻení “ko e faʻē ko ia ʻokú ne tuku ʻene tamá ke tokangaʻi ʻe ha niʻihi kehe, koeʻuhi ke ne fai ha ngaahi ngāue kehe mei he fatongia fakafaʻeé, ʻo tatau ai pē pe ko ʻene taumuʻá ke maʻu ai ha koula, pe ko ha ongoongo, pe ko ha ngāue ki he kakaí, ʻoku totonu ke ne manatuʻi ‘ko e tamasiʻi ʻoku tuku pē ki heʻene faʻitelihá ʻokú ne fakamaaʻi ʻa ʻene faʻeé.’ (Lea Fakatātā 29:15) Kuo folofola mai ʻa e ʻEikí ʻi hotau ʻahó ni ʻo pehē, kapau ʻe ʻikai akoʻi ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e Siasí ki heʻenau fānaú ʻʻe ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻá ʻa e angahalá.’ (T&F 68:25)

“ʻOku ofi ʻaupito ʻa e fatongia fakafaʻeé ki he anga faka-ʻOtuá. Ko e ngāue māʻolunga, mo toputapu taha ia ke fakahoko ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOkú ne hanga ʻo fokotuʻu ʻa e toko taha ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi hono ui toputapu mo e ngāue ko iá ke hoko hake pē ki he kau ʻāngeló.”37

ʻOku fie maʻu lahi ange, ka ʻoku ʻikai ke siʻisiʻi ange hono fie maʻu ʻo e pōpoaki mo e fakatokanga ko ia mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he ʻahó ni, ʻi he taimi naʻe fai mai ai iá. Pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha leʻo mei ha faʻahinga tuʻunga ʻi he Siasí ʻi ha faʻahinga tuʻunga fakatakimuʻa ʻe tatau mo e leʻo ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí.38

Kapau ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻe tupu mei hano tuʻunga fakanatula pe ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻo ʻikai te nau maʻu ai ʻa e tāpuaki ʻo e malí mo e hoko ko e mātuʻá, pe ko haʻanau ngāue fakafoʻituitui pē ki hono lehilehiʻi hake ʻo ha fānau mo ngāue ke tauhi kinautolu, ʻe ʻikai taʻofi meiate kinautolu ha faʻahinga tāpuaki ʻi he taʻengatá kotoa—ʻo kapau ʻoku nau tauhi ʻa e ngaahi fekaú.39 Hangē ko e palōmesi naʻe fai mai ʻe Palesiteni Lolenisō Sinoú, “Ko e meʻa ia kuo ʻosi fakapapauʻi pea kuo pau ʻe hoko.”40

Ko e Talanoa Fakatātā ki he Mataʻikoloá mo e Ngaahi Kií

Te u fakaʻosi ʻaki ha kiʻi talanoa fakatātā.

Naʻe ʻi ai ha tangata naʻá ne maʻu ko hono tofiʻá ha foʻi kī ʻe ua. Naʻe fakahā ange kiate ia, ʻoku hanga ʻe he foʻi kī ʻuluakí ʻo fakaava ha ʻana pe ko ha fuʻu loki malu ʻa ia kuo pau ke ne maluʻi ia ʻo tatau pe ko e hā ha meʻa ʻe hoko kiate ia. ʻOku hanga leva ʻe he kī hono uá ʻo fakaava ha seifi ʻi he loto loki ko iá ʻa ia ʻoku ʻi loto ai ha mataʻikoloa mahuʻinga lahi. Naʻe tala kiate ia te ne lava ʻo fakaava ʻa e seifí peá ne fakaʻaongaʻi faʻiteliha ʻa e ngaahi meʻaʻofa mahuʻinga ʻoku tuku ʻi lotó Naʻe fakatokanga ange kiate ia ʻe feinga ha tokolahi ke nau kaihaʻasi meiate ia ʻa hono tofiʻa tukufakaholó. Naʻe palōmesi ange kiate ia kapau te ne fakaʻaongaʻi fakapotopoto ʻa e koloá, ʻe tupu maʻu pē ia pea ʻe ʻikai toe ʻosi ʻo aʻu ki he taʻengatá kotoa. ʻE toutou siviʻi ia. ʻE tupulaki lahi ʻa hono ngaahi tāpuakí mo ʻene fiefiá kapau te ne fakaʻaongaʻi ia ke tāpuakiʻi ʻa e kakai kehé.

Naʻe ʻalu atu toko taha pē ʻa e tangatá ki he fuʻu loki malú. Naʻe lava ʻe heʻene foʻi kī ʻuluakí ʻo fakaava ʻa e matapaá. Naʻá ne feinga leva ke fakaava hake ʻa e koloá ʻaki ʻa ʻene foʻi kī hono uá, ka naʻe ʻikai ke ava ia, he naʻe ʻi ai ʻa e foʻi loka ia ʻe ua ki he seifí. Naʻe ʻikai lava ʻe heʻene foʻi kií ʻo fakaava ia. Neongo ʻene feingá, ka naʻe ʻikai pē ke ava ia. Naʻe puputuʻu ʻaupito ai ʻene fakakaukaú. Naʻe foaki ange kiate ia ʻa e foʻi kī ʻe ua. Naʻá ne ʻiloʻi ʻokú ne maʻu ha totonu fakalao ke maʻu ʻa e koloá. Kuó ne talangofua ki he ngaahi fakahinohino naʻe fai mai kiate iá, ka naʻe ʻikai pē te ne lava ʻo fakaava ʻa e seifí.

Naʻe faifai pea naʻe hū mai ha fefine ki he lokí. Naʻe ʻi ai foki mo haʻane foʻi kī. Naʻe mahino ʻaupito ʻa e kehe ʻa ʻene foʻi kií mei he foʻi kī naʻá ne maʻu ʻe iá. Naʻe hao ʻa e foʻi kī ʻa e fefiné ʻi he foʻi loka ʻe Naʻe faifai pea naʻe hū mai ha fefine ki he lokí. Naʻe ʻi ai foki mo haʻane foʻi kī. Naʻe mahino ʻaupito ʻa e kehe ʻa ʻene foʻi kií mei he foʻi kī naʻá ne maʻu ʻe iá. Naʻe hao ʻa e foʻi kī ʻa e fefiné ʻi he foʻi loka ʻe tahá. Naʻe ongoʻi ai ʻe he tangatá ha māluʻia ʻo hono lotó ʻi heʻene ʻiloʻi ʻe ʻikai te ne lava ʻo maʻu ʻa e koloa tukufakaholo ʻoku totonu ke ne maʻú kapau ʻe ʻikai kau ki ai mo e fefiné.

Naʻá na fai ai ha fuakava te na fakaava fakataha ʻa e loka ki he mataʻi koloá, peá na felotoi ai ki he meʻa ko ʻení, ʻe hanga ʻe he tangatá ʻo tokangaʻi mo maluʻi ʻa e loki malú, kae tokangaʻi ʻe he fefiné ʻa e mataʻikoloá. Naʻe ʻikai tokanga ʻa e fefiné ia ki he hoko ʻa e tangatá ko e toko taha maluʻi ʻo e loki malú, ʻi he foʻi kī ʻe ua ʻokú ne maʻú, he ko ʻene taumuʻa kakató ke fakapapauʻi ʻokú ne malu ʻi heʻene tokangaʻi ʻa e meʻa ko ia ʻoku mahuʻinga taha kiate kinaua fakatouʻosí. Naʻá na fakaava fakataha ai ʻa e seifí ʻo maʻu hona tofiʻa tukufakaholó. Naʻá na fiefia ai, he ʻoku hangē ko e palōmesi naʻe fai maí, ʻe ʻikai pē toe ʻosi ia.

Ko e fiefia lahi moʻoni naʻá na maʻu ʻi heʻena ʻiloʻi te na lava ʻo foaki ʻa e mataʻi koloá ke maʻu foki ʻe heʻena fānaú, pea te nau lava ʻo maʻu kakato ia, pea ʻikai toe ʻosi ʻo aʻu ki he toʻu tangata fakamuimui tahá.

Mahalo ʻe ʻi ai ha kiʻi tokosiʻi ʻi hona hakó ʻe ʻikai te nau maʻu ha hoa ʻa ia te ne maʻu ʻa e foʻi kī tatau, pe ʻoku nau feʻunga pe taau pea fie tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻa ia ʻoku kau ki he mataʻikoloá. Ka neongo iá, kapau te nau tauhi pē ʻe kinautolu ʻa e ngaahi fekaú, ʻe ʻikai taʻofi meiate kinautolu ha tāpuaki ʻe taha ʻo aʻu ki he ngaahi tāpuaki iiki tahá.

Naʻá na akoʻi ʻa ʻena fānaú ki he anga ʻo ʻenau tauhi ʻa ʻenau ngaahi kií mo e ngaahi fuakavá, koeʻuhí he naʻe hanga ʻe ha niʻihi ʻo ʻahiʻahiʻi kinaua ke na fakaʻaongaʻi taʻetotonu ʻa ʻena mataʻikoloá.

Naʻe aʻu ai ki he taimi, ʻa ia naʻe haʻu ai ha niʻihi toko siʻi ki hona hakó ʻa ia naʻe kākaaʻi ʻa kinautolu pe naʻa nau meheka pe siokita, koeʻuhi he naʻe foaki ki he taha ha foʻi kī ʻe ua kae foaki ki he toko taha ʻa e foʻi kī pē taha. Naʻe pehē leva ʻe he niʻihi siokita ko iá, “Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku ʻikai ke foaki mai ai ʻa e mataʻikoloá kiate au toko taha pē ke u fakaʻaongaʻi ia ʻi heʻeku faʻiteliha ʻaʻaku pē?”

Naʻe feinga ha niʻihi ke nau hanga ʻo liliu ʻa e anga ʻo e foʻi kī naʻe foaki mai kiate kinautolú ke faitatau mo e foʻi kī ʻe tahá. Naʻa nau pehē tokua te ne lava ʻo fakaava fakatouʻosi ʻa e ongo foʻi loká. Ka naʻe tāpuniʻi pē ʻa e seifí ia ʻo ʻikai ava mai kiate kinautolu. Naʻe ʻikai hano ʻaonga ʻo e foʻi kī naʻa nau liliú, ko ia naʻe mole ai meiate kinautolu ʻa honau tofiʻa tukufakaholó.

Ko kinautolu ne nau maʻu ʻa e mataʻikoloá ʻi he loto-fakafetaʻí pea nau talangofua ki he ngaahi fono ʻoku kau ki aí, naʻa nau maʻu ʻa e fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga ʻi he moʻuí ni pea mo e taʻengatá kotoa.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he palani ʻo e fiefia ʻa ʻetau Tamaí, pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi ia ʻi he huafa ʻo Ia ʻa ia naʻá Ne fakahoko ʻa e Fakaleleí, koeʻuhí ke lava ʻo fakahoko ai ia.

Mei ha malanga naʻe fai ʻe ʻEletā Peeka ʻi he konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻi ʻOkatopa ʻo e 1993 (vakai ki he Conference Report, Oct. 1993, 27–31; pe Ensign, Nov. 1993, 21–24; Tūhulu, Sānuali 1994, 28).