Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni ʻa e Fāmilí
Lēsoni 15: Fakahinohinoʻi ʻo e Fānaú ʻi Heʻenau Fakahoko ʻEnau Ngaahi Filí


Lēsoni 15

Fakahinohinoʻi ʻo e Fānaú ʻi Heʻenau Fakahoko ʻEnau Ngaahi Filí

Ngaahi Fakakaukau ki Hono Fakahokó

Fakahoko ha taha pe ko e ongo fokotuʻu ko ʻení ʻo fakatatau ki hoʻo ngaahi fiemaʻú pe ngaahi tuʻunga ʻokú ke ʻi aí.

  • Naʻe fai mai ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻi he fakamatala ke lau ʻi laló, ha fokotuʻu ʻe fā ke tokoniʻi kitautolu ke tau “fokotuʻu ha kolotau ʻo e tui ʻi hotau ngaahi ʻapí pea ke nau maʻa mo angamaʻa mo haohaoa pea nau feʻunga kakato ke nau hū ki he temipalé.” Lau ʻa ʻene ngaahi fokotuʻú pea fokotuʻu ha ngaahi palani mahino ke ke muimui i he ngaahi fokotuʻu ko iá ʻi homou ʻapí.

  • Fakakaukau ki he fili ʻe fehangahangai mo e tamasiʻi pe taʻahine taki taha ʻi homou fāmilí ʻi he akó, ʻi ʻapi, pe ʻi ha ngaahi feituʻu kehe foki. Fakakaukau ki ha meʻa te ke lava ʻo fai ke tokoniʻi ai ʻa kinautolu taki taha ke nau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku māʻoniʻoní.

Tohi ke Lau

Ako ki he fakamatala ko ʻení. Lau pea aleaʻi ʻa e fakamatalá mo ho malí kapau kuó ke ʻosi mali.

Hangé ha Afi Taʻe-FAʻA-Maté

ʻEletā M. Russell Ballard
ʻO e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu-Mā-Uá

Ko e Fiefia ʻo e Mali Temipalé

ʻOku tātātaha ke u faʻa maʻu ha faingamālie ke u ngāue fakafofonga ai ʻi he temipale ʻi ha taimi ʻe mali mo sila ai ha ongo mātuʻa kei talavou ʻi he fale ʻo e ʻEikí. Ko ha ngaahi taimi makehe maʻu pē ʻeni ki he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá. Ko e faʻahinga ongo ʻoku maʻu ʻi he taimi ko iá ko ha ongoʻi nonga mo fiemālie ʻo kanoni ʻaki e fiefia fakaemāmaní pea mo e fiefia taʻengata ʻi he ngaahi fofonga loʻimataʻia ʻo e ongo faʻē ne na lotua ʻa e ʻaho ko ʻení ʻaki ʻa e kotoa ʻo hona lotó. ʻOkú ke mamata ki ai ʻi he fofonga ʻo e ngaahi tamai, ʻa ia ko e fuofua taimi ʻeni ʻi ha ngaahi māhina lahi, ʻoku nau fakakaukau ki ha meʻa makehe mei he founga ʻo hano totongi e kotoa ʻo e ngaahi fakamolé. Ka ko e meʻa tēpuú, ʻokú ke mamata ki ai ʻi he fofonga ʻo ha ongo meʻa mali angamāʻoniʻoni kuó na moʻui ʻaki moʻoni e ngaahi akonaki ʻo e ongongoleleí, ʻo siʻaki e ngaahi fakatau-ele ʻo e māmaní. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga ongo makehe, he ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi ʻe ha taha, ʻoku maʻu ʻe kinautolu kuo nau moʻui maʻa mo haohaoa mo angamaʻá.

Kuo Tuʻutuʻuni Pau ʻa e Ngaahi Tuʻunga Fakaeangamaʻá

ʻOku fuʻu tokolahi ha niʻihi ʻo ʻetau kau talavoú ʻoku nau moʻulaloa ki he ngaahi tākiekina mālohi ʻa e māmaní ʻoku fonu ʻi he ngaahi pōpoaki kovi mo e ngaahi tōʻonga taʻe maʻá. ʻOku teuaki mai ʻe Lusifā ha tau fakalilifu moʻoni ʻo tatau pē ki he ngaahi laumālie toulekeleká, pea ʻoku fakautuutu e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku kafo aí. Kuo liliu e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻo e māmaní ʻo hangē ko ha ʻoneʻone ʻi ha toafa ʻoku puhi ʻe he havilí. Ko e meʻa ko ia ne ʻikai te tau fanongoa pe talí, kuo hoko ia ko ha meʻa anga-maheni. Kuo taʻe ʻamanekina e liliu e fakakaukau ʻa e māmaní he ko kinautolu ko ia ʻoku fili ke fai ki ha ngaahi tala fakafonua ʻo e moʻui maʻá, kuo lau kinautolu ia ko ha kakai faikehe, ʻo hangē tofu pē kuo pau ke nau fakatonuhiaʻi ʻenau holi ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

Ka ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe taha ʻoku pau: kuo teʻeki ai ke liliu e ngaahi fekaú ia. ʻOua muʻa naʻa ʻi ai ha maʻu hala ai. Ko e tonú ʻoku kei tonu pē ia. Ko e halá ʻoku kei hala pē ia, neongo pe ko e hā hano fakapoto hono fakapuliki kinautolu ʻi he ngaahi totonu ke fakaʻapaʻapaʻi pe fakapolitikalé. ʻOku tau tui ki he angamaʻa ki muʻa ʻi he nofo malí pea ʻi he fai mateaki ʻo taʻe ngata hili ʻa e malí. Ko e tuʻunga ʻulungā- anga ko iá ko e tuʻunga ʻulungāanga moʻoni ia ʻo e totonú. ʻOku ʻikai fakataumuʻa ia ki he loto ʻo e kakaí pe fakafalala ki he ngaahi meʻa ne hoko pe tūkunga makehe. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tālangaʻí ia pe ko ha ngaahi tuʻunga ʻulungāanga kehe ʻo e ongongoleleí.

Ko Hono Langa Hake ʻo e Ngaahi Kolotau ʻo e Tui ʻi he ʻApí

Ka ʻoku ʻi ai ha fuʻu fie maʻu ki he ngaahi mātuʻá, kau takí mo e kau faiakó ke tokoniʻi ʻetau toʻu tupú ke nau ako ke mahino, ʻofa, fakamahuʻingaʻi mo moʻuiʻaki e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻo e ongongoleleí. Kuo pau ke tuʻu fakataha ʻa e ngaahi mātuʻá mo e toʻu tupú ʻo maluʻi kinautolu mei he fakapoto mo e olopoto ʻa e ʻahiʻahí. Kuo pau ke tau angatonu mo mateaki, ngāue ʻaonga mo fakapapauʻi te tau moʻui ʻaki e ongoongoleleí ʻo hangē ko e fai feinga ko ia ʻa e ʻahiʻahí ke fakaʻauha ia—mo kitautolú.

ʻOku lahi e tukupā mo e faingataʻa ʻi muʻa ʻia kitautolú. ʻOku tuʻu ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e ngaahi laumālie taʻe faʻa mate ʻo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha founga ʻe fā ʻe lava ke tau langa ai ha kolotau ʻo e tui ʻi hotau ngaahi ʻapí kae tautautefito ke tokoni ki hono teuteuʻi hotau toʻu tupú ke nau maʻa, angamaʻa mo haohaoa, ʻo moʻui taau kakato ke hū ki he temipalé.

Akoʻi ki he Fānaú ʻa e Ongoongoleleí

Ko e ʻuluakí, ko e ngaahi fakamatala ʻo e ongoongoleleí. Ko e fakamatala mahuʻinga taha mo liliumoʻui ʻoku ou ʻiloʻí ko e ʻilo ko ia ko e fānau moʻoni kitautolu ʻa e ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá. ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene tonu fakatokāteliné, ka ʻoku mahuʻinga fakalaumālie foki ia. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene lotu hūfekiná, “Pea ko ʻeni ʻa e moʻui taʻengatá ko ʻenau ʻilo Koe ko e ʻOtua moʻoni pē taha mo Sīsū Kalaisi ʻa ia naʻá Ke fekaú” (Sione 17:3). Ke ʻiloʻi ʻa e Tamai Hēvaní mo mahino kia kitautolu ʻa e moʻuí ni mo ʻetau fengāueʻaki mo Ia ko ʻetau Tamai mo hotau ʻOtuá, kuo pau ke tau ʻiloʻi e taumuʻa ʻo e moʻuí pea ʻamanaki lelei ki he moʻui ka hoko maí. ʻOku fie maʻu ke ʻiloʻi ʻe hotau ngaahi fāmilí ʻokú Ne moʻui, pea ko e moʻoni ko Hono ngaahi foha mo Hono ngaahi ʻofefine kitautolu pea ʻoku tau hoko ko ha kau ʻea hoko ki he meʻa kotoa ʻokú Ne maʻú, ʻo tatau pē ʻi he taimí ni pea taʻengata. ʻI heʻetau ongoʻi malu he ʻilo ko iá, ʻe siʻisiʻi leva ai ke fekumi e kau mēmipa ʻo e fāmilí ki ha ngaahi tohoaki ʻa e tēvoló pea ngalingali leva te nau sio ki he ʻOtuá pea moʻui (vakai, Nōmipa 21:8).

Moʻui ʻo Fakatatau ki he Fuakavá, Kae ʻIkai Fakatatau ki he Meʻa ʻoku Faingofuá

Kaekehe, ʻoku fie maʻu ke tō-kakano ʻi hotau lotó ʻa e fakamoʻoni mālohi ko ia ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻo hangē ko ia ne maʻu ʻe heʻetau ngaahi kui paionia ki muʻá. Manatuʻi e taimi naʻe tō ai ʻa Nāvū ʻi Sepitema ʻo e 1846 pea mo e ngaahi tūkunga fakaʻofa moʻoni ʻo e kāingalotú ʻi he ngaahi ʻapitanga masivá. “i he taimi ne aʻu ai e talá ki he ʻApitanga ʻo e Faʻahitaʻu Momokó, ne ui fakataha leva ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e Kau Takí. Hili ʻene fakamatalaʻi e meʻa ʻoku hokó mo fakamanatu kia kinautolu ʻa e fuakava ne nau fai ʻi he Temipale Nāvuú he ʻikai lava ke liʻaki ha taha ʻoku fie haʻu, neongo pe ʻoku fēfē fau hono masivá, naʻá ne ʻoange leva kia kinautolu ʻa e tukupā fakaofo ko ʻení:

Naʻá ne pehē, “Ko e taimi pē ʻeni ki he ngāué. Tuku ke ongo ki homou lotó e vevela ʻa e ngaahi fuakava ne mou fai ʻi he Fale ʻo e ʻEikí, ʻo hangē ha afi taʻe faʻa maté” (Journal History of The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints, 27 Sept. 1846, 1 toe fakamamafaʻi). ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, neongo e ngaahi tūkunga fakaʻofa ʻi he ʻApitanga Fakafaʻahitaʻu Momokó, ne fononga fakahahake ai ha ngaahi sali-ote lahi ke fakahaofi e Kāingalotu ʻi he ngaahi ʻapitanga fakaʻofa ko ia he matāfanga ʻo e Vaitafe Misisipí.

ʻOku tau faʻa fanongo ki he faingataʻaʻia mo e feilaulau ne kātekina ʻe he kāingalotu ʻi muʻá, pea tau fehuʻi leva kia kitautolu, Ne nau lava fēfē nai ke fakahoko iá? Ko e hā ha meʻa naʻá ne ʻoange kia kinautolu ha faʻahinga ivi peheé? ʻOku toka ha konga ʻo e talí ʻi he ngaahi lea mālohi ko ia ʻa Palesiteni ʻIongí. Kuo fakahoko ʻe he kāingalotu ko iá ha ngaahi fuakava ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku vela e ngaahi fuakava ko iá ʻo hangē ha afi taʻe faʻa maté.

ʻOku ʻi ai ha taimi ʻe niʻihi ʻoku faʻa fakatauveleʻi ai ke tuku pe puleʻi ʻetau moʻuí ʻe he faingamālié kae ʻikai ko e fuakavá. ʻOku ʻikai faingamālie maʻu pē ke moʻuiʻaki e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻo e ongoongoleleí mo taukaveʻi e moʻoní pea fakamoʻoniʻi e Ongoongolelei kuo Toe Fakafoki Maí. ʻOku ʻikai faʻa faingamālie foki ke vahevahe e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé. ʻOku ʻikai foki ke tau tali ha uiuiʻi ʻi he Siasí he ʻoku ʻikai ke tau faingamālie, tautautefito kapau ko e ui ko ia ʻoku fie maʻu ke tau ngāueʻi ʻaki hotau iví. ʻOku tātātaha ke hoko mai e ngaah faingamālie ke tokoniʻi e niʻihi kehé ʻi ha founga ʻaongá, ʻo hangē ko ia ne tau fuakava ke faí, ʻi ha ngaahi taimi ʻoku tau faingamālie ai. Ka ʻoku ʻikai ha mālohi fakalaumālie ʻi he moʻui fakatatau mo e taimi ʻoku tau faingamālie aí. ʻOku hoko mai ʻa e mālohí ʻi heʻetau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá. ʻI heʻetau vakai ko ia ki he moʻui ʻa e Kāingalotu he kamataʻanga ʻo e Siasí, ʻoku tau mamata ai naʻe hoko ʻenau fuakavá ko e tefitoʻi mālohi ia ʻo ʻenau moʻuí. Naʻe mālohi feʻunga ʻenau sīpingá mo ʻenau fakamoʻoní ke takiekina ha toʻutangata hokohoko ʻo ʻenau fānaú.

Akoʻi ki he Fānaú ʻa e Angamaʻá

ʻI he tupu ko ia ʻetau fānaú, ʻoku nau fie maʻu ha ngaahi fakamatala ʻoku akoʻi fakahangatonu ʻe he ngaahi mātuʻá mo mahino ngofua ʻo fekauʻaki o e meʻa ʻoku totonú mo ia ʻoku ʻikai ke totonú. ʻOku fie maʻu ke akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ʻata mo e ngaahi talanoa fakalieliá. ʻOku fie maʻu ke ʻiloʻi ʻe he fānaú mo e toʻutupú mei he ngaahi mātuʻa ko e ʻata fakalieliá, ʻi ha faʻahinga fōtunga pē, ko ha meʻa ngāue ia ʻa e tēvoló; pea kapau ʻe vaʻingaʻaki ia ʻe ha taha, ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi ke maʻu, fakafeʻatungiaʻi mo fakaʻauha ʻa e laumālie ʻo e tangatá. ʻOku fie maʻu ke ʻoua naʻa nau fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea kapekape pea ʻoua ʻaupito naʻa nau teitei takuanoa e huafa ʻo e ʻEikí. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa nau lea ʻaki e ngaahi hua kovi ʻoku nau fanongo aí. Akoʻi e fāmilí ke ʻoua naʻa nau fakafanongo ki he ngaahi hiva ʻokú ne fakafiefiaʻi e holi koví. Talanoa mahino kia kinautolu fekauʻaki mo e feʻauakí pea mo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí fekauʻaki mo e angamaʻá. Tuku ke haʻu ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení mei he mātuʻá ʻi ʻapi ʻi ha founga taau. ʻOku fie maʻu ʻe he mēmipa kotoa pē ʻo e fāmilí ke ne ʻiloʻi e ngaahi laó pea ke nau ongoʻi malu fakalaumālie ka nau tauhi kinautolu. Pea ʻi he taimi ʻe fakahoko ai ha ngaahi fehālākí, kuo pau ke mahino ʻa e Fakalelei fakaofo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo tali ia kae lava ʻo fakafou ʻi he founga kakato mo faingataʻa ʻo e fakatomalá, ʻa hono maʻu ʻo e fakamolemolé mo e ʻamanaki lelei taʻe tū- kua ki he kahaʻú. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau foʻi ʻi heʻetau feinga fakafoʻituitui mo fakafāmili ki he moʻui taʻengatá.

Kae pangó, kuo fuʻu tokolahi ha ngaahi mātuʻa ʻi he māmaní he ʻahó ni kuo nau tuku ange e fatongia ʻo hono akoʻi e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko ʻení mo ha ngaahi tokāteline kehe ʻo e Siasí ki honau ngaahi fāmilí, ʻo nau tui ʻe hanga ʻe ha niʻihi kehe ʻo fakahoko ia; ʻe honau kulupu fakatoʻú, ʻapiakó, kau taki mo e kau faiako faka-Siasí pea pehē foki ki he mītiá. ʻI he ʻaho kotoa pē, ʻoku ako ʻetau fānaú, fakafonu honau ʻatamaí mo honau lotó ʻaki e ngaahi meʻa ʻoku hokó pea mo e ngaahi fakakaukau ʻoku mālohi ʻene uesia e ngaahi founga ʻulungāanga mahuʻinga fakatāutahá.

Fefakamālohia ʻAki ʻa Kitautolu ke Tau Lavaʻi ʻa e Koví

Siʻi ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻoku fie maʻu ke tau felangaki hake ʻaki mo fakatōkakano ʻi hotau lotó ha tui ʻoku lahi angé ke maluʻi ʻaki kitautolu ʻa e loto toʻa ke tauhi e ngaahi fekaú ʻi ha māmani ʻoku hulutuʻa mo fakautuutu ai e faiangahalá. ʻOku fie maʻu ke tau ului moʻoni ki he ongoongolelei ʻo Kalaisí, kae lava ke ulo ʻi hotau lotó ʻa e afi ʻo e fuakavá ʻo hangē ha afi taʻe faʻa maté. Pea ʻi he faʻahinga tui ko iá, te tau lava ʻo fai ʻa ia ʻoku fie maʻú ke hoko hoko atu ai ʻi he moʻoni mo e moʻui taau.

Fetuʻutaki Tauʻatāina mo e Fānaú

Uá, ko e fetuʻutakí. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ki he vā ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ka ko ha fetuʻutaki ʻoku tauʻatāina mo faitotonu. ʻOku tonu ʻeni tautautefito ki he ngaahi mātuʻa ʻoku nau feinga ke akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻo e ongoongoleleí ki heʻenau fānaú. Ko e malava ko ia ke talatalaifale mo e toʻutupú—pea mahalo ʻoku mahuʻinga ange ia, ke ke fakafanongo moʻoni ki he ngaahi meʻa ʻoku nau tokanga ki aí—ko e fakavaʻe ia ʻe lava ke langa ai ha vā ʻoku leleí. Ko e meʻa ko ia ʻoku tau faʻa mamata ai he taimi ʻe niʻihi ʻi honau fofongá pea mo ia ʻoku tau ongoʻi ʻi hotau lotó, ʻe lelei ange ʻene fetuʻutakí ʻaʻana ʻi he ngaahi meʻa ko ia ʻoku tau fanongo mo lea ʻakí. Ko ha faleʻi ʻeni kia kimoutolu fānau: ʻOua naʻa teitei ʻi ai ha taimi te ke anga taʻe fakaʻapaʻapa ai ki hoʻo mātuʻá. Kuo pau ke ke ako foki ke fakafanongo, tautautefito ki he faleʻi hoʻo faʻeé mo hoʻo tamaí pea mo e ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié. ʻOku fie maʻu ke tau tokanga mo pukemaʻu e ngaahi mōmeniti makehe ko ia ʻoku fakahoko ai e akoʻí ʻa ia ʻoku faʻa hokoʻi hotau vā fakafāmilí pea ʻoku fie maʻu ke tau fakapapau he taimí ni ke tau fakahoko maʻu pē ʻa e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí ʻi he pō Mōnite kotoa pē.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi momeniti mālohi ʻo e fetuʻutakí ʻo fakafou ʻi he lotu fakafāmilí pea mo hono ako fakafāmili ʻo e folofolá fakaʻahó. ʻE tokoni e folofolá ke ne fakamatalaʻi e ngaahi taumuʻa mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga fakafāmilí, pea ʻe tokoni hano aleaʻi fakataha kinautolú ke ako ai e fāmilí ke nau toe ongoʻi malu fakatāutaha, mālohi fakalaumālie mo fakafalala ange ai kia kinautolu pē. ʻOku fie maʻu ki he meʻá ni ha taimi, pea ko ia ʻoku fie maʻu ai ke tau talatalaifale fakataha ʻo fe- kauʻaki mo e lahi e taimi ʻe fakaʻatā ki he sio televī- sone, lahi e heleʻuhila, vitiō, vaʻinga vitiō, taimi he ʻinitanetí pe ngaahi ʻekitivitī ke fai ʻi ʻapi mo vahe mei ʻapí.

ʻOku Totonu ke Tokoni ʻa e Mātuʻá mo e Kau Takí

Tolú, ko e kau ki heʻenau moʻuí. Ko e fatongia ia ʻo e mātuʻá ke hū mai ʻo kau ʻi he taimi ʻokú na mamata ai ʻoku fai ha ngaahi fili halá. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ke toʻo ai ʻe he mātuʻá ia mei he fānaú ʻa e meʻaʻofa ʻo e tauʻatāina ke filí. Koeʻuhí ko e tauʻatāina ke filí ko ha meʻaʻofa fakaʻotua ia ʻoku foaki mai, ko hono moʻoni taupotu tahá, ko e fili ko ia ki he meʻa te nau faí, anga ʻo ʻenau tōʻongá pea mo e meʻa ko ia te nau tui ki aí, ʻe tuku maʻu pē ia kia kinautolu. Ka ʻi heʻetau hoko ko e ngaahi mātuá, ʻoku fie maʻu ke tau fakapapauʻi ʻoku mahino kia kinautolu ʻa e tōʻonga tāú mo e ngaahi nunuʻa ʻe hoko ʻo kapau te nau tulifua ai pē ʻi he ngaahi meʻa ʻoku halá. Manatuʻi, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ia ko ha kau fai sivi taʻe fakalao ʻi ʻapi. Ko e ngaahi heleʻuhilá, ngaahi makasiní, ngaahi polokalama televīsoné, ngaahi vitioó, ʻInitanetí mo e ngaahi mītia kehé, ko ha kau fakaafe pē kinautolu ki ho ʻapí pea ʻoku totonu ke toki talitali lelei pē kinautolu ʻi he taimi ʻoku nau taau ai ki he fakafiefia ʻa e fāmilí. ʻAi ʻa ʻapi ke hoko ko ha taulanga ū ʻo e melinó mo e anga māʻoniʻoní. ʻOua naʻa tuku ʻa e takiekina koví ke ne fakaʻuliʻi ho ʻātakai fakalaumālie makehé. Angaʻofa, fakaʻatuʻi, angalelei mo faʻa fakakaukau ʻi he meʻa ʻokú ke leaʻakí mo e founga ʻokú ke ngaohi ʻaki e niʻihi kehé. Pea ʻe hanga leva ʻe he ngaahi taumuʻa fakafāmili ʻoku fakavaʻe ʻaki e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻo e ongoongoleleí ʻo fakafaingofuaʻi hono fai ʻo e ngaahi fili ʻoku leleí.

ʻOku fakaʻaongaʻi pē foki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau ki he kau pīsopé, kau faiakó mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi hoʻomou ngāue ko ia ke tokoniʻi e ngaahi fāmilí. ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke ke tuʻu faka-toupīkoi holo kae fai ʻe kinautolu ʻokú ke tokangaʻí ha ngaahi fili fakaangamaʻa ʻoku halá. ʻI he taimi ʻe hoko ai ha taha ʻi hoʻo toʻutupú ko ha ʻahiʻahi kiate koe ʻi he tuʻunga fakaeangamaʻá, ʻoku faʻa ʻi ai maʻu pē ha taha—ha mātuá, ha taki, ha faiako—te ne lava ʻo fakatupu ha faikehekehe ʻaki haʻane kau mai ke fakaleleiʻi ia ʻi he ʻofa mo e angalelei.

Hoko ko ha Faʻifaʻitakiʻanga Lelei ki he Fānaú

Ko hono faá, ko e faʻifaʻitakiʻangá. Hangē tofu pē ko haʻane faingataʻa ki ha kakai ongosia ke kumi hono halá ʻi ha taha taʻe tokoniʻi ʻe he kāpasa, ʻoku faʻa faingataʻa pē foki ki he fānaú mo e toʻu tupú ke nau ʻilo honau halá ʻi he uhouhonga ʻo e ʻōseni ʻo e moʻuí taʻe ʻi ai ha faʻifaʻitaki ʻanga lelei ke hoko ko ha maama ke ne fakahinohinoʻi kinautolu. He ʻikai lava ke tau fakatetuʻa kia kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa ko ia ʻoku taʻe tāú kapau te nau mamata ki heʻenau mātuʻá ʻoku nau fakaongoongokoviʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo tōnounou ke moʻuiʻaki e ongongoleleí.

ʻI heʻetau hoko ko e ngaahi mātuʻá, kau taki mo e kau faiakó, ko hotau fatongia toputapu ia ke tā ha sī- pinga mālohi mo fakafoʻituitui ʻo e ivi angatonú, loto toʻá, feilaulau, ngāue tokoni taʻesiokitá mo e mapuleʻi kitá. Ko e ngaahi ʻulungaanga ʻeni te nau tokoniʻi hotau toʻutupú ke nau pikimaʻu ki he vaʻa ukamea ʻo e ongoongoleleí mo nofomaʻu ʻi he hala hangatonu mo fāsiʻí.

ʻOku Tokoni Hono Moʻuiʻaki ʻo e Ongoongoleleí ki he Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Fehālākí

ʻOku ou fakaʻamu ange te u fakahā atu ʻe ola lelei maʻu pē hano tukutaha ʻetau tokangá ʻi he fakamatalá, fetuʻutakí, kau ki heʻenau moʻuí pea mo e faʻifaʻitakiʻangá, ʻo maʻu ai ha fāmili haohaoa mo ha fānau haohaoa he ʻikai ke nau teitei hē mei he ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻo e ongongoleleí. Kae pangó, ʻoku ʻikai ke pehē ia. Ka ko e ngaahi fāmili ko ia ʻoku nau ʻiloʻi, akoʻi mo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo hono ngaahi tuʻunga ʻulungāngá, ʻe ngalingali te nau hao mei he mamahi ʻo e ngaahi fehalaaki mamafá. ʻI he taimi ʻoku fokotuʻu ai ha fetuʻutaki lelei mo fuoloá pea tuʻuloa mo e faʻifaʻitaki ʻanga leleí, ʻe faingofua ange ai ke fakahoko e talatalaifale mo e fealeaʻaki fakataha ʻo fekauʻaki mo e ngaahi palopalema fakatāutahá mo ʻaʻeva holo he ngaahi liliu ʻoku fie maʻu ke tāpuekina ai e moʻui ʻa e mēmipa kotoa pē ʻo e fāmilí.

Fakafanongo ange ki he faleʻi mahuʻinga ʻa e Tuʻi ko Penisimaní:

“ʻOku ʻikai te u lava ke fakahā kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku mou lava ai ke fai angahalá; he ʻoku ʻi ai ha ngaahi hala mo ha ngaahi founga kehekehe, ʻio, ʻoku pehē fau honau lahí ʻoku ʻikai te u malava ai ke lau ia.

“Ka ʻoku ou lava ke fakahā kiate kimoutolu ʻa e meʻa ko ʻeni, kapau ʻoku ʻikai te mou tokangaʻi ʻa kimoutolu, mo hoʻomou ngaahi fakakaukaú mo hoʻomou ngaahi leá, mo hoʻomou ngaahi ngāué pea tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo tuʻumaʻu ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo hoʻomou moʻuí ʻi he tui ki he ngaahi meʻa kuo mou fanongo ki ai ʻoku kau ki he hāʻele mai ʻa hotau ʻEikí, pehē kuo pau ke mou malaʻia. Pea ko ʻeni ʻe tangata, manatu, pea ʻoua ʻe [ʻauha]” (Mōsaia 4:29–30).

Siʻi ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ʻofa ke tāpuakiʻi kotoa kitautolu ʻe he ʻOtuá kae lava ʻo ulo ʻi hotau ngaahi lotó ʻa ʻetau ngahi fuakavá ʻo hangē ha afi taʻe faʻa maté. ʻOfa ke tau teuteu fakalaumālie ke fakafoʻou ʻetau ngaahi fuakava toputapú ʻi he uike kotoa pē ʻi heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití. ʻE fakalā- ngilangiʻi ai ʻa e ʻEikí pea te tau takitaha faifeinga ke fai hotau fatongiá, ʻi he ngaahi ʻaho fakafiefia mo maʻongoʻonga taha ko ʻení, ke langa Hono Siasí ʻaki ʻetau fakamālohia hotau ngaahi fāmilí, ko ʻeku lotú ia ʻi he loto fakatōkilalo moʻoni.

Mei ha malanga naʻe fai ʻe ʻEletā Pālati ʻi he konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻi ʻEpeleli 1999 (vakai ki he Conference Report, Apr. 1999, 111–15; pe Ensign, May 1999, 85–87; pe Liahona, Siulai 1999, 101–104).