Konifelenisi Lahi
Ko e Ngaahi ʻApi Lelei Tahá
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020


Ko e Ngaahi ʻApi Lelei Tahá

Ko e Fakamoʻuí ʻa e ʻenisinia, tufunga mo e tokotaha teuteu fale lelei tahá. Ko ʻEne ngāué ke haohaoa mo fiefia taʻengata ʻa hotau laumālié.

Ne tohoakiʻi ʻeku tokangá kimuí ni mai, ʻe ha papa tuʻuaki ʻi Sōleki Siti. Naʻá ne tuʻuaki ha kautaha naunau fale mo tisaini lotofale. Naʻe ʻasi ai ʻo pehē, “Faifatongia maʻá e Ngaahi ʻApi Lelei Taha ʻi Sōleki Sití.”

Naʻe makehe e pōpoaki ko ʻení—ko e hā ʻa e “ʻapi lelei taha”? Ne u fakakaukau ai ki ha fehuʻi, tautautefito ki heʻene fekauʻaki mo e fānau ne u ohi hake mo hoku uaifi ko Kefí, pea mo e fānau ʻoku nau ohi hake he ʻaho ní. Hangē ko e ngaahi mātuʻa he feituʻu kotoa pē, ne ma hohaʻa mo lotua homa fāmilí. ʻOkú ma kei fai pē ia. ʻOkú ma fie maʻu fakamātoato ʻa e lelei tahá maʻanautolu. ʻE lava fēfē ke nau nofo mo ʻenau fānaú ʻi he ngaahi ʻapi lelei tahá? Kuó u fakakaukau ki he ngaahi ʻapi ʻo ha kau mēmipa ʻo e Siasí kuó u maʻu mo Kefi ha faingamālie ke ʻaʻahi ki aí. Kuo fakaafeʻi kimaua ki ha ngaahi ʻapi ʻi Kōlea mo Keniā, ʻi he ʻotu Filipainí mo Pelū, ʻi Laosi mo Lativia. Tuku muʻa ke u vahevahe atu ha ngaahi meʻa ʻe fā fekauʻaki mo e ngaahi ʻapi leleí.

ʻUluakí, mei he anga e vakai mai ʻa e ʻEikí, ʻoku makatuʻunga e ngaahi ʻapi lelei tahá mei he ngaahi ʻulungaanga fakataautaha ʻo e kakai ʻoku nofo aí. ʻOku ʻikai tuʻunga e lelei ʻa e ngaahi ʻapi ko ʻení ʻi ha faʻahinga founga mahuʻinga pe tuʻuloa koeʻuhí ko ʻenau naunau falé pe ko e mahuʻinga pe tuʻunga fakasōsiale ʻo e kakai ʻoku ʻanautolú. Ko e tuʻunga lelei taha ʻo ha faʻahinga ʻapi ko e hoʻata mai ko ia ʻa e ʻīmisi ʻo Kalaisí meiate kinautolu ʻoku nofo ʻi he ʻapí. Ko e meʻa mahuʻingá ko e faʻunga ʻo e ngaahi laumālie ʻo e kakai ʻoku nofo aí, kae ʻikai ko e falé.

ʻOku “faiiai” 1 pea maʻu ʻa e ʻulungaanga faka-Kalaisi ko ʻení ʻi hono loto ʻaki e fakalakalaka ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻOku fakamatamataleleiʻi ʻe he ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí e moʻui ʻa kinautolu ʻoku fāifeinga ke faileleí. ʻOku nau fakafonu e ʻapí ʻaki e maama ʻo e ongoongoleleí, neongo pe ʻoku kelekele pe māpele e falikí. Naʻa mo e taimi ko koe pē ʻi homou ʻapí ʻoku muimui he fakahinohino ke “fekumi [ki he ngaahi meʻa ko ʻení],”2 te ke lava ʻo tokoni ki hono fakanaunau fakalaumālie ʻa e ʻapi homou fāmilí.

ʻOku tau muimui he faleʻi ʻa e ʻEikí ke “fokotuʻutuʻu ʻa [kitautolu]; teuteu ʻa e meʻa ʻaonga kotoa pē; pea fokotuʻu ha fale” ʻaki hono fokotuʻutuʻu, teuteu, mo fokotuʻu ʻetau ngaahi moʻui fakalaumālié, kae ʻikai ko hotau ngaahi falé. ʻI heʻetau tulifua ʻi he faʻa kātaki ki he hala fuakava ʻa e Fakamoʻuí, ʻe hoko hotau ngaahi ʻapí ko ha “fale ʻo e nāunau, ko ha fale ʻo e maau, [pea] ko ha fale ʻo e ʻOtuá.”2

Uá, ʻoku fakafaingamālieʻi ʻe he kakai ʻi he ngaahi ʻapi lelei tahá ha taimi ke nau ako fakaʻaho e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí. Kuo fakaafeʻi kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke “liliu” mo “fakafoʻou” hotau ngaahi ʻapí ʻo fakafou ʻi hono ako ʻo e ongoongoleleí.4 ʻI heʻene fakaafé ʻokú ne pehē ai, ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi ʻapi leleí e ngāue maʻongoʻonga mo mahuʻinga ʻo e tupulaki fakataautahá mo hono fakafoʻou hotau ngaahi vaivaiʻangá. Ko e fakatomala fakaʻahó ko ha founga liliu ia ʻokú ne lava ʻo ʻai kitautolu ke tau angalelei ange, angaʻofa ange mo maʻu ha mahino lahi ange. ʻOku ʻomi kitautolu ʻe heʻetau ako e folofolá ke tau ofi ange ki he Fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe Heʻene manavaʻofá mo e ʻaloʻofá ke tau tupulaki.

ʻOku fakamatala e Tohi Tapú, Tohi ʻa Molomoná, mo e Mataʻitofe Mahuʻingá ki ha ngaahi talanoa ʻo ha ngaahi fāmili, ko ia ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he ʻikai lava ʻo fakatataua ʻa e ngaahi tohi tuʻutuʻuni fakalangi ko iá ki hono langa ʻo e ngaahi ʻapi lelei tahá. ʻOku nau hiki e ngaahi loto-hohaʻa ʻa e mātuʻá, ko e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ʻahiʻahí, ko e ikuna ʻa e māʻoniʻoní, ko e ngaahi faingataʻa ʻo e hongé mo e koloaʻiá, ko e fakamavanahē ʻa e taú mo e ngaahi pale ʻo e melinó. ʻOku toutou fakahaaʻi mai ʻe he folofolá e founga ne lavameʻa ai e ngaahi fāmilí ʻi heʻenau angamāʻoniʻoní mo e founga ne ʻikai ke nau lavameʻa ai ʻi heʻenau tulifua ki he ngaahi hala kehé.

Tolú, ʻoku muimui e ngaahi ʻapi leleí ʻi he founga naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEikí ki Hono ʻapi lelei tahá, ʻa e temipalé. Ko hono langa ha temipalé ʻoku kamata ʻaki ia ha ngaahi founga angamaheni—ko hono fakamaʻa mo fakatokaleleiʻi e konga kelekelé. ʻE malava ke fakahoa e ngaahi ngāue ko ia ki hono teuteu ʻo e konga kelekelé ki hono tauhi ʻo e ngaahi fekau tefitó. Ko e ngaahi fekaú ʻa e fakavaʻe ʻoku langa ai e moʻui fakaākongá. ʻOku tataki kitautolu ʻe he moʻui fakaākonga fakamoʻomoʻoní ke tau hoko ʻo mālohi, tuʻu ʻaliʻaliaki, pea taʻeueʻia 5ʻo hangē ko e faʻunga mālohi ki ha temipale. ʻOku fakaʻatā ʻe he faʻunga mālohi ko ʻení ke tuku mai ʻe he ʻEikí Hono Laumālié ke liliu hotau lotó.6 ʻI hono aʻusia ha liliu lahi ʻo e lotó ʻoku tatau ia mo hano tānaki ha ngaahi teuteu fakaʻofoʻofa ki he loto temipalé.

ʻI heʻetau hokohoko atu ʻi he tuí, ʻe liliu māmālie kitautolu ʻe he ʻEikí. ʻOku tau maʻu Hono ʻīmisí ʻi hotau fofongá pea kamata ke ne fakahoʻata e ʻofa mo e masani ʻo Hono ʻulungāngá.7 ʻI heʻetau hoko ʻo hangē ko Iá, te tau ongoʻi lata ʻi Hono falé, pea te Ne ongoʻi lata ʻi hotau ʻapí.

Te tau lava ʻo tauhi e fetuʻutaki ofi ʻo hotau ʻapí ki Hono ʻapí ʻaki ʻetau moʻui taau ki hono maʻu mo fakaʻaongaʻi ha lekomeni temipale ʻi he tuʻo lahi taha ʻo fakatatau mo e ngaahi tūkungá. ʻI heʻetau fai iá, ʻe nofoʻia foki hotau falé ʻe he māʻoniʻoni ʻo e fale ʻo e ʻEikí.

ʻOku ofi mai pē ʻa e Temipale Sōleki maʻongoʻongá. Naʻe langa ʻe he kau paioniá ʻaki ha ngaahi meʻangāue angamaheni, ngaahi naunau fakalotofonua, mo ha ngāue mālohi taʻetūkua, naʻe langa e temipalé mei he 1853 ki he 1893. Ko e ngāue lelei taha ne fakahoko ʻe he kau mēmipa .he kamata mai ʻa e Siasí ko hono tufungaʻi, langa mo palaniʻi e lotofalé, ʻo hoko ia ko ha fale laulōtaha ʻoku kei fakatumutumu ai ha lauimiliona.

Ko ha taʻu ʻeni ʻe meimei 130 mei hono fakatapui ʻo e temipalé. Hangē ko ia ne fakamatala ʻe ʻEletā Keuli E. Sitīvenisoni ʻaneafí, kuo fetongi e ngaahi tuʻunga fakaʻenisinia ne fakaʻaongaʻi ke fokotuʻutuʻu ʻaki e temipalé ʻe ha ngaahi tuʻunga foʻou mo malu ange. Kapau he ʻikai lava ke fakaleleiʻi hono langa mo e ngaahi vaivai fakatufunga ʻo e temipalé, ʻe tōnoa e falala e kau paioniá, ʻa ia ne nau fakahoko honau tūkuingatá pea tuku mai e temipalé ke tokangaʻi ʻe he ngaahi toʻu tangata kimui ní.

Kuo kamataʻi ʻe he Siasí ha ngāue taʻu fā ki hono fakaleleiʻi e faʻunga mo e tuʻunga mālohi ʻo e temipalé ke matuʻuaki e mofuiké.8 ʻE fakamālohia e fakavaʻé, falikí mo e ngaahi holisí. ʻE hanga ʻe he poto fakatufunga lelei taha ʻo e ʻaho ní ʻo fakaleleiʻi e temipalé ki he ngaahi tuʻunga fakaonopōní. He ʻikai ke tau lava ʻo vakai ki he ngaahi liliu fakatufungá, ka ʻe maʻongoʻonga mo mahuʻinga hono ngaahi olá. ʻI hono fakahoko e ngaahi ngāue kotoa ko ʻení, ʻe kei tauhi pē e ngaahi tuʻunga fakatisaini fakaʻofoʻofa ʻo e loto temipalé.

ʻOku totonu ke tau muimui ʻi he sīpinga kuo ʻomi kiate kitautolu ʻe he fakalelei ʻoku fai ki he Temipale Sōlekí pea fakaʻaongai ha taimi ke vakavakaiʻi hotau tuʻunga fakalaumālie fakafoʻituituí ke fakapapauʻi ʻoku lelei. ʻE lava ke tokoni kiate kitautolu takitaha hono toutou vakaiʻí, fakataha mo hono fehuʻi ki he ʻEikí, “Ko e hā ʻoku kei toe ke u faí?”9 ke lava ʻo tokoni ki hono langa ʻo ha ʻapi lelei tahá.

Faá, ʻoku hoko e ngaahi ʻapi leleí ko ha ungaʻanga mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ʻe “tuʻumālie ʻi he fonuá” ʻa kinautolu ʻoku tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.10 Ko e tuʻumālie ʻa e ʻOtuá ko e mālohi ia ke kei laka pē ki muʻa neongo e ngaahi palopalema ʻo e moʻuí.

Ne u ako ʻi he 2002 ha lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi palopalemá. Lolotonga haʻaku kei ʻi ʻAsanisoni, Palakuai, ne u fakataha ai mo e kau palesiteni fakasiteiki ʻo e fonuá. ʻI he taimi ko iá, ne fehangahangai ʻa Palakuai mo ha tōlalo fakapaʻanga, pea ne faingataʻaʻia ha kau mēmipa tokolahi ʻo e Siasí pea ʻikai lava ke feau ʻenau ngaahi fie maʻu vivilí. Ne teʻeki keu toe ʻalu ki ʻAmelika Tonga talu mei heʻeku ngāue fakafaifekaú pea teʻeki ke u ʻalu ki Palakuai. Ne u toki ngāue pē ʻi he Kau Palesitenisī Fakaʻēlia ko iá ʻi ha ngaahi uike siʻi. ʻI heʻeku momou ʻi hoku tuʻunga malava ke fakahoko ha fakahinohino ki he kau palesiteni fakasiteiki ko iá, ne u kole ange ke nau talamai pe ʻa e ngaahi meʻa ne lele lelei ʻi honau ngaahi siteikí. Ne talamai ʻe he ʻuluaki palesiteni siteikí ha ngaahi meʻa ne lele lelei. Ne talamai ʻe he tokotaha hokó ʻoku mau lelei pē pea mo ha ngaahi palopalema ʻe niʻihi. ʻI he taimi ne mau aʻu ai ki he palesiteni siteiki fakaʻosí, ko e meʻa pē naʻá ne lave ki aí ko ha ngaahi faingataʻa fakatupu hohaʻa. ʻI hono fakamatalaʻi ʻe he kau palesiteni fakasiteikí e mafatukituki ʻo e tūkungá, ne fakaʻau ke fakalalahi ange ʻeku hohaʻá, ʻo meimei faingataʻaʻia pe ko e hā te u lea ʻakí.

ʻI he ʻamanaki ko ia ke ʻosi e fakamatala ʻa e palesiteni fakasiteikí, ne haʻu ki hoku ʻatamaí e fakakaukau ko ʻení: “ʻEletā Keleitoni, fakahoko ange e fehuʻi ko ʻení: ‘Kau Palesiteni, ko e toko fiha e kau mēmipa ʻo homou ngaahi siteikí ʻoku totongi vahehongofulu kakató, foaki lahi ha paʻanga ʻaukai, fakahoko totonu honau ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí, ʻaʻahi tonu ki honau ngaahi fāmilí ko ha kau tangata mo ha kau fefine ngāue fakaetauhi11 he māhina kotoa, fakahoko e efiafi fakafāmilí, ako e folofolá, pea fakahoko ha lotu fakafāmili he ʻaho takitaha, ko e toko fiha ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi palopalema ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo solova ʻiate kinautolu pē taʻe kau e Siasí hono solova ʻenau ngaahi palopalemá maʻanautolú?’”

ʻI heʻeku fakaongoongo ki he ueʻi ne u maʻú, ne u fakahoko e fehuʻi ko iá ki he kau palesiteni fakasiteikí.

Ne nau ʻohovale ʻo sio fakalongolongo mai pea nau pehē mai leva, “Pues, ninguno,” ko hono ʻuhingá, “ʻIkai ha taha.” Ne nau talamai ko hono kotoa e kau mēmipa ne nau fakahoko e ngaahi meʻa ko iá ʻoku nau lava pē ʻe kinautolu ʻo solova ʻenau ngaahi palopalemá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ne nau nofo ʻi he ngaahi ʻapi lelei tahá. Ne hanga ʻe heʻenau moʻui faivelengá ʻo ʻoange kiate kinautolu ha mālohi, vīsone, mo e tokoni fakalangi ne nau fie maʻu ʻi he ngaahi faingataʻa faka-ʻekonōmika ʻoku ʻi honau fonua tupuʻangá.

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni he ʻikai puke e kau māʻoniʻoní, faingataʻaʻia ʻi ha ngaahi fakatamaki, fehangahangai mo ha ngaahi feʻamokaki fakapisinisi, pe aʻusia ha toe faingataʻa ʻi he moʻuí. ʻOku ʻomi maʻu pē ʻe he moʻui fakamatelié ha ngaahi faingataʻa, ka ʻi he fakalau ʻa e taimí kuó u vakai ko kinautolu ʻoku fāifeinga ke talangofua ki he ngaahi fekaú, ʻoku tāpuekina kinautolu ke nau ʻilo e founga ke nau fakalakalaka aí ʻi he nonga mo e ʻamanaki lelei. ʻOku ʻatā e ngaahi tāpuaki ko iá ki he tokotaha kotoa pē.12

Naʻe pehē ʻe Tēvita, “Kapau ʻe ʻikai langa ʻe [he ʻEikí] ʻa e falé, ʻoku taʻeʻaonga ʻa e ngāue ʻanautolu ʻoku nau langa iá.”13 Ko e fē pē ha feituʻu ʻokú ke nofo ai, ko e hā pē tūkunga ʻo e falé, pea mo e tūkunga ho fāmilí, te ke lava ʻo tokoni ʻo langa ʻa e ʻapi lelei tahá maʻa ho fāmilí. ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ha ngaahi palani maʻá e ʻapi ko iá. Ko e Fakamoʻuí ʻa e ʻenisinia, tufunga mo e tokotaha tisaini lelei tahá. Ko ʻEne ngāué ke haohaoa mo fiefia taʻengata ʻa hotau ngaahi laumālié. ʻI Heʻene tokoni ʻofá, ʻe lava ke hoko ho laumālié ko e meʻa kotoa pē ʻokú Ne finangalo ki aí pea te ke lava ʻo hokosia ʻa e tuʻunga lelei taha te ke ala lavá, ʻo mateteu ke fokotuʻu pea nofo ʻi ha ʻapi lelei taha.

ʻOku ou fakamoʻoniʻi ʻi he loto houngaʻia ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá ko e Tamai ʻa kitautolu kotoa pē. Ko Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku haohaoa ʻEna ʻofa ʻiate kitautolú. Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e puleʻanga ʻo e ʻEikí ʻi he māmaní. ʻOku tataki ia ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí ʻi he ʻahó ni. ʻOku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná. ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ha ngaahi palani ki hono fokotuʻu ʻo e ʻapi lelei tahá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.