Ma inkʼaʼ tooxik chi uubʼej saʼ xnimal ru li kʼanjel aʼin?

B’antiox, Awa’b’ej, laa chaab’il waatin. Ex was wiitz’in, 215 chihab’ chaq, kiyo’la xk’uula’al laj Jose ut li xLucy Mack Smith sa’ Vermont li wan sa’ jun na’ajej, “Ak’ Inglaterra” yeeb’il re, sa’ releb’aal saq’e sa’ Estados Unidos.

Laj Jose ut li xLucy Mack neke’xpaab’ li Jesukristo, neke’xtzol li Santil Hu, neke’tijok chi anchaleb’ xch’ool, ut wankeb’ xpaab’aal chirix li Dios.

Aj Jose Smith Alalb’ej ke’xk’e choq’ xk’ab’a’ lix k’uula’al.

Laj Brigham Young kixye a’in chirix li junkab’al Smith: “Li Qaawa’ yoo chaq chirilb’al [laj Jose Smith], ut lix yuwa’, ut lix yuwa’ lix yuwa’, ut lix xe’toonileb’ a’an chalen chaq toj reetal laj laj Abraham, ut rub’elaj a’an chalen chaq li b’uut’iha’, rub’elaj a’an chalen chaq laj Enok, ut rub’elaj a’an chalen chaq laj Adan. Yoo chaq chirilb’al li junkab’al ut li kik’el a’an chalen chaq xtiklajik toj reetal xyo’lajik li winq a’an. [Laj Jose Smith] kisik’e’ ru rub’elaj xk’ojob’ankil li ruchich’och’.”¹

Laj Jose raaro xb’aan lix junkab’al, a’ut jwal nach’ kiwan rik’in li ras laj Hyrum li waqib’ chihab’ xyu’am naq kiyo’la laj Jose.

Sa’ li octubre xnume’, laa’in xinhilan chixk’atq jun pek li kiwan chaq sa’ xna’aj li xam sa’ rochocheb’ laj Smith sa’ Sharon, Vermont, b’ar wi’ kiyo’la laj Jose. Xweek’a lix rahom laj Hyrum choq’ re laj Jose, ut sa’ inna’leb’ kiwil chixq’alunkil li riitz’in ut chixtzolb’al chi b’eek.

Li Qawa’ ut Qana’ Smith ke’xnumsiheb’ li ch’a’ajkilal, ut ke’mine’ ru chixjalb’al xna’aj lix junkab’al k’iila sut, toj ke’xkanab’ li Ak’ Inglaterra ut ke’xk’e xch’ool chi xik sa’ xjayal li rokeb’aal saq’e, sa’ xwent li estado Nueva York.

Rik’in naq wankeb’ sa’ junajil, ke’xnumsiheb’ li ch’a’ajkilal a’in, ut sa’ komonil ke’xtikib’ lix ak’ yu’ameb’ sa’ jun siir chi ch’och’, jun cient acre xnimal (0.4 km²), sa’ Manchester li nach’ wan rik’in Palmyra, Nueva York.

Nink’oxla naq moko naab’alo ta naqataw ru chan ru xch’a’ajkil li tiklaak wi’chik, jo’ kixb’aanu li junkab’al Smith—xkawresinkil li ch’och’, rawb’aleb’ li awimq, xkab’lankil jun ch’ina ochoch re yok’b’il toon che’ ut xkomoneb’ chik kab’l, xsik’b’al li trab’aaj chi kutan, ut xyiib’ankil k’a’aq re ru re xk’ayinkil sa’ tenamit.

Naq ke’wulak aran Nueva York, ak kitikla li nimla waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal—nawb’il ru jo’ xkab’ li nimla ajsink.

Sa’ xq’ehil li choqink ut wech’ok-ib’ a’in sa’ xyanqeb’ li jar ch’uut chi paab’aal, laj Jose kixk’ul jun xnimal ru k’utb’esinb’il matk’, a’an nawb’il ru anajwan jo’ li xb’een k’utb’esink Osob’tesinb’ilo naq wankeb’ kaahib’ li tz’iib’anb’il esil chirix a’an, li tinwoksi anajwan.²

Laj Jose kixtz’iib’a: “Chiru li kutan aʼin re nimla waklesink chʼoolej [chirix li paab’aal], kiʼeekʼasiik li waam chi kʼoxlak rikʼin xtiikilal injolom, ut chi chʼaʼajkilanbʼil chi naabʼal inkʼaʼuxl; aʼut us ta kʼaʼjoʼ li reekʼahom inchʼool, ut wan naq nanumta xchamal, toj kinkana chi jachjo wibʼ rikʼin chixjunilebʼ li jar chʼuut aʼin, us ta kinwulak saʼatqebʼ lix chʼutamebʼ aʼ yaal chi kokʼ aj xsaʼ joʼ li kiru chiwu. … Aʼut kʼaʼjoʼ xnimal li sachok naʼlebʼ ut li wechʼok-ibʼ saʼ xyanqebʼ li jalan jalanq paay chi paabʼaal, joʼkan naq inkʼaʼ kiru naq junaq li ani kʼaʼjoʼ xsaajil joʼ laaʼin, ut kʼaʼjoʼ naq moko tzolbʼil ta chirixebʼ li winq ut li kʼaʼaq re ru, taaruuq chixtawbʼal tzʼaqal xyaalal ani yaal naxye ut ani inkʼaʼ yaal naxye.”³

Laj Jose kixte li Santil Hu re xtawb’al xsumenkil lix patz’om ut kiril ru Santiago 1:5: “Wi junaq eere moko tz’aqal ta xna’leb’, chitz’aamanq re li Dios, li nak’ehok re chixjunileb’ li winq chi numtajenaq ut ink’a’ nach’ilan; ut taak’eemanq re.”⁴

A’an kixye: “Maajun sut ki’ok junaq aatin re li loq’laj hu rik’in xnimal li wankilal sa’ xch’ool junaq winq jo’ ki’ok a’in sa’ li kutan a’an sa’ inch’ool laa’in. Chanchan ki’ok rik’in nimla metz’ew sa’ chixjunil li reek’ahom inch’ool. Kink’oxla ut kink’oxla wi’chik.”⁵

Laj Jose kixk’e reetal naq li Santil Hu ink’a’ naru chixsumenkil chixjunileb’ li patz’om; naxk’ut b’an chiruheb’ li winq ut li ixq chan ru naq te’ruuq chixtawb’al xsumenkil lix patz’omeb’ rik’in tijok chiru li Dios.

A’an kixye: “Chi joʼkan, rikʼin aʼin li kʼeekʼo wiʼ inchʼool, naq tintzʼaamanq re li Dios, xkohin toj saʼ kʼicheʼ re xyalbʼal. Kiwan chiru eqʼla saʼ jun kutan chʼina-us ut naʼajnak ru, naq tojaʼ yoo chi tiklaak li saqʼehil saʼ jun mil waqxaqibʼ cient rikʼin jun may.”⁶

Ka’ch’in chik chirix a’an, laj Jose kixye naq “kihilan saʼ inbʼeen [jun xaqal li] saqen [ut] kiwil wiibʼ chi Winq, li inkʼaʼ naru chi yeemank chanru xlemtzʼunkilebʼ ru ut xloqʼalebʼ, xaqxookebʼ chi kutankil saʼ inbʼeen. Jun rehebʼ kinraatina, kixpatzʼ inkʼabʼaʼ, ut kixye, rikʼin xkʼutbʼal chi ruqʼ li jun chik—“[At Jose,] Aʼin li Walal Raaro Inbʼaan. Chawab’i a’an!”⁷

Toja’ naq ki’aatinak li Kolonel: “Jose, at walal, kuyb’ileb’ laa maak. K’am laa b’e, chatb’eeq sa’eb’ lin k’uub’anb’il aatin, ut paab’eb’ lin taqlahom. K’e reetal, laa’in li Qaawa’ re loq’alil. Kink’ehe’ chiru krus choq’ re li ruchich’och’, re naq chixjunileb’ li te’paab’anq re lin k’ab’a’ te’wanq xyu’am chi junelik.”⁸

Laj Jose kixye, “Chi joʼkan, tojaʼ tintaw inmetzʼew re tinruuq chi aatinak, naq kinpatzʼ rehebʼ li Winq li xaqxookebʼ chaq saʼ inbʼeen saʼ li saqen, bʼarwan rehebʼ li jar chʼuut tzʼaqal yaal.”⁹

A’an kixye: “Ke’xye we naq chixjunileb’ li ch’uut chi paab’aal neke’xpaab’ li tzol’leb’ moko yaal ta, ut naq maajun reheb’ k’ulub’anb’il xb’aan li Dios jo’ lix iglees ut lix awa’b’ejihom. Ut … sa’ li hoonal ajwi’ a’an kiyehe’ we naq sa’ junaq kutan chalel taak’utb’esimanq chiwu lix tz’aqalil li evangelio.”¹⁰

Laj Jose kixye ajwi’, “Ke’wil ajwi’ naab’aleb’ li anjel sa’ li k’utb’esinb’il matk’ a’in.”¹¹

Chirix li xnimal ru k’utb’esink a’an, laj Jose Smith kixtz’iib’a: “Kinujak li waam rik’in rahok, ut chiru k’iila kutan kinsaho’ rik’in nimla sahil ch’oolejil. … Kiwan li Qaawa’ wik’in.”¹²

A’an ki’el chaq sa’ li loq’laj k’iche’, ut kixtikib’ xkawresinkil rib’ chi ok jo’ xprofeet li Dios.

Laj Jose ki’ok ajwi’ chixtzolb’al k’a’ru ke’xk’ul li najter profeet—li tz’eqtaanaak, li wech’iik, ut li rahob’tesiik. Laj Jose kixye resil naq kixwotz li k’a’ru kiril ut kirab’i rik’in jun pastor li kitz’aqon sa’ li waklesink k’a’uxlej chirix li paab’aal:

“Kisach inchʼool chi naabʼal rikʼin li kixbʼaanu; kixkʼul li waatin, moko kaʼaj ta wiʼ chi maakʼaʼ aj-e, rikʼin aj bʼan wiʼ xnimal li xikʼ ilok, kixye naq anchal re laj tza, naq maakʼaʼ chik xkomon li matkʼ ut li kʼutbʼesink saʼ li kutan aʼin, naq chixjunil xkomon li kʼaʼaq re ru aʼan kiraqeʼ chaq rikʼinebʼ li apostol, ut maajoʼqʼe chik taawanq xkomon aʼan.

“Aʼut saʼ junpaat kinkʼe reetal naq rikʼin naq kinye resil li xkʼulman, maakaʼchʼin li xikʼil uuchink chiwix li kiwakli chaq saʼ xyanqebʼ laj tzolonel re li paabʼaal, ut xbʼaan aʼin kiwan xnimal li rahobʼtesink, li toj yoo chi nimank; … ut a’in kitawman sa’ xyanqeb’ chixjunil li jar ch’uut—chixjunileb’ junajinb’ileb’ re inrahob’tesinkil.”¹³

Oxib’ chihab’ chirix a’an, sa’ 1823, kiteeli wi’chik li choxa jo’ jun raqal lix k’ojob’ankil wi’chik lix evangelio li Jesukristo sa’ roso’jikeb’ li kutan. Laj Jose kixye naq jun li anjel, aj Moroni xk’ab’a’, kixk’ut rib’ chiru ut kixye “naq li Dios wan jun li k’anjel tixk’e chinb’aanu … [ut naq] wan jun li hu li k’uulanb’il sa’ ch’och’, tz’iib’anb’il chiruheb’ perel ch’iich’ oor” li wan wi’ “lix tz’aqalil li Evangelio li junelik nakana … jo’ chanru q’axtesinb’il xb’aan li Kolonel reheb’ li ke’wan chaq [sa’ li ch’och’ America] najter.”¹⁴

Moqon, laj Jose kixk’ul, kixjaltesi ru, ut kixpuktesi li najter tz’iib’anb’il esil, li nawb’il ru anajwan jo’ lix Hu laj Mormon.

Laj Hyrum, li ras, li junelik natenq’ank re, k’a’jo’ wi’chik chirix naq kicho’e’ li ra’ laj Jose sa’ 1813, kiwan jo’ jun reheb’ laj yehol nawom chirixeb’ li perel ch’iich’ oor. A’an ajwi’ jun reheb’ li waqib’ li ke’ok choq’ komon sa’ lix Iglees li Jesukristo naq kik’uub’aman sa’ 1830.

Chiru xyu’ameb’, laj Jose ut laj Hyrum sa’ wiib’al ke’xyal ru rik’ineb’ li maa’us aj winq ut li rahob’tesiik. Ke’xk’ul nimla rahilal naq ke’tz’ape’ sa’ li Tz’alam sa’ Liberty, Missouri chiru oob’ po sa’ li kehil hab’alq’e re 1838-1839.

Sa’ abril re 1839, laj Jose Smith kixtaqla jun li hu re li xEmma b’ar wi’ ki’aatinak chirix lix wanjik sa’ li tz’alam: “Nink’oxla naq ak oob’ po ut waqib’ kutan chaq li wokik arin, ut wanjenaqin chi ilb’il xb’aan jun aj k’aak’alenel jwal josq’ chi kutan ut chi q’eq, chi tz’aptz’ookin xb’aan xtz’akil ut xch’iich’il li rahil ut tz’aj ruhil tz’alam a’in. … “Ok qe chi k’ame’k sa’ jalan chik na’ajej, ut sa qach’ool. Maak’a’ naxye k’a’ chik ru taqak’ul. Moko naru ta took’ehe’q b’araq chik naxq’ax ru xyib’al ru li na’ajej a’in. … Maajo’q’e taqaj raj sutq’iik arin sa’ Liberty sa’ li Condado Clay, Missouri. Ak xootitz’ chi junajwa rik’in.”¹⁵

Sa’ xyi li rahob’tesiik, laj Hyrum kixk’ut lix paab’aal chirixeb’ lix yeechi’ihom li Qaawa’, jo’ naq kiyeeman re naq taaruuq chixkolb’al rib’ chiruheb’ li xik’ neke’ilok re wi taaraj. Sa’ jun li osob’tesink kixk’ul laj Hyrum sa’ 1835 rub’el ruq’ laj Jose Smith, li Qaawa’ kixye re: “Taawanq aawankil chi elk chaq’ sa’ ruq’eb’ li xik’ neke’ilok aawe. K’a’jo’ naq te’xsik’ aakamsinkil, a’b’an tat-elq chaq chiruheb’. Wi sa nakawil, ut wi nakawaj, taawanq aawankil chixq’axtesinkil aayu’am re xnimankil xloq’al li Dios.”¹⁶

Sa’ li po junio re 1844, ki’aje’ ru naq laj Hyrum tixsik’ ru ma taakanaaq chi yo’yo malaj tixq’axtesi xyu’am re xnimankil xloq’al li Dios, ut “xtz’apb’al chaq rik’in lix kik’el li yaal kixch’olob’ ”—rochb’een laj Jose li riitz’in.¹⁷

Jun xamaan ma neke’xik Carthage, b’ar wi’ te’kamsiiq xb’aan jun ch’uut chi aj rahob’tesinel b’onb’ileb’ li xnaq ruheb’ re ink’a’ te’nawmanq ru, laj Jose kixtz’iib’a naq “xinye re li was, laj Hyrum, naq tixk’am lix junkab’al sa’ jun li jukub’ toj sa’ li tenamit Cincinnati.”

Maak’a’jo’ li reek’ahom inch’ool naq nink’oxla li kixsume laj Hyrum; “Jose, ink’a’ naru tatinkanab’.’’¹⁸

Chi jo’kan, laj Jose ut laj Hyrum xkoheb’ Carthage, b’ar wi’ ke’kamsiik choq’ re lix k’anjel ut lix k’ab’a’ li Kristo.

Sa’ li resil lix kamik naxye: “Laj Jose Smith, li Profeet, ut aj Ilol na’leb’ re li Qaawa’, … xkʼe chi kʼutmank lix Hu laj Mormon, li kixjaltesi ru rikʼin lix maatan ut lix wankilal li Dios, ut xwan choqʼ kʼanjelebʼaal re xpuktesinkil saʼ wiibʼ li ninqi chʼochʼ; xtaqla lix tzʼaqalil li evangelio li junelik nakana, li wan chi saʼ, toj saʼ xkaajachalil li ruchichʼochʼ; xkʼe chi kʼutmank li kʼutbʼesinbʼil naʼlebʼ ut li taqlahom li wankebʼ saʼ li hu aʼin re Tzolʼlebʼ ut Sumwank, ut naabʼal chik li chaabʼil hu ut naʼlebʼ choqʼ re lix chaabʼilalebʼ li ralal xkʼajolebʼ li winq; xchʼutubʼ kʼiila mil rehebʼ laj Santil Paabʼanel saʼ Rosoʼjikebʼ li Kutan, xkʼojobʼ jun xnimal ru tenamit, ut xkanabʼ jun nawbʼil esil ut jun kʼabʼaʼej li inkʼaʼ naru chi kamsimank. … Ut joʼ lix kʼihalebʼ li yulbʼilebʼ xbʼaan li Qaawaʼ saʼ najter kutan, [laj Jose] xtzʼap chaq lix taqlanbʼil kʼanjel ut lix bʼaanuhom rikʼin tzʼaqal lix kikʼel; ut jo’kan ajwi’ kixb’aanu laj Hyrum li ras. Sa’ xyu’ameb’ moko jachjookeb’ ta, ut sa’ xkamikeb’ ink’a’ ke’jache’ ru.”¹⁹

Chirix lix kamikeb’, ke’k’ame’ xtib’eleb’ laj Jose ut laj Hyrum sa’ Nauvoo, ke’ch’aje’, ut ke’tiqib’aak re naq li junkab’al Smith ke’ru chirilb’aleb’ lix raarookil komon. Chan, lix na’eb’: “Chalen chalen ak xinkawresi li jununq xcha’al intib’el ut xmetz’ew li waam, ut xintz’aama chiru li Dios naq tixk’e inkawilal; a’b’an naq xin’ok sa’ li kab’l ut ke’wil chiwu xkab’ichaleb’ li walal chi kamsinb’il, ut kiwab’i lix yaab’eb’ ut lix tz’uyumeb’ injunkab’al ut li rixaqileb’, lix kok’aleb’, li ras riitz’iineb’, ink’a’ chik kinru chixkuyb’al. Kint’ane’ ut kin’elajin re li Qaawa’, sa’ xyot’ik li waam, “At inDios! At inDios! K’a’ut naq xakanab’ xjunes li junkab’al a’in!” ”²⁰

Sa’ li hoonal a’an re xrahil ut xyot’ik lix ch’ool, kijultiko’ re naq ke’xye chaq re, “At na’, matyaab’ak sa’ qak’ab’a’; ak xqaq’ax ru li ruchich’och’ rik’in rahok.”²¹

Relik chi yaal naq ke’xq’ax ru li ruchich’och’. Laj Jose ut laj Hyrum Smith, jo’eb’ laj santil paab’anel yeeb’ileb’ resil sa’ li hu Apokalipsis, “xe’chalk chaq sa’ li xnimal rahilal; xe’xpuch’ li raq’eb’ ut xe’xsaqob’resi sa’ lix kik’el li Karneer. Jo’kan naq wankeb’ chiru lix nimajwal k’ojarib’aal li Dios ut neke’k’anjelak chiru chi q’eq ut chi kutan sa’ lix santil ochoch; ut li k’ojk’o sa’ li nimajwal k’ojarib’aal taamuheelanq reheb’.”

“Ink’a’ chik te’tz’okaaq chi moko te’chaqiq chik reheb’; ink’a’ chik te’q’ete’q xb’aan li saq’e chi moko xb’aan xtiqwal chixjunil k’a’aq re ru.

“Xb’aan naq li Karneer li wank sa’ xyi li nimajwal k’ojarib’aal tixb’eresiheb’ ut tixk’am xb’eheb’ toj sa’ xyo’leb’aal li yu’amha’. Ut li Dios taachaqihob’resinq re chixjunil lix ya’aleb’ ru.”²²

Sa’ xnimankil rik’in sahilal li xkab’ cient chihab’ chirix li xb’een k’utb’esink, junelik tento taajultiko’q qe jo’ nimal li ke’xtoj laj Jose ut laj Hyrum Smith, rochb’eeneb’ ajwi’ naab’al chik li chaab’il winq, ixq, ut kok’al, re xk’ojob’ankil li Iglees re naq laa’at ut laa’in tooruuq chixk’ulb’aleb’ li k’iila osob’tesink ut chixjunil li k’utb’esinb’il yaal li wankeb’ qik’in sa’ li kutan a’in. Maajo’q’e chisachq sa’ qach’ool lix tiikilaleb’!

K’iila sut xink’oxla, k’a’ut naq k’a’jo’ xnimal li rahilal ke’xnumsi laj Jose, laj Hyrum, ut lix junkab’aleb’? Maare li rahilal ke’xk’ul kixtenq’aheb’ chixnawb’al ru li Dios jo’ li ink’a’ raj kiru chiruheb’ chi jalan chik chan ru. Rik’in li rahilal ke’xk’ul, ke’xk’oxla li Getsemani ut lix krus li Kolonel. Jo’ kixye laj Pablo, “Xb’aan naq laa’ex k’eeb’il eemaatan sa’ xk’ab’a’ li Kristo, moko ka’aj ta wi’ re xpaab’ankil li Kristo, re aj b’an wi’ xk’ulb’al li rahilal sa’ xk’ab’a’ A’an.”²³

Rub’elaj lix kamik sa’ 1844, laj Jose kixtz’iib’a jun hu re xwaklesinkil xch’ooleb’ laj santil paab’anel. Kixb’oqeb’ chi k’anjelak, ut toj wan xwankil lix b’oqom sa’ li Iglees anajwan:

“Ex was wiitzʼin, ma inkʼaʼ tooxik chi uubʼej saʼ xnimal ru li kʼanjel aʼin? Chi uubʼej chexxik, inkʼaʼ chi ixej. Kawaq eechʼool, ex was wiitzʼin, ut chi uubʼej, chi uubʼej toj saʼ li qʼaxok-u! …

“… Laaʼo ut, joʼ iglees ut joʼ tenamit, ut joʼ aj Santil Paabʼanel saʼ Rosoʼjikebʼ li Kutan, chiqamayeja chiru li Qaawaʼ jun mayej saʼ tiikilal.”²⁴

Naq naqab’i li Musiq’ej sa’ xnimankil li wiib’ cient chihab’ sa’ li xamaan a’in, k’oxlahomaq li mayej teeq’axtesi re li Qaawa’ sa’ tiikilal chiruheb’ li kutan chalel. Kawaq eech’ool—wotzomaq rik’in junaq eekomon, ut sa’ xb’een chixjunil, k’ehomaq eech’ool chixb’aanunkil!

Ninnaw naq nasaho’ xch’ool li Qaawa’ naq chi anchal qach’ool naqaq’axtesi re a’an jun mayej sa’ tiikilal, jo’ chanru naq kisaho’ xch’ool rik’in lix tiikil mayejeb’ laj Jose ut laj Hyrum Smith, jo’eb’ ajwi’ chixjunileb’ chik laj santil paab’anel li tiikeb’ chi paab’ank. Ninch’olob’eb’ xyaalal a’an, sa’ lix loq’laj ut santil k’ab’a’ li Qaawa’ Jesukristo, amen.