2019
Vahe 3: Folofola mo e Finangalo ʻo e ʻEikí
Sepitema 2019


Vahe 3

Folofola mo e Finangalo ʻo e ʻEikí

ʻĪmisi
ko ha pupunga ʻinisēkite ʻoku nau fepunaʻaki takai he ʻū tēniti ʻi he veʻe kauvaí

ʻI he uhouhonga ʻo e faingataʻa ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó, naʻe maʻu ai ʻe Pilikihami ha tala naʻe ʻohofi ʻe ha kau fakatanga ko ha kau tangata nai ʻe toko tahaafe, ʻa e kiʻi kolo ʻo e Kāingalotu ʻoku kei ʻi Nāvuú. Naʻe tau ha Kāingalotu ʻe toko uangeau nai ke maluʻi kinautolu, ka ne nau ʻulungia ʻi he ʻosi pē ha ngaahi ʻaho siʻi. Naʻe fealeaʻaki e kau taki ʻo e koló ke fai ʻe he Kāingalotú ha fetukutuku melino, ka naʻe masiva mo mahamahaki hanau tokolahi. Ka ‘i he mavahe ʻa e Kāingalotú mei he koló, naʻe hanga ʻe he kau fakatangá ʻo ʻohofi kinautolu mo maumauʻi honau ngaahi ‘apí mo ʻenau ngaahi salioté. Naʻe hanga ʻe ha kau fakatanga ʻo kapa e temipalé, maumauʻi ʻa loto, pea mo manukiʻi e Kāingalotú ʻi heʻenau hola ki he ngaahi ʻapitanga he kauvai ʻe taha ʻo e vaitafé.28

‘I he taimi naʻe ʻilo ai ʻe Pilikihami ʻa e fiemaʻu vivili ʻa e kau kumi hūfangá, naʻá ne ʻave ha tohi ki he kau taki ‘o e Siasí, ʻo fakamanatu kiate kinautolu ʻa e fuakava ne nau fai ‘i Nāvū ke tokoniʻi e masivá pea mo tokoniʻi e Kāingalotu kotoa pē naʻe fie haʻu ki he feituʻu fakahihifó.

Naʻá ne tala ʻo pehē, “Ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine, kau uitou mo e fānau paeá, mahamahaki mo masivesivá, ʻoku nau lolotonga tākoto atu he kauvai fakahihifo ʻo e Misisipí. Ko e taimi ʻeni ke ngāue aí. Tuku e vela ʻo e fuakavá, ʻa ē naʻa mou fai ʻi he fale ʻo e Eikí, ke vela ʻi homou lotó ʻo hangē ha uloʻi afi ʻoku ʻikai lava ke tamateʻí.”29

Neongo naʻa nau ‘ave ʻa e ngaahi saliote tokoni ʻe uofulu ki Nāvū ʻi he uike ‘e ua kimuʻá pea toe pē ha meʻakai mo e ʻu meʻa kehe siʻisiʻi ke nau moʻui ai, ka naʻe hanga ʻe he Kāingalotú ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó pea mo e ngaahi nofoʻanga he feituʻu ofi ki aí ʻo ʻave ha toe ngaahi saliote, fanga pulu ngāue, meʻatokoni, pea mo e ngaahi tokonaki kehe ki Nāvū. Naʻe hanga foki e Niueli Uitinī, ko e pīsope pule ʻo e Siasí ʻo fakatau ha mahoaʻa maʻá e Kāingalotu kuo fakamasivaʻí.30

‘I he taimi naʻe maʻu ai ‘e he kau fakahaofí e kau kumi hūfangá, ne tokolahi e Kāingalotu ne nau puke ʻaupito, ʻikai mateuteu ki he ʻea momokó, pea mo fuʻu fiekaia ʻaupito. ‘I he ʻaho 9 ‘o ʻOkatopá, ‘i heʻenau teuteu ke fai fononga ki he Vaitafe Mīsulí, naʻe mamata e Kāingalotú ki ha pupunga kueili ne nau kāpui e langí pea nau tuʻu takai ʻi honau ngaahi salioté. Naʻe fakavave atu e kau tangatá mo e tamaiki tangatá ʻo puke kinautolu. Naʻe manatu e tokolahi ki he hanga ʻe he ʻOtuá ʻo tukumai e fanga kueilí ki he fānau ʻa ʻIsilelí ʻi he taimi ʻo ʻenau faingataʻaʻiá.

Ne tohi ʻa Tōmasi Puloka, ko ha kalake ʻi heʻene tohinoá ʻo pehē, “I he pongipongí ni ne mau maʻu ha fakaʻilonga fakahangatonu ki he ʻaloʻofa pea mo e angalelei ‘a e ʻOtuá. “Naʻe fakafetaʻi e kāingá ki he ‘Otuá pea mo fakalāngilangiʻi Hono huafá koeʻuhí ko e meʻa naʻe lilingi hifo ki he fānau ‘a ʻIsilelí ‘i he maomaonganoá naʻe fakahā ia kiate kimautolu ‘i homau fakatangaʻí.”

Naʻe tohi ʻe Tōmasi ʻo pehē, “Naʻe kai kueili ʻa e tangata, fefine, mo e fānau kotoa ʻi he taimi maʻu meʻatokoni efiafí.”31

Lolotonga iá, ne lea ha tangata ko Tamanehune naʻá ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi ha konifelenisi ne ʻi ai ha toko valungeau tupu nai ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi ha kiʻi motu ko ʻAnā ne mamaʻo ʻaki ha maile ʻe lauafe ʻi he ʻŌseni Pasifikí. Naʻá ne fokotuʻu ʻo pehē, “ʻOku totonu ke ʻave ha tohi ki he Siasí ʻi ʻAmeliká, ʻo kole ange ke nau fakafolau mai ʻi he vave tahá ha kau ʻeletā ʻe toko nima ki he toko teau.” Naʻe poupouʻi ia ʻe Aliʻipaea ko ha mēmipa ʻo e Siasí, pea ko ha taki fakalotofonua ʻo e koló, pea naʻe hikinima ʻa e Kāingalotu ko ʻeni ʻo e ʻOtu Motu Pasifikí ʻo poupou ki ai.32

Naʻe poupouʻi kakato ʻe ʻAtisoni Pālati ʻa e fokotuʻu ʻa Tamanehuné ʻi heʻene tokangaʻi e konifelenisí. ‘I he taʻu ʻe tolu kuo hilí, naʻe papitaiso ai ʻe ʻAtisoni mo Penisimani Kolouati ha kakai ʻe toko tahaafe tupu nai. Ka ʻi he taimi ko iá ne na maʻu pē ha tohi ʻe taha mei ha taha ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, pea naʻe ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi fakahinohino ai fekauʻaki mo e foki ki ʻapí.33

‘I he māhina ʻe ono talu mei hono maʻu e tohi ko iá, naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he ongo faifekaú ha toe ongoongo mei hona fāmilí, kaungāmeʻá, pe kau taki ʻo e Siasí. ‘I he taimi ne aʻu atu ai ha nusipepa ki he motú, naʻá na fakasio fakamātoato hono ngaahi pēsí ki ha ongoongo fekauʻaki mo e Kāingalotú. Naʻe pehē ʻe ha pepa ʻe taha naʻá na lau naʻe fakaʻauha ʻa e vaeua ʻo e Kāingalotu ʻi Nāvuú pea ko e toengá ne fakamālohiʻi ke nau hola ki Kalefōnia.34

Naʻe loto ʻa ʻAtisoni ke ne foki ki he ʻIunaiteti Siteití, makatuʻunga ʻi heʻene hohaʻa ke ʻilo pe ko e hā e meʻa ʻoku hoko kia Luʻisa pea mo hono ngaahi ʻofefiné. Naʻá ne pehē loto pē, “ʻE sai ange ke u ʻiloʻi e moʻoní, tatau ai pē pe ʻoku kovi, ʻi haʻaku nofo mo e veiveiuá mo e lotohohaʻá.”35

Ne loto e ongo kaungāmeʻa ʻo ʻAtisoni ko Nēpote mo Teliʻí ʻa ia ko ha hoa mali naʻá na ngāue fakataha mo ia ʻi ʻAnaá ke na foki ki Tupai ʻa ia ne ʻofaʻi ai ʻa Teliʻi ko ha faiako fakalaumālie ki hono kaungā fefine ʻi he Siasí. Naʻe palani pē ʻa Penisimani ke ne nofo pē i he ʻotu motú ke taki e ngāue fakafaifekaú.36

‘I hono ʻiloʻi ‘e he Kāingalotu ʻi he Pasifikí kuo ofi ke mavahe ʻa ʻAtisoní, naʻa nau kōlenga kiate ia ke foki vave mai pea ʻomi mo ha kau faifekau tokolahi ange. Naʻe loto ʻaupito ki ai ʻa ʻAtisoni he naʻá ne ʻosi palani ke foki mai mo Luʻisa mo hono ngaahi ʻofefiné ki he ʻotu motú ʻo kapau ne nau kei moʻui.37

ʻI he fakaʻau ke toe momoko ange ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó, naʻe toutou lotua ʻe Pilikihami ke ne ʻiloʻi ha founga ke teuteu ai ʻa e Siasí ki he fononga ʻo fakalaka atu he ʻOtu Moʻunga Maká. Hili ha meimei taʻu ʻe taha ʻo ʻenau fonongá, kuó ne ʻilo naʻe mahuʻinga ki heʻenau ikuná ʻa hono fokotuʻutuʻu mo fakanaunauʻi lelei ʻa e Kāingalotú ki he hala ʻi muʻa ʻiate kinautolú. Ne hanga ʻe he hokohoko e fakafeʻātungiá ʻo fakahaaʻi ange ki ai e mahuʻinga ke falala ki he ʻEikí pea muimui ki Heʻene fakahinohinó. Hangē ko ia ‘i he ngaahi ʻaho ‘o Siosefá, ko e ʻEikí toko taha pē te Ne lava ke fakahinohinoʻi Hono Siasí.

Taimi siʻi pē mei he kamataʻanga ʻo ha taʻu foʻoú, ne ongoʻi ʻe Pilikihami kuo fakamaama ʻe he ʻEikí hono ʻatamaí ki ha maama mo ha ʻilo foʻou. ‘I ha fakataha mo e fakataha alēleaʻanga māʻolungá pea mo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ‘aho 14 ʻo Sānuali 1847, naʻá ne kamata ke lekooti ha fakahā mei he ‘Eikí ki he Kāingalotú. Kimuʻa pea ‘alu ʻa Pilikihami ‘o mohé, naʻe ʻoange ‘e he ʻEikí kiate ia ha toe ngaahi fakahinohino ki he fononga hono hokó. ʻI he toʻo hake ʻe Pilikihami e fakahā ne teʻeki ke ʻosi hono hikí, naʻá ne hoko atu hono lekooti ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotú.39

ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Pilikihami ʻa e fakahaá ki he Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe ui ko e “Folofolá mo e Finangalo ʻo e ʻEikí,” pea naʻá ne fakamamafaʻi ʻa e fiemaʻu ke fokotuʻutuʻu ʻa e Kāingalotú ki ha ngaahi kaungā-fononga ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e kau ʻaposetoló. Naʻe fekauʻi ‘e he ʻEikí ʻi he fakahā ke tokonaki ʻe he Kāingalotú ‘enau ngaahi fiemaʻú pea ngāue fakataha ʻi heʻenau fonongá, tokangaʻi e kau uitoú, kau paeá, mo e ngaahi fāmili ‘o e kau mēmipa ʻo e Kongakau Māmongá.

Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he fakahaá ʻo pehē, “Tuku ke ngāue ʻaki ʻe he tangata kotoa pē ʻa hono iví kotoa mo e koloá ke hiki ʻa e kakaí ni ki he potu ʻe fokotuʻu ai ʻe he ʻEikí ha siteiki ʻo Saioné.” “Pea kapau te mou fai ʻeni ʻaki ʻa e loto-maʻa, ʻi he faivelenga kakato, te mou monūʻia.”40

Naʻe fekauʻi foki ‘e he ʻEikí ‘a Hono kakaí ke fakatomala mo fakavaivaiʻi ʻa kinautolu, feangaʻofaʻaki, mo tuku ‘a e faʻa konaá mo e felauʻikoviʻakí. Naʻe fakamatalaʻi ʻa ʻEne folofolá ko ha fuakava, ʻo fakahinohinoʻi e Kāingalotú ke “ʻaʻeva ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē” ʻo tauhi ʻa e ngaahi fuakava naʻe fai ʻi he Temipale Nāvuú.41

Naʻá Ne folofola ʻo pehē “Ko au ko e ʻEikí ko homou ʻOtuá, ʻio ko e ʻOtua ʻo hoʻomou ngaahi tamaí, ko e ʻOtua ʻo ʻĒpalahame mo ʻAisake pea mo Sēkope” “Ko au ia ʻa ia naʻá ku tataki atu ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí mei he fonua ko ʻIsipité; pea kuo mafao atu ʻa hoku nimá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.”

Hangē ko e kau ‘Isileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe pau ke fakafetaʻi e Kāingalotú ki he ‘Eikí pea ui ki Hono huafá ʻi he ngaahi taimi ‘o e faingataʻaʻiá. Pea pau ke nau hiva mo faiva pea fai mo ha lotu ʻo e fakafetaʻi ʻi honau lotó. Naʻe ʻikai fie maʻu ke nau ilifia ki he kahaʻú ka ke nau falala kiate Ia mo fuesia honau ngaahi faingataʻaʻiá.

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “ʻOku totonu ke siviʻi ʻa hoku kakaí ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, koeʻuhí ke teuteuʻi ʻa kinautolu ke nau maʻu ʻa e nāunau ʻa ia kuó u teuteu moʻonautolú, ʻio ʻa e nāunau ʻo Saioné.”42

‘I he toenga ʻo e faʻahitaʻu momokó, naʻe hokohoko atu e feinga ‘a e kau ʻaposetoló ke maʻu ha fakahā ʻi heʻenau teuteu ke fakafononga atu e ngaahi kaungā-fononga salioté ʻo fou he ʻOtu Moʻunga Maká. ‘I he malumalu ʻo ʻenau tatakí, ʻe mavahe atu mei he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó ha kiʻi kulupu ke muʻomuʻa ʻi he taimi failaú, kolosi atu he ʻotu moʻungá, pea ke fokotuʻu ha feituʻu tānakiʻanga foʻou maʻá e Kāingalotú. Ke talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí pea mo fakahoko e kikité, te nau fusi ha fuka ki he ngaahi fonuá pea kamata ke fokotuʻu ha temipale. Ko e ngaahi kaungā-fononga lalahi angé, ne meimei ko e ngaahi fāmili, te nau muimui vave atu ʻiate kinautolu, ʻo talangofua ki he Folofolá pea mo e Finangalo ʻo e ʻEikí ʻi heʻenau fonongá.48

Kimuʻa pea nau mavahe mei Nāvuú, naʻe fakakaukauʻi ʻe he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá pea mo e Fakataha Alēlea e Toko Nimangofulú ke fai e nofó ʻi he Teleʻa ʻo e Ano Māsimá pe ko e Teleʻa ʻo e Vaitafe Peá ki he fakatokelaú. Ko e ongo teleʻá naʻá na ʻi he tafaʻaki mamaʻo ʻo e ʻOtu Moʻunga Maká pea ko hona ngaahi fakamatalá naʻe ʻasi fakalotolahi.49 Naʻe mamata ʻa Pilikihami ʻi ha vīsione ki he feituʻu pau ʻa ē ʻe nofoʻi ʻe he Kāingalotú, ka naʻá ne maʻu pē ha ʻilo feʻunga ki he feituʻu ʻe ʻiloʻi aí. Naʻá ne kei lotua pē ke hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakahinohino ia mo e kaungā-fononga naʻe muʻomuʻá ki he feituʻu totonu ke tānaki ki ai e Siasí.50

ʻI he hoʻatā efiafi ʻo e ʻaho 16 ʻo ʻEpeleli, 1847, naʻe kamata ke fononga ʻi he momokó mo e langi fakapōpōʻulí ʻa e kaungā-fononga naʻe muʻomuʻá. “‘Oku mau taumuʻa ke fakaava e hala ki he fakamoʻuí kiate kinautolu ʻoku faitotonu ʻi honau lotó mei he ngaahi fonua kotoa pē, pe feilaulauʻi e meʻa kotoa pē ʻi homau fatongia fakaetauhí,” ko e fakahā ia ʻe he kau ‘Aposetoló ʻi ha tohi fakamāvae ki he Kāingalotu ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó. “ʻI he huafa ʻo e ʻOtua ʻo ʻIsileIí, ʻoku mau taumuʻa ke ʻikunaʻi pe mate ʻi heʻemau feingá.”53