Te fifi nō te hōho’a faufau : pāruru, pāhono ’e rapa’au

’A feruri na i te hō’ē tama tā ’outou i here. ’Ia parau ’outou i teie tama ē, « ’ua here au ia ’oe », e aha ïa te aura’a nō te reira ? Tōna aura’a mau, ’oia ho’i, tē hōro’a nei tātou i te pāruru ’ia ti’a ia tātou ’ia tauturu i tei herehia ’ia riro mai i tō rātou fāito maita’i roa a’e nō te fa’aruru i te mau fifi o te orara’a. Te hō’ē pae nō te pārurura’a, ’o te ha’amaura’a ïa i te aura’a pūai ’e te ti’aturi ’e te aura’a tāmau. E tauturu teie huru aura’a nō te ha’afātata mai i tā tātou mau tamari’i. ’Ia patu tātou i te mau aura’a pūai nō te ti’aturi ’e ’ua pāruru tātou i tā tātou mau tamari’i ’e te mo’otua—’aore rā te tahi noa atu tama—tē hōro’a nei tātou ia rātou i te tahi vāhi ruru e haere mai. E tauturu teie pārurura’a ia rātou ’ia māramarama ’o vai rātou ma te tauturu ia rātou ’ia ta’a i tō rātou aura’a ’e te Atua. Maoti te mana’o nō te faufa’a ’e te here e noa’a ai i te mau tamari’i te hi’ora’a ’e te tūru’ira’a i ni’a i te hō’ē Metua i te Ao ra aupuru tei hōro’a i te mau arata’ira’a nō tō rātou ’oa’oa.

Tē pe’ape’a nei au ē, e rave rahi mau metua ’aita ā e ’ite nei i te ata’ata rahi nō te hōho’a faufau, ’aore rā e mana’o rātou ē, e fifi noa terā nō te tamāroa i’ō mai. Te parau mau rā, tē ha’afifi nei teie ’ohipa i tā tātou mau tamāroa ’e mau tamāhine, ’e ’aita e nava’i ra tā tātou mātutura’a i te reira.

E rave rahi matahiti i ma’iri, ’ua fa’aro’o māua tā’u tāne i te hō’ē ’ā’amu au tā māua i fa’ati’a noa i tā māua nā tamari’i. E ’ā’amu nō ni’a i te hō’ē ’ōphī ’āero ’ahehe pa’ari tei ani i te hō’ē tamāroa i nā reira ’ia ta’ita’i iāna i te tupua’i mou’a ra nō te hi’o i te tapera’a mahana hou ’a pohe ai. ’Ua taiā ri’i te tamāroa, ’ua parau atu rā te ’ōphī ’āero ’ahehe ē, e’ita ’oia e hōhoni iāna mai te mea e ta’ita’i ’oia iāna. ’Ua fāri’i a’era te tamāroa, ’ua ta’ita’i marū te tamāroa i te ’ōphi ē tae roa i ni’a i te tupua’i mou’a i reira rāua i te māta’ita’ira’a i te tapera’a mahana.

Fa’aho’i atura taua tamāroa ra i te ’ōphi i te peho ra ’e fa’aineine a’era i te hō’ē mā’a nāna ’e te hō’ē ro’i nō te pō. ’Ia po’ipo’i a’e, ’ua ani atu te ’ōphi ē : « E te tama iti ē, e ti’a ānei ia ’oe ’ia fa’aho’i iā’u i tō’u fare ? ’Ua tae tō’u taime nō te fa’aru’e i teie nei ao, ’ua hina’aro rā vau e ho’i atu i tō’u fare ». ’Ua feruri teie tama iti ē ’aita ’oia i fifi a’e, ’ua tāpe’a te ’ōphi i tāna parau, nō reira ’ua fa’aoti ’oia e ta’ita’i i te ’ōphi i tōna fare mai tei anihia mai.

Rave marū mai nei ’oia i te ’ōphi, ’ua tāpe’a iāna i tōna ra ’ōuma ’e ’ua fa’aho’i a’era iāna i roto i te medebara i tōna fare ’e pohe atu ai ’oia. I te taime ’oia ’a tu’u ai i te ’ōphī ’āero ’ahehe i raro, fāriu mai nei te ’ōphī ’āero ’ahehe ’e hōhoni a’era i te tama i tōna ’ōuma. ’Aue a’era teie tama iti ma te taora i te ’ōphi i ni’a i te repo. « E ’Ōphi tāne ē, nō te aha ’oe i nā reira ai ? E pohe mau ā vau i teienei ! » Ti’a mai nei te upo’o o te ’ōphī ’āero ’ahehe ma te ’ata niho mai : « ’Ua ’ite ’oe ’o vai au i tō ’oe ravera’a iā’u. »

I teie ao i teie anotau, tē ’ite nei au e rave rahi metua e hōro’a nei i te ’ōphi i tā rātou tamari’i. Tē parau ra vau nō te mau niuniu rorouira. E’ita e ti’a ia tātou ’ia tu’u i te niuniu ’āfa’ifa’i e tū’ati i te natirara i roto i te rima o te tamari’i ri’i ’aita ā tō rātou pa’ari nō te ha’api’i maita’i ia rātou, ’aita ā tō rātou ’aravihi nō te feruri maita’i ’e nō te rave i te fa’aotira’a, ’e ’aita e rāve’a hi’opo’ara’a nā te metua ’e te tahi atu mauiha’a nō te pāruru ia rātou. ’Ua parau Jason S. Carroll, e ’orometua nō te orara’a ’utuāfare i te fare ha’api’ira’a Brigham Young University : « E pāruru tātou i tā tātou mau tamari’i ē tae roa i te taime e ti’a ia rātou ’ia pāruru ia rātou iho ». ’O te tumu roro, te vāhi o te roro nō te mana’o au, tē tupu nā mua. I muri iho roa te ’aravihi nō te ferurira’a ’e te ravera’a i te fa’aotira’a e tupu hope ai i te tuha’a mua o te pa’a roro (cortex). « Nō reira tē vai ra tā te tamari’i te ta’ahira’a nō te fa’ahaere i mua ’aita rā i pāpū maita’i te ta’ahira’a tāpe’ara’a ».¹

’Ia vai te pāruru i ni’a i te mau niuniu ato’a, ’e tae noa atu tā te taure’are’a. E parau a’o maita’i ato’a teie nō te ta’ata pa’ari. ’Aita e ta’ata i pāruru-’ē-hia i te hōhoni ta’ero a te ’ōphi. Tē vai ra te metua e mā’iti i te niuniu tāpiri nō tā rātou tamari’i ’ia tāniuniu noa mai rātou ’e ’ia hāpono i te parau pāpa’i.

Ta’a ’ē noa atu te mau niuniu rorouira, tē vai nei te tahi atu mau mātini e’ita e nehenehe e tai’o, ’o tē nehenehe e haere i ni’a i te mau rāve’a ha’apararera’a hina’aro-’ore-hia i ni’a i te natirara. ’Ua fa’a’ite a’enei te hō’ē tuatāpapara’a ē, e 79 i ni’a i te hānere o te māta’ita’ira’a hōho’a faufau hina’aro-’ore-hia tē tupu nei i te fare.² E nehenehe te tamari’i e topa i mua i te reira i ni’a i te tablette, te niuniu rorouira, te mau mātini ha’uti, te mau mātini DVD, te mau ’āfata teata rorouira, ’o te hō’ē pae noa teie o te mau mātini. ’Ua mātau vau i te mau ’utuāfare tei mā’iti hō’ē vāhi hō’ē roa, e vāhi e hāhaere rahi te ta’ata i te fare, tei reira te mau mātini e fa’a’ohipahia ai. ’Ua topa teie mau ’utuāfare i te reira te « piha nō te mau rāve’a ha’apararera’a », ’e e ’ite-maita’i-hia tā rātou mau mātini, i roto i te māramarama. ’Aita e taime hō’ē noa ta’ata i roto i te piha nō te mau rāve’a ha’apararera’a.

’Ua mā’iti te tahi atu mau ’utuāfare i te tahi mau ture mai teie, ’aita e niuniu i roto i te mau piha ta’otora’a ’e te mau piha hapura’a pape. Tē vai nei e parau noa nei ē : « ’Eiaha ’o ’oe ana’e ’e te niuniu. » Tē vai fa’ahou ra vetahi e fa’ati’a marū noa i tā rātou mau tamari’i ’ia fa’a’ohipa i terā ’e terā fa’anahora’a nā roto i te tahi mau fa’anahora’a e ti’a ai i te mau metua ’ia fa’atano i te niuniu a te tamari’i. Teie tā rātou e ha’api’i nei ē, e mea noa’a te ti’aturi ’e e mea faufa’a te pāruru nō te niuniu.

Ta’a ’ē noa atu te mau hina’aro nō terā ’e terā ’utuāfare, ha’api’i ana’e i te mau melo tāta’itahi o te ’utuāfare ’ia fa’a’ohipa ma te pa’ari i te mau rāve’a ’āpī ’e ’ia fa’a’ohipa au i te reira mai te ha’amatara’a iho ā—nō te ha’amau i te hō’ē ferurira’a pae mōrare. Ha’api’i ana’e i te mau tamari’i ma te rāve’a ha’amaita’i ’ia fa’a’ohipa i te rāve’a ’āpī nō te maita’i. E nehenehe tātou e ha’api’i ia rātou nāhea i te hi’o nā roto i te uira’a ia rātou ē : « E tauturu ānei te fa’a’ohipara’a i te reira i te ’ōpuara’a maita’i ? » Nā tā tātou mau mā’itira’a nāhea i te ha’api’i i tō tātou ’utuāfare i teienei e fa’auru i te mau u’i a muri atu.

Maita’i ē, e feruri tātou te mau metua i te faufa’a rahi o tō tātou mau aura’a ’e tā tātou mau tamari’i ’e te mau tauto’ora’a ta’a ’ē nā tātou nō te pāruru ia rātou. ’Ia ha’apūai tātou i teie natira’a here, e māramarama maita’i a’e te mau tamari’i nō te aha te Atua e fa’aara ai ia tātou i mua i te mau ’ino o te hōho’a faufau, e ’ite mai rātou nāhea i te ’ape i te reira ’e e fa’aineinehia rātou ’ia fa’aruru noa atu rātou i te reira.

Hōho’a

father talking with his son

Hōho’a nō roto mai i te Getty Images ; fa’a’ohipahia nō te fa’ahōho’ara’a, e mau ta’ata nō te fa’ahōho’a

E ’ere i te mea ’ōhie ’ia fa’atupu i te ’āparaura’a au ’e te mātaratara ’e te fa’aitoito e fa’aitoito i te mau tamari’i ’ia fa’a’ite mai i tō rātou mana’o, te ’ohipa i tupu nō rātou ’e te mau uira’a i tō rātou nā metua. E nehenehe tātou e ani i te mau tamari’i o te mau faito matahiti ato’a ’ia fa’a’ite mai i te taime tē tupu ra tō rātou fifi nō te hōho’a faufau ta’a ’ē noa atu te fāito—mai te hapera’a i te māta’ita’ira’a i te reira i tō rātou ’āpīra’a ē tae roa atu i te fa’a’ohipara’a ri’i noa i te reira, ē tae noa atu i te fa’a’ohipara’a rahi roa i te reira ē haere roa i te ha’avīra’a. ’O te ’āparaura’a ’oi’oi te mea maita’i a’e, e fa’a’ite ’ōhie mai te mau tamari’i i muri iho ’ia ’ite rātou ē, tē herehia nei rātou ’e ’aita e mea tā rātou e parau ’e e rave ’o te nehenehe e taui i te reira.

E mea varavara roa rā te tamari’i ’ia fa’a’ite hua mai. Tei mātauhia tē tupu, e hi’o te hō’ē metua ’e e parau atu ’oia i te tamari’i ē : « E fifi ānei ? » ’aita ana’e, « Mea ’ē ri’i ’oe i teie mau mahana. » Rahi noa atu te here tā te tamari’i e ’ite, ’ōhie noa ato’a atu ’oia i te parau mai.

E mau teie mana’o pāpū nō te here i te ferurira’a nā roto i te mau ’ohipa ri’i na’ina’i e tupu fa’ahou ’e fa’ahou ā. ’Ia paraparauhia nō ni’a i te mau fifi ri’i nā roto i te here, e ha’amau ïa te reira i te hō’ē niu tano nō te pāhonora’a i te taime e tae mai te mau fifi rahi, e vai matara noa te ’āparaura’a. Hau roa atu, ’ua ’ite te mau tamari’i i tā ’outou pāhonora’a, ’oia ho’i : « Tē here noa nei au ia ’oe. ’Aita vau e fa’aea i te here ia ’oe nō te hō’ē ohipa tei tupu. E here noa vau ia ’oe. »

Nō te tahi tumu, ’aita tātou e paraparau rahi nei i te feiā ’āpī ’e i te mau tamari’i nō ni’a i te hō’ē o te mau fifi pūai roa ’e te umera’a ’ia hara rahi roa a’e tā rātou e fa’aruru atu. Nō te ’ōtohera’a tātou i muri, nā te natirara ïa e ha’api’i nā mua ia rātou, ’aore rā nā te tahi atu mau tamari’i ’e mau taure’are’a, ’aita ana’e nā te mau rāve’a ha’apararera’a tu’iro’o. Tē vai ra paha o tātou e taiā ra e fa’ahiti i te parau hōho’a faufau ’e te mau tamari’i ’ei tauto’ora’a nō te pāruru i tō rātou ti’ara’a hara ’ore. E mea huru ’ē roa. Penei a’e ’aita tō tātou nā metua i paraparau hua ia tātou i te reira. E aha pa’i mai te mea e fa’aitoito tā tātou ’āparaura’a i te ānoenoe ? E aha pa’i mai te mea e hina’aro rātou ’ia ’ite rahi atu ā ? Nāhea pa’i tātou i te tītau i tā tātou mau tamari’i ’ia paraparau mai nō ni’a i te hōho’a faufau mai te mea ’aita a’enei tātou i paraparau i te reira ia rātou ?

E te mau metua ē, tītauhia ia tātou ’ia ha’amata i te ’āparaura’a ’eiaha rā e tīa’i nā te mau tamari’i e haere mai ia tātou nei. E mea au nā’u te mana’o nō te mau ’āparaura’a tāmau ’e te pinepine ’e te au, ’eiaha rā e ’ohipa nō te hō’ē noa taime. Te maita’i nō te mau ’āparaura’a au ’oia ho’i ’o te mau metua atura ’e te feiā fa’atere ti’aturihia te feiā ’aravihi, e ’ere atura ’o Google ; e nehenehe e paraparau i te hō’ē vāhi au ; ’e e fa’arahi te ’āparaura’a i te ti’aturi o te tamari’i. ’Ua hina’aro tātou ’ia tae mai te mana’o fa’aineine ’e te ti’amā o te mau tamari’i, ’eiaha rā te mata’u. ’Ua hina’aro tātou ’ia paraparau ia rātou ra ’eiaha rā i ni’a ia rātou.

Tātou te mau metua ’e te mau ’orometua, e’ita e ti’a ia tātou ’ia tauturu i te mau tamari’i mai te mea ’aita tātou i ha’api’i. E mea faufa’a roa ’ia ha’api’i atu tātou e aha ’e nō te aha. E nehenehe tātou e ha’api’i nō tātou iho ’e e tauturu i te mau tamari’i ’ia māramarama nō te aha e mea hape te hōho’a faufau, nō te aha e mea ata’ata, nō te aha ’aita tātou i hina’aro i te reira ’ia ha’apēpē ia rātou, ’e e aha tē rave ’ia topa noa atu rātou i mua i te reira.

Tē hōro’a nei ānei tātou i tā tātou mau tamari’i i te nō te aha e tano i tō rātou fāito matahiti ? Mai te mea ’o teie noa te tumu tā tātou e hōro’a nō te ’apera’a i te hōho’a faufau ’oia ho’i, « E mea ’ino te reira », pene’i a’e e’ita terā tumu e nava’i. Tītauhia ’ia fa’a’ite maoti tātou i te mau tumu ato’a e noa’a ia tātou ’ia ha’amau tātou i te hō’ē tītaura’a mōrare e fa’aitoito ai i tā tātou feiā ’āpī.

’Ua rau roa te tumu e ’ape i te hōho’a faufau, teie rā te tahi ri’i mau fa’aitoitora’a mai roto mai i te fa’anahora’a Fight the New Drug (’Aro i te rā’au ta’ero ’āpī) e ’ana’anatae ai tō tātou feiā ’āpī :

E parau ato’a vau ē, ’aita te hōho’a faufau e ha’apa’o nei i te mau fa’auera’a a te Atua. I teie mau tumu ’e tē vai atu ra, tē ha’apu’e nei tātou i te parau pāto’i i te hōho’a faufau, terā rā, te ’ite ’aita e ’ohipa, ’o te ’ino’ino ïa te fa’ahope’ara’a. E mea tītauhia ’ia ha’amau tātou i te mau ’ōti’a tano ’e te tauturu, te mau ’ōti’a ’e te mau tītaura’a. E mea faufa’a rahi te tauturura’a i te tamari’i ’ia hāmani i tō rātou iho ferurira’a ’e tō rātou hina’aro nō te fa’aātea i te hōho’a faufau. Mai te mea e’ita te tamari’i e fa’aoti nōna iho i hea ’oia e ti’a ai nō ni’a i terā tumu parau, penei a’e e topa mai ’oia i roto i te mau nūmera ’oto rahi e vai ra.

’Ia topa te mau tamari’i i mua i te hōho’a faufau ’e ’ia mau rātou i roto, e mea fifi nō rātou ’ia ara mai ’e ’ia ti’a mai ’e ’ia ora mai. E tītauhia te pāturura’a ateate ’e te pāpū ’e te tāmau ’e te ’āueue ’ore ’e te fa’a’oroma’i ’a amo ai te mau tamari’i i te hōpoi’a nō te ti’a mai ’e nō te haere i mua. ’Aita e ta’ata e nehenehe e hōro’a i te reira huru pāturura’a mai te hō’ē metua. I muri iho i te ha’api’i-māite-ra’a ’e i te ha’api’i-hō’ē-hō’ē-ra’a i te parau mau, i muri iho i te patu-au-ra’a i te ti’aturi ’e te fa’aitoitora’a i te ’āparaura’a, i teienei tītauhia i te mau tamari’i ’ia ’ite ē, noa atu ā tā rātou mau hape ’e mau mā’itira’a, ’o tā tātou ha’apāpūra’a ē : « E here noa vau ia ’oe noa atu ā te mau mea. »

Tē ha’amana’o ra vau i te hō’ē ’ohipa iti i tupu i roto i tō mātou ’utuāfare e rave rahi matahiti i ma’iri. ’Ua reva māua tā’u tāne, ’e o tā māua tamāroa pa’ari a’e tei ha’apa’o i te mau tamari’i i te fare. Tae mai nei te niuniu a hō’ē hoa nā pīha’i iho tei pe’ape’a nō te vaira’a te hō’ē pere’o’o tūpohe auahi i mua i tō mātou fare. ’Ua tāpapa atu māua i te fare i reira māua i te ’itera’a ē, tē ha’uti ra tā māua tamāroa 10 matahiti i muri i te fare, i pīha’i iho noa i te hō’ē ’āua ’ua teitei roa te ’aihere ’e te marō ho’i. Tē hi’o ra ’oia e haere ānei iāna ’ia fa’aura i te auahi ’e te hu’a ahi.

E au ē, ’ua manuia ’oia ! I te tāpaera’a māua, ’ua pohe te auahi i te tūpohe auahi, ’ua a’o te feiā tūpohe auahi i tā māua tamaiti ’e tē ha’avaravara ra te mau ta’ata. ’Ua ha’amā roa tā māua tamaiti ’e te ri’ari’a ’e te ta’i, ’e ’ua ta’a roa iāna ē, tei roto mau ’oia i te fifi.

’Ua haere pā’āto’a mātou i roto i te fare. Nō te mata’u rahi o tā māua tamaiti, noa atu te rahi o te fifi, tā māua noa i rave maori rā ’o te tauahira’a i teie tamāroa iti ma te ha’apāpū iāna i tō māua here ’e tō māua mana’o hau ē, ’aita ’oia i pēpē.

’Ia topa te mau tamari’i i mua i te hōho’a faufau ’e ’ua mau roa rātou i roto i terā huru, e tae mai tō rātou mana’o ha’amā ’e te ri’ari’a ’e te ta’i. E mea fifi ’ia ’īriti mai i te hō’ē mea tei vai i roto i te pōiri nō te tu’u atu i mua i te mōrī. E mea ha’amā te reira, e tae mai te mana’o pāruru ’ore. Penei a’e e fa’aruru rātou i te manuia ’ore ’e te tāfifira’a i ni’a i te ’ē’a nō te ti’a mai ’e nō te ora mai. E rahi roa ’ino tō rātou hina’aro i te here tāmau. Terā rā, ’ia ’ite te mau metua ē, e tauturu iho ā tō rātou here, e ’ere rā te reira noa tē tītauhia.

Nō te rapa’aura’a, e tītauhia ’ia fa’afāriu i terā here nō tā ’outou tama i ni’a i te ’imira’a i te mau rāve’a tano e tauturu mai. ’O tō ’outou here te niu nō te mea e tītauhia ’ia tupu, terā rā, mai te mea ’ua mau roa taua ta’ata ra tā ’outou i here, penei a’e e hina’arohia ’ia tītau i te feiā tōro’a ’o tē nehenehe e tauturu i teie ta’ata iti ’e ia ’outou ato’a. 

’A ’imi ai ’outou ’e te feiā tā ’outou i here i te ora, tē ti’aturi nei au ē, e ’ite mai ’outou i te pūai i roto i te Ta’ata tei iāna ra te mana nō te fa’aora i te mau pēpē ato’a, nō te tā’amu ’āmui i te mau ta’ata ’e nō te fa’atupu i te mau aura’a hau atu ā i tō tātou nei ’aravihi ’ia feruri i te reira. Tei tō tātou Fa’aora, ’oia te Ora marū, te mana nō te fa’aora. E nehenehe tā tātou ’ia riro ’ei metua nō tā tātou mau tamari’i ’e ’ia fa’atoro ia rātou i ni’a iāna, ’o ’oia ana’e rā tē nehenehe e riro ’ei Fa’aora nō rātou. ’E te mea fa’ahiahia, ’oia ho’i ïa, ’ua here maita’i roa atu ā ’oia i tā tātou mau tamari’i i ia tātou nei—noa atu ā te mau tupura’a ’ohipa.

Hōho’a

Jesus with children

Tuha’a nō Vaiiho noa mai i te tamari’i ri’i ’ia haere mai iā’u nei, nā Carl Heinrich Bloch