Taqomaka na Noda Yavu-ni-Vakavulewa Vakauqeti Vakalou

E dua na yavu-ni-vakavulewa sa ikoya na yavu ni matanitu. E vakarautaka na ituvatuva kei na iyalayala ni kena cakacakataki na kaukauwa ni matanitu. Na Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika e yavu-ni-vakavulewa volai qase duadua se tudei tikoga edaidai. Dina ga ni a tauri taumada mai na dua na iwiliwili lailai ga ni koloni, a yaco totolo me dua na ivakaraitaki ki vuravura raraba. Nikua, na veimatanitu kece vakavo ga e tolu era sa taurivaka na yavu-ni-vakavulewa volai.¹

Ena ivakamacala oqo au sega ni vosa tiko me baleta e dua ga na isoqosoqo vakapolitiki se ilawalawa tale eso. Au vosa tiko me baleta na Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika, ka’u a vulica mai me sivia e 60 na yabaki. Au vosa tiko mai na veika au sotava ni’u a cakacaka vaka vunivola ni lawa ki na Turaganilewa Levu ni Mataveilewai Levu e Amerika. Au vosa tiko mai na noqu yabaki 15 vaka dua na parofesa ni lawa, kei na noqu yabaki 3½ vaka dua na turaganilewa ena Mataveilewai Levu e Utah. Ka bibi duadua, au vosa tiko mai na 37 na yabaki vaka dua na Apositolo i Jisu Karisito, ena vulici ni ibalebale ni Yavu-ni-Vakavulewa vakauqeti vakalou kei Amerika ki na cakacaka ni Nona Lotu vakalesuimai.

Na Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika e duatani baleta na Kalou a vakatakila ni o Koya a vakavuna me “tauyavutaki” ka “me taqomaki kina na nodra dodonu na tamata kecega” (Vunau kei na Veiyalayalati 101:77; raica talega na tikina e 80). Oya na vuna e kauwaitaka vakabibi kina na yavu-ni-vakavulewa oqo Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai e vuravura taucoko. Na ivakarau kei na kena vakayagataki na kena ivakavuvuli ena veimatanitu tale eso e vuravura e sa ka mera qai vakatulewa ga kina.

Na cava beka na inaki ni Kalou ena tauyavutaki ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika? Eda raica ena ivakavuvuli ni galala ni digidigi. Ena imatai ni yabaki-tini ni Lotu vakalesui mai oqo, era a sotava na lewenilotu ena iyala-ni-vanua ena ra, na veivakacacani vakayadudua ka vakararaba. Ena dua na tikina, oqo a baleta na nodra saqata na veivakabobulataki ka a yaco tiko e Amerika ena gauna oya. Ena ituvaki dredre oqo, a vakatakila kina na Kalou vua na Parofita o Josefa Simici na vei dina tawamudu me baleta Nona ivakavuvuli.

Na Kalou e sa solia vei ira na Luvena na galala ni digidigi—na kaukauwa mera vakatulewa ka cakacakataka. Na ituvaki gadrevi duadua me baleta na cakacakataki ni galala ni digidigi oya sa ikoya na galala levu duadua vua e dua na tamata me cakacakataka me vaka na nona digidigi yadua. Qai, e vakamacalataka na ivakatakila, “na saumi taro na tamata yadua ena nona ivalavala ca ena siga ni veilewai” (Vunau kei na Veiyalayalati 101:78). “O koya,” a vakatakila na Turaga, “sa sega sara kina ni dodonu me dua na tamata me bobula vua e dua tale” (Vunau kei na Veiyalayalati 101:79). Oqo e kena ibalebale matata ni veivakabobulataki vakatamata e cala. Ka ena ivakavuvuli vata ga, e cala me sega ni rogo na domodra na lewenivanua ena digitaki ni nodra iliuliu se na buli ni nodra lawa.

Na noda vakabauta ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika a vakauqeti vakalou e sega ni kena ibalebale ni ivakatakila vakalou e vakarota na veivosa kei na malanivosa, me vaka na ivakarau ni kena lavaki na iwiliwili ni mata mai na matanitu lalai yadua se na iyalayala ni nodra yabaki yadua.² Na Yavu-ni-Vakavulewa a sega ni “dua na ivolatukutuku sa matua tu,” a kaya o Peresitedi J. Reuben Clark. “Ena kena veibasai,” a vakamacalataka o koya, “eda vakabauta ni dodonu me tubu ka torocake me sotava na gagadre veiveisau eso ni dua na vuravura e toso tiko.”³ Me ivakaraitaki, na veiveisau vakauqeti a bokoca na veivakabobulataki ka solia vei ira na marama na dodonu mera veidigidigi. Ia, eda sega ni raica na veivakauqeti ena vei vakatulewa ni Mataveilewai Levu me vakadewataka tiko na Yavu-ni-Vakavulewa.

Au vakabauta ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika e tiko kina ke lailai e lima na ivakavuvuli vakauqeti vakalou.⁴

iMatai sa ikoya na ivakavuvuli ni sa ivurevure ni kaukauwa ni matanitu o ira na tamata. Ena dua na gauna ni dau nanumi raraba tu vakavuravura ni kaukauwa vakatui e lako mai na nodra dodonu vakalou na tui se mai na kaukauwa vakaivalu, e kena ivakarau me soli na kaukauwa vakatui kivei ira na tamata. Era a dau tutaka oqo na daunivuku, ia na Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika e imatai me cakacakataka. Na kaukauwa vakatui e tu vei ira na tamata e sega ni kena ibalebale vei ira na dauvakacaca se ilawalawa tale eso mera takosova me vakarereya se vakasaurarataka na matanitu me yavala. Na Yavu-ni-Vakavulewa a tauyavutaka e dua na matanitu vaka-demokarosi, ka ra vakayagataka kina na tamata na nodra kaukauwa mai vei ira nodra mata digitaki.

Ai karua ni ivakavuvuli vakauqeti sa ikoya na wasei ni kaukauwa lesi mai na matanitu ki na kena matanitu lalai. Ena noda ituvatuva ni matanitu, na ivakavuvuli vou oqo e dau veisautaki ena so na gauna mai na veivakavoui vakauqeti eso, me vaka na tababokoci ni veivakabobulataki kei na soli ni dodonu ni veidigidigi vei ira na marama, ka vakaraitaki taumada. E bibi, ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika e yalana na matanitu levu ki na cakacakataki ni kaukauwa e soli vakatabakidua se vakainaki, ka maroroya tu na kaukauwa vakamatanitu kece tale eso “ki na Matanitu lalai yadua se ki vei ira na tamata.”⁵

E dua tale na ivakavuvuli vakauqeti sa ikoya na wasewasei ni kaukauwa. Sivia ni duanadrau na yabaki ni bera na Matabose ni Yavu-ni-Vakavulewa ni 1787, na Palimedi e Igiladi a tauyavutaka na wasewasei ni lawa vaka boselawa kei na kena vaka tui ni a kovea eso na kaukauwa mai vua na tui. Na veivakauqeti ena matabose e Amerika sa ikoya me lesia na kaukauwa tu vakaikoya vaka dauvakatulewa, vaka boselawa, ka vaka mataveilewai me rawa ni ratou veiraici tiko vakairatou na tolu na tabana oqo.

Ai kava ni ivakavuvuli vakauqeti e tiko ena lawa ni dodonu ni tamata yadua kei na iyalayala ena lewa ni matanitu ena Lawa Vakaturi ni Dodonu, ka taurivaki ena tolu ga na yabaki ni oti na kena vakalawataki na Yavu-ni-Vakavulewa. Na Lawa Vakaturi ni Dodonu a sega ni ka vou. Eke, na veivakauqeti a tu ena kena matanataki na taurivaki ni ivakavuvuli ka a tauyavutaki e Igiladi, ka tekivutaki ena Magna Carta. O ira na vola na Yavu-ni-Vakavulewa era a matau ena veika oqo baleta eso na ivola ni lewa vakakoloni e tu vata na kena veivakadeitaki.

Ke sega ni dua na Lawa Vakaturi ni Dodonu, ke a sega ni rawa vei Amerika me qarava na kena Vakalesuimai na kosipeli, ni oti ga e tolusagavulu na yabaki. E yaco na veivakauqeti vakalou ena ivakarau taumada ni dodonu me kua na veidinadinataki vakalotu me baleta na ilesilesi raraba,⁶ ia me ikuri ni veivakadeitaki ni galala vakalotu kei na saqati ni kena tauyavutaki ena iMatai ni Veivakavinakataki a bibi sara. Eda raica talega na veivakauqeti vakalou e tu ena iMatai ni Veivakavinakataki me vaka na galala ni vosa kei na ivolatukutuku kei na taqomaki ni tamata yadua ka vauci tu ena veilawa tale so, me vaka na veibeitaki vakalawa.

iVakatakilakila

Keda na kena tamata.

iKalima ka iotioti, au raica na veivakauqeti vakalou ena inaki bibi ni Yavu-ni-Vakavulewa taucoko. Me da liutaki mai na lawa ka sega mai na tamata yadua, kei na noda dina sa ikoya ki na Yavu-ni-Vakavulewa kei na kena ivakavuvuli kei na ituvatuva, ka sega ki vua e lesi me qarava. Ena sala oqo, e sa tautauvata kina na tamata kecega ena mata ni lawa. Na ivakavuvuli eso oqo e latia na veiliutaki kaukauwa, ka sa vakacacana na vakatulewa vaka demokarosi ena so na matanitu. E kena ibalebale talega me kua ni dua vei iratou na tolu na tabana ni matanitu me vakatulewa vei rau na rua tale se tarovi rau mai na qaravi ni nodrau itavi dodonu vaka yavu-ni-vakavulewa me ratou veiraici vakai ratou.

Dina ga ni vakauqeti vakalou na ivakavuvuli ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika, ia ni cakacakataki mai vei ira na tamata tawadodonu e sega ni dau rawati kina na kena inaki taumada. Nai ulutaga bibi eso ni buli-lawa, me vaka eso na lawa e kovuta na veiwekani vakamatavuvale, sa kauta tani na matanitu levu mai vei ira na matanitu lalai. Na veivakadeitaki ni iMatai ni Veivakavinakataki ni galala ni vosa e so na gauna e sa vakawaicalataki mai na tarovi ni vosa sega ni taleitaki. Na ivakavuvuli ni veisei ni kaukauwa e sa dau bikai tu ga ena voka kei na drodro ni dua na tabana ni matanitu e cakacakataka tiko se vakataotaka tiko na kaukauwa a lesi ki na dua tale.

E tiko e so tale na veivakarerei ka dau vakamalumalumutaka na ivakavuvuli vakauqeti ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika. Na itutu vinaka ni Yavu-ni-Vakavulewa e sa vakalailaitaki mai na sasaga eso me sosomitaka ena ivakarau ni bula vakaitikotiko raraba me vu ni kena tauyavu, ka sega ni galala kei na veiliutaki-vakaikoya. Na lewa ni Yavu-ni-Vakavulewa e sa vakamamadataki ni ra vakanadakuya na kena ivakavuvuli na mata vakaturi se vakailesilesi. Na dokai kei na kaukauwa ni Yavu-ni-Vakavulewa e sa vakalailaitaki mai vei ira era okata tu me vaka e dua na veivakatovolei ni yalodina se e dua na vosacibi vakapolitiki, ka sega ni kena itutu cecere vaka dua na ivurevure ni vakatulewa kei na iyalayala me baleta na lewa vakamatanitu.

Na noda vakabauta na veivakauqeti vakalou e solia vei keda na Yalododonu Edaidai e dua na itavi bibi me da tutaka ka taqomaka na Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika kei na ivakavuvuli ni yavu-ni-vakavulewa ena vanua cava ga eda bula kina. E dodonu me da vakararavi vua na Turaga ka nuidei me baleta na veisiga mai muri ni matanitu oqo.

Na cava tale beka me da cakava na Yalododonu Edaidai? Me da masuta na Turaga me dusimaka ka vakalougatataka na veimatanitu kecega kei ira na nodra iliuliu. Oqo e tiki ni noda yavu ni vakabauta. Na noda vakarurugi ki vei ira na peresitedi se dauveiliutaki⁷ e sega ni itatao ki na noda saqata na vei lawa se lawatu ni tamata yadua. E gadrevi kina me da dau vakayagataka vakavinaka ena yalovakacegu na noda veivakayarayarataki, ena loma ni ituvatuva ni noda yavu-ni-vakavulewa kei na lawa eso e vauca. Ena veitikina eso dau veiqatitaki, e dodonu me da tovolea me da taura vakamalua ka duavata.

E tiko eso tale na itavi ka tiki ni kena dau tutaki na Yavu-ni-Vakavulewa vakauqeti. E dodonu me da vulica ka tutaka na ivakavuvuli vakauqeti ni Yavu-ni-Vakavulewa. E dodonu me da vakasaqara ka tokoni ira na tamata vuku ka vinaka era na tokona na ivakavuvuli eso ena nodra veiqaravi raraba.⁸ E dodonu me da lewenivanua kilaka ka dau sasaga me da cakava me vakilai na noda yaga ena veika vaka bula raraba.

E Amerika kei na matanitu vaka-demokarosi tale eso, na veivakayarayarataki vakapolitiki e cakacakataki ni da tu ena veidigidigi (okoya eda vakauqeta), da veidigidigi, da veitokoni vakailavo, da lewena ka veiqaravi ena isoqosoqo vakapolitiki, kei na noda veitaratara tikoga kei ira na vakailesilesi, isoqosoqo, kei na mata vakaturi. Me rawa ni cakacaka vakavinaka kina, e dua na demokarosi e gadreva na ka kece oqo, ia e dua ga na lewenivanua gugumatua e sega ni gadrevi me tiko taucoko vua.

Era vuqa tu na-ile vakapolitiki, ka sega ni dua na isoqosoqo, sega ni dua na vatavata, ka sega ni dua na mata vakaturi yadua ena rawa ni vakaceguya na gagadre ni tamata kece. Okoya gona na lewenivanua yadua me na vakatulewataka, ena dua na gauna ga, na ile cava so e bibi duadua vua. Oti, qai dodonu mera vakasaqara na lewenilotu na veivakauqeti ena sala mera cakacakataka kina na nodra ituvatuva yadua. Oqo ena sega ni rawarawa. Ena rairai gadrevi kina na veisau ni isoqosoqo me tokoni se mata vakaturi me digitaki, mai na dua na veidigigigi ki na dua tale.

Ena veika oqori ena gadrevi kina ena so na gauna vei ira na dau veidigidigi mera tokoni ira na mata vakaturi se isoqosoqo se vatavata vakapolitiki ka ra sega ni vakadonuya tu beka na nodra itutu tale eso.⁹ Oqori na vuna eda dau vakavulici ira kina noda lewenilotu mera kua ni dau vakalelewa vakai ira ena veika vakapolitiki. Me da kakua sara ni vakataudeitaka ni dua na Yalododonu Edaidai yalodina e sega ni rawa ni lewena e dua na isoqosoqo se digitaka e dua na mata vakaturi vakatabakidua. Eda dau vakatavulica na ivakavuvuli dodonu ka laiva vei ira na noda lewenilotu mera digitaka na sala mera tuvanaka ka cakacakataka kina na ivakavuvuli oqori ena veika bibi eso e dau basika ena veigauna eso. Eda vakarota talega, ka kerei ira noda iliuliu vakaitaukei mera vakarota, ni digidigi kei na vakaitavi vakapolitiki me kakua ni ulutaga ni veivakavulici se veivunauci ena noda vei soqoni ni Lotu.

Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai e, vakaidina, me cakacakataka na nona dodonu me tokona se saqata na vakatutu vakalawa vakatabakidua eso e okata ni na vakaleqa na galala ni qaravi lotu se na veika bibi ni soqosoqo ni Lotu eso.

Au vakadinadinataka na vakauqeti vakalou ni Yavu-ni-Vakavulewa kei Amerika ka masuta ni o keda eda kila na Kabula Vakalou ka a vakauqeta mai, eda na dau tutaka ka taqomaka tu ga na kena ivakavuvuli cecere. Ena yaca i Jisu Karisito, emeni.