2023
“ʻOku Ou Fakaʻamu ke Mou Manatu”
Sepitema 2023


“ʻOku Ou Fakaʻamu ke Mou Manatu,” Liahona, Sepitema 2023.

“ʻOku Ou Fakaʻamu ke Mou Manatu”

Mōsaia 5:12

Kuo ʻomi kiate kitautolu takitaha ha ngaahi fakamanatu fakataautaha ʻo Kalaisi. Vakai kiate kinautolu pea manatu kiate Ia.

ʻĪmisi
fakatātā ʻo Sīsū Kalaisí

Fakaikiiki mei he Kalaisi mo e Talavou Koloaʻiá, tā ʻa Heinrich Hofmann

ʻOku kau ʻi heʻetau aʻusia fakamatelié, ʻa e ʻikai ngata pē ʻi heʻetau moʻulaloa kotoa ki ha veili ʻo e ʻatamai ngalongaló ka ki ha tuʻunga ʻo e ʻatamaí ʻoku toe loto ngalongalo . ʻOku fakatupu ʻe he veili ʻo e ʻatamai ngalongaló ke ngalo ʻiate kitautolu ʻa e ngaahi ʻata mo e ngaahi moʻoni ne tau ʻilo ʻi hotau tuʻunga ʻi he maama fakalaumālié. ʻOku tataki kitautolu ʻe he tuʻunga ʻo ʻetau ʻatamai ngalongaló ke tau fakangaloʻi pea hē mei he ngaahi moʻoni kuo tau ʻosi ako pe toe ako ʻi he moʻui ní. Kapau he ʻikai ke tau ikunaʻi hotau tuʻunga hinga ʻo e ʻatamai ngalongaló, ʻe fakanatula pē ʻetau hoko ʻo “vave ki he fai angahalá, kae tuai ki hono manatuʻi ʻo e ʻEiki ko [hotau] ʻOtuá” (1 Nīfai 17:45).

Ngaahi Fakamanatu ʻo Kalaisí

ʻI he fekau kotoa pē ʻoku ʻomi ʻe he ʻOtuá, ʻokú Ne talaʻofa mai ke “teuteu ha hala [maʻatautolu] ke [tau] lava ai ʻo fai ʻa e meʻa kuó ne fekau kiate [kitautolú]” (1 Nīfai 3:7). Koeʻuhí ke tau lava ʻo talangofua ki Heʻene fekau ke manatuʻí, kuo teuteu ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakamanatu.

ʻIo, ʻoku fakatupu mo ngaohi ʻa e meʻa kotoa pē ke fakamoʻoniʻi mo fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa Kalaisi (vakai, Mōsese 6:63; vakai foki, ʻAlamā 30:44). Hangē ko ʻení, ʻoku fakataumuʻa ia ke tau manatuʻi Ia ʻi he “hiva ʻa e manupuna ʻo e vaotātaá, ʻo [tau] fakamālōʻia ʻa e ʻOtuá.”1 ʻE lava foki ke kalanga ʻa e ngaahi maká ko ha fakamoʻoni mo ha fakamanatu ʻo Sīsū (vakai, Luke 19:40). Ko hono moʻoní, ʻoku hoko ʻa e māmaní kotoa, ʻi he ongo mo e ʻīmisi fakatouʻosi, ko ha fakamoʻoni fungani mo ha ngaahi fakamanatu fakaofo ki hono Tupuʻangá.

ʻOku fakalahi ʻa e ngaahi fakamanatu kehekehe ʻi hono kotoa ʻo e fakatupú ʻe he ngaahi fakamanatu ʻoku tau maʻu ʻi he ngaahi ouau toputapú. Naʻe akoʻi ʻe ʻApinetai naʻe ʻoange ki ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ha ngaahi ouau fefeka ke nau fakahoko kae lava “ke nau manatu ki he ʻOtuá mo honau fatongia kiate iá” (Mōsaia 13:30). Kuo akoʻi mai ʻe he kau palōfita ʻo onopōní ʻa e meʻa tatau. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985), “Mahalo he ʻikai toe ʻi ai ha hē mei he moʻoní, he ʻikai toe ʻi ai ha hia, kapau ʻe manatua moʻoni ʻe he kakaí, ʻa e ngaahi meʻa naʻa nau fuakava ki ai ʻi he veʻe vaí pe ʻi he tēpile sākalamēnití pea ʻi he temipalé.”2

Ko e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻoku fakatou fakamāmani lahi mo fakafoʻituitui ia. ʻOku pehē foki mo ʻEne ngaahi fakamanatú. Ko ia ai, makehe mei he ngaahi ouau tatau ʻoku foaki ki he taha kotoa peé, ʻokú Ne ʻomi mo ha ngaahi fakamanatu kehekehe mo fakataautaha kiate Ia. Hangē ko ʻení, he ʻikai fakatupu ʻe he ʻumea pe pelepela angamahení ke manatu ha kakai tokolahi kia Sīsū pe fonu ʻi he ongo mo e houngaʻia kiate Ia. Ka ko e tangata naʻe fakaʻā hono matá ʻi he taimi naʻe tākai ai ʻe Sīsū hono matá ʻaki ʻa e ʻumeá, mahalo naʻá ne manatuʻi lelei ʻa Sīsū ʻi he taimi kotoa pē naʻe sio ai ki he ʻumeá pe—pelepelá! (vakai, Sione 9:6–7). Pea mahalo naʻe pehē pē mo e ʻikai lava ʻa Neamani ʻo mamata ki ha vaitafe, tautautefito ki Soatani, taʻe te ne fakakaukau ki he ʻEiki naʻá Ne fakamoʻui ia aí (vakai, 2 Ngaahi Tuʻi 5:1–15). Kuo tau maʻu ha fakamanatu fakataautaha ʻe taha pe lahi ange ʻo Kalaisi. Vakai kiate kinautolu pea manatu kiate Ia.

Ko Hono Fakamoʻoniʻi ʻo Kalaisí

Ko e ngaahi lekōtí mo e hisitōliá ko ha ngaahi meʻa fakalahi ia kuo ʻai ʻe he ʻEikí ke teuteu ke tokoniʻi kitautolu ke tau talangofua ki Heʻene fekau ke tau manatú. ʻOku faʻa talanoa ʻa e folofolá—ko e ngaahi lekooti ʻo e fengāueʻaki ʻa e ʻOtuá mo ʻEne fānaú—fekauʻaki mo e fakamoʻoniʻi, pe “fakamoʻoni” kiate Iá (vakai, 2 Kolinitō 8:3; 1 Sione 5:7; 1 Nīfai 10:10; 12:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 109:31; 112:4).

ʻOku tokoni ʻa e ngaahi lekooti toputapú, kau ai ʻa e tohinoa fakataautahá, ke tau fakamoʻoni. ʻOku hoko ʻa e ngaahi mōmeniti mahuʻinga mo e Laumālié ko ha meʻafoaki, ʻa ia ʻoku tau tui he ʻikai ke toe ngalo ʻiate kitautolu. Ka ʻoku hanga ʻe he tuʻunga ʻo ʻetau ʻatamai ngalongaló ʻo ʻai ke ngalo ʻiate kitautolu ʻi he fakalau ʻa e taimí ʻa e mālohi ʻo e ngaahi aʻusia mahuʻinga tahá. ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe ha tohinoa, laʻitā, pe ha lekooti ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi heʻetau manatuʻi e ngaahi mōmeniti mahuʻingá ka ke fakafoki mai e ngaahi ongo fakaeloto mo e Laumālie ne tau ongoʻí. ʻOku ʻikai leva ha ofo ʻi he hoko ʻa e ʻuluaki fekau hili hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení koe, “ʻE tauhi ha lekooti ʻiate kimoutolu” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:1). ʻOku fakalahi ʻe he ngaahi lekooti ʻoku tauhi leleí ʻetau manatú pea lava ke ne fakalotoʻi kitautolu ki heʻetau ngaahi fehalaākí mo ʻomi kitautolu ki he ʻOtuá (vakai, ʻAlamā 37:8).

Ko hono moʻoní, ʻoku tau lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoní koeʻuhí kuo tau maʻu ha fakamoʻoni ʻo e moʻoní mei he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ko e “tohi ʻo e langí” (Mōsese 6:61). ʻOku lekooti ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi he fatongia ko ʻení, ʻa e moʻoní ʻi he “kakano ʻo [hotau] lotó” (2 Kolinitō 3:3). ʻOkú Ne tokoni ke tau manatu kia Kalaisi mo e meʻa kotoa pē kuó Ne akoʻi mai kiate kitautolú (vakai, Sione 14:26).

ʻOku ʻasi ʻa e fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo Sīsuú, ngaahi lekōtí, Laumālie Māʻoniʻoní mo e manatú ʻi he Molonai 10:3–5. ʻOku talaʻofa mai kiate kitautolu kapau te tau lau ʻa e Tohi ʻa Molomoná, ko ha lekooti toputapu, ʻi he laumālie ʻo e manatu pea kole ki he ʻOtuá ʻi he huafa ʻo Kalaisí ʻi he loto fakamātoato, mo e loto moʻoni mo e tui kia Kalaisi, ʻe fakahā mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní kiate kitautolu ʻa hono moʻoni ʻo e lekōtí. Pea kapau ʻoku moʻoni ʻa e lekooti ko iá, ta ko Sīsū ʻa e Kalaisí.

ʻĪmisi
Ko e ʻaʻahi ha ʻāngelo kia ʻAlamā mo e ngaahi foha ʻo Mōsaiá

ʻAlamā Tuʻu Hake, tā fakatātā ʻa Walter Rane

Manatu‘i ke Huhuʻi Koe

ʻOku iku hono manatuʻi ʻo Sīsuú ki he huhuʻí mo e fakamoʻuí. Fakakaukau ki he mahuʻinga ʻo e manatú ʻi hono huhuʻi ʻo ʻAlamā ko e siʻí. ʻI he taimi naʻe hā ai ʻa e ʻāngeló kia ʻAlamaá, naʻá ne ʻave ʻa e fekau kia ʻAlamā ke “ʻoua ʻe toe feinga ke fakaʻauha ʻa e siasí.” Ka naʻa mo e kimuʻa pea ʻoange ʻa e fekau ko iá, naʻe pehē ʻe he ʻāngeló, “Manatu ki he nofo pōpula ʻa hoʻo ngaahi tamaí … pea manatuʻi ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi [kuo] fai [ʻe Kalaisi] maʻanautolú, he naʻa nau nofo pōpula, pea kuó ne fakatauʻatāinaʻi ʻa kinautolu” (Mōsaia 27:16; naʻe tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e fekau ʻa e ʻāngeló ke manatuʻí naʻe ʻikai ko ha fakahinohino fakapotopoto pē ia ki hano fakaʻaongaʻi. Ka kia ʻAlamaá, naʻe hoko ia ko ha fakahinohino pau, ko ha tokoni ʻofa, ki he founga ʻe lava ke ne moʻui ai ʻi he mate naʻe ʻamanaki ke hoko kiate iá.

Hili ha taʻu ʻe uofulu pe lahi ange mei ai, naʻe vahevahe fakaʻāuliliki ʻe ʻAlamā mo hono foha ko Hilamaní, ʻa e meʻa naʻá ne foua ʻi heʻene tokoto mamatea mo ʻikai toe lea ʻi ha ʻaho ʻe tolu, ʻo “fakatomala ʻo aʻu ki [he] meimei maté” (Mōsaia 27:28). Hili ʻa e mavahe atu ʻa e ʻāngeló, naʻe manatuʻi ʻe ʻAlamā, kuo sai; ka ko e meʻa pē naʻá ne manatuʻí ko ʻene ngaahi angahalá.

Naʻe manatu ʻa ʻAlamā ʻo pehē, “naʻá ku mamahiʻia ʻi [ha] fakamamahi taʻengata … ʻio, naʻá ku manatuʻi ʻeku ngaahi angahalá mo ʻeku ngaahi hia kotoa pē, ʻa ia naʻe fakamamahiʻi ai au ʻaki ʻa e ngaahi mamahi ʻo helí” (ʻAlamā 36:12–13). ʻI he fakakaukau ʻa ʻAlamā ʻe tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, naʻá ne fonu ʻi ha “fuʻu ilifia ʻoku ʻikai faʻa fakamatalaʻi” ʻo ne fakakaukau ke hola, ʻo ʻikai ʻi he maté pē ka ʻi he “ʻosiʻosingamālie ʻi [hono] laumālié mo [hono] sinó fakatouʻosi” (ʻAlamā 36:14–15).

ʻOku totonu ke tau kiʻi tuʻu heni mo mahinoʻi: Naʻe ʻikai ke totongi pē ʻe ʻAlamā ha tautea ʻaho ʻe tolu naʻe tomuʻa fakapapauʻi ke hoko ko e nunuʻa totonu ʻo ʻene ngaahi angahalá. ʻIkai, naʻá ne ʻi he kamataʻanga pē—ʻo e ʻuluaki ʻaho ʻe tolu—ʻo e “ takatakai ʻiate [ia] ʻa e ngaahi sēini taʻengata ʻo e maté” (ʻAlamā 36:18; naʻe toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e moʻoni, naʻá ne mei nofo ʻi he tuʻunga fakamanavahē ko ʻení ʻo laka hake ʻi he ʻaho ʻe tolú—taʻefakangatangata—ka ne taʻeʻoua ʻa e foʻi moʻoni, naʻe fāifai peá ne manatuʻi ʻi he ʻaloʻofa, mei ha feituʻu, naʻe kikite ʻene tamaí “ʻo kau ki he hāʻele mai ha tokotaha ʻa ia ko Sīsū Kalaisi, ko ha ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ke ne fai ha fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní.” Hili iá peá ne pehē:

“Ko ʻeni, ʻi he nofo ʻi hoku ʻatamaí ʻa e fakakaukau ko ʻení, naʻá ku tangi ʻi hoku lotó: ʻE Sīsū, ʻa koe ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻaloʻofa mai kiate au, ʻa ia ʻoku ou ʻi he ʻahu ʻo e mamahí, pea kuo takatakai ʻiate au ʻa e ngaahi sēini taʻengata ʻo e maté.

“Pea ko ʻeni, vakai, ʻi heʻeku fakakaukau ki aí, naʻe ʻikai te u toe manatuʻi ʻa hoku ngaahi mamahí; ʻio, naʻe ʻikai ke toe tauteaʻi hoku lotó ʻi heʻeku manatu ki heʻeku ngaahi angahalá.” (ʻAlamā 36:17–19

Naʻe muimui ʻa ʻAlamā ki he fekau ʻa e ʻāngeló ke manatú. Naʻá ne manatuʻi ʻa Sīsū. Pea hangē pē ko hono fakahaofi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi tamai ʻa ʻAlamaá mei heʻenau nofo pōpulá, naʻá Ne fakahaofi ʻa ʻAlamā mei heʻene nofo pōpulá.

He toki ʻaloʻofa fungani mo ha fakahaofi kāfakafa moʻoni ia! Ko ha liliu fakaofo moʻoni ia ʻo e lotó mo e ʻatamaí! Naʻe fakakaukau ʻeni ʻa ʻAlamā, ʻa ia naʻe fakakaukau ʻi ha ngaahi mōmeniti siʻi kimuʻa ke [mate fakaʻaufuli] ʻi [hono] laumālié mo [hono] sinó fakatouʻosí, ki he ʻOtuá mo ʻEne kau ʻāngelo māʻoniʻoní pea “naʻá ne fakaʻamu … ke [ne] ʻi ai mai” (ʻAlamā 36:22).

Naʻe fakatupu ʻa e liliu fakaofo ko ʻení ʻe ha kiʻi manatu faingofua. ʻOku ʻomi ʻe he aʻusia ʻa ʻAlamaá ʻa e ʻuhinga totonu ki he ngaahi lea fakaʻosi ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ʻi heʻene malanga fakaʻosí: “ʻOiauē ʻe tangata, manatu, pea ʻoua ʻe malaʻia” (Mōsaia 4:30).

ʻOkú Ne Manatuʻi Kitautolu

ʻI heʻetau fāfeinga ke manatu maʻu pē kia Sīsuú, ʻoku mahuʻinga ke manatuʻi ʻokú Ne manatuʻi maʻu pē kitautolu. Kuó Ne tohitongi koe ʻi [Hono] ʻaofi nimá (vakai, ʻĪsaia 49:16). Fakakaukau ki ai—he ʻikai lava, pea ʻe ʻikai lava ʻe Sīsū ʻo fakangaloʻi kitautolu, ka ʻokú Ne loto lelei mo fakangaloki ngofua ʻetau ngaahi angahala naʻá ne fakavolu Iá.

ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ʻa emea ko iá .

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻE ʻOtua ko e Tapuhā,” Ngaahi Himi, fika 38.

  2. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (1982), 112.