2023
Ngaahi Founga Fakaʻuhinga ki he Tohi ʻa Fakahaá
Tīsema 2023


Fuakava Foʻoú ʻi hono Puipuituʻá

Ngaahi Founga Fakaʻuhinga ki he Tohi ʻa Fakahaá

ʻE lava ke ʻaonga kiate kitautolu hono lau ʻa e fakahā ʻa Sioné ʻi ha ngaahi founga kehekehe.

ʻĪmisi
placeholder altText

ʻOku makehe ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻi he Fuakava Foʻoú. ʻOku ʻikai nofotaha ia ʻi he fakamatala fakaikiiki ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he māmaní, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he faaʻi Kosipelí. Pe ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ngaahi tūkunga faingataʻa naʻe fehangahangai mo e Siasi faka-Kalisitiane ʻo e kuonga muʻá, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he ngaahi tohi [ʻipiselí]. Ka ʻoku ʻomi ʻe he tohi ʻa Fakahaá ha meʻa ʻoku angamaheni ange ki he kau laukonga ʻo e fakaʻānaua fisifisimuʻa ʻo onopōní: ʻOku fakamamahiʻi ʻe ha talākoni ʻa e māmaní. ʻOku ʻalu hake ha manu fekai mei he tahí. ʻOku tōtuʻa ʻa e moveuveú mo e fakaʻauhá. ʻOku kamata ke mole atu ʻa e ʻamanakí—kae ʻoua kuo haʻu ha tokotaha ʻoku heka ʻi ha hoosi tea ʻo ikunaʻi ʻa e talākoní, ʻo ne ʻomi ʻa e melinó mo e tuʻumālié ki he fonuá.

Ko ia, ko e hā ʻa e founga ʻoku totonu ke maʻu ai ʻe ha taha laukonga faivelenga ʻi he senituli 21 ʻo e tohi ʻa Fakahaá ha ʻuhinga mo hano fakaʻaongaʻi ʻi ha tohi ʻokú ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e fakaʻuhinga faingofuá?

Ngaahi Founga Kehekehe ʻo Onopōní

Ko e ʻuluaki mo e muʻomuʻa tahá, ʻe ola lelei ange hoʻo maʻu ha mahino ki he tohi ʻa Fakahaá ʻaki haʻo lotua ʻa e laumālie ʻo e kikité mo e fakahaá. ʻOku totonu foki ke hoko ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77, ko ha fakahā naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ha ʻilo mei he ʻEikí fekauʻaki mo e feituʻu pea mo e ngaahi fakataipe lahi ʻoku ʻi he tohi ʻa Fakahaá, ko ha konga ʻo hoʻo akó.

ʻIkai ngata aí, mahalo ʻe tokoni ke mahino ʻa e founga ʻoku kehekehe ai hono fakaʻuhingaʻi ʻo e tohi ʻa Fakahaá ʻe he kau laukonga mo e kau mataotao ʻi he ʻaho ní. Ko hono fakalūkufuá, ko e founga fakaʻuhingaʻi ko ia ki he puipuituʻa mo e ʻuhinga naʻe fakataumuʻa ki ai ʻa e tohi ʻa Fakahaá, kuo meimei ke vahevahe ia ki ha konga e fā. ʻOku nau takitaha maʻu ha ngaahi mālohinga mo ha ngaahi vaivaiʻanga:

1. Ko e tohi ʻa Fakahaá ko ha fakataipe ia ʻo hono toe fakamatalaʻi ʻo e hisitōliá. ʻI he tukufakaholo ko ʻení, ʻoku ʻasi ai ʻa e ngaahi ʻīmisi mo e fakataipe ʻo e tohi ʻa Fakahaá ʻoku fenāpasi ia mo e kakai mahuʻingá mo e ngaahi meʻa naʻe hoko talu mei he kamataʻanga ʻo e Siasi Faka-Kalisitiané ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Ko e palopalema ʻo e founga fakaʻuhinga ko ʻení he ʻoku faʻa fakamahamahalo ia, ʻo makatuʻunga lahi pē ʻi ha faʻahinga kakai fakahisitōlia pe ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku fili ʻe he tokotaha fakaʻuhingá ke tokanga taha ki aí. Pea kuo pau ke faʻa liliu pe fulihi ʻe he kau laukongá ʻenau ngaahi fakaʻuhingá ʻi he fakalau atu ʻa e taimí ʻo ʻikai kau ai ʻa e toe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisí. Neongo naʻe mātuʻaki manakoa ʻa e founga ko ʻení ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi senituli kimuʻa ʻi he senituli 20, ka kuo ʻikai ha toe manakoa hano konga lahi ʻi he taimí ni.

2. ʻOku fakangatangata pē ʻa e lahi ʻo e tohi ʻa Fakahaá ki he senituli ʻuluaki AD. ʻOku vakai ʻa e founga fakaʻuhinga ko ʻení ki he ngaahi meʻa naʻe hoko mo e ngaahi fakataipe ʻi he tohi ʻa Fakahaá ko hono fakaʻaongaʻi pau pē ki he Siasi Faka-Kalisitiané lolotonga ʻa e senituli ʻuluaki ʻo hono fokotuʻú. Ko e lelei ʻo e laukonga ko ʻení ko ʻene tukutaha ʻa e tokangá ʻi he kau Kalisitiane ʻi he senituli ʻuluakí pea mo e foʻi moʻoni ko ia ʻoku fakataumuʻa ʻa e pōpoaki ʻo e tohí maʻanautolú. Ka ko e ʻuluaki palopalema ʻo e foungá ʻe lava ke ne tataki ʻa e kakaí ke nau fakakaukau ko e tohi ʻa Fakahaá ko ha fakatātā pē ia ʻo e hisitōliá kae ʻikai ko e tuʻunga totonú: ko e folofola moʻui ʻa ia te ne ʻomi ha ngaahi lēsoni fakalaumālie mahuʻinga ʻi he ʻahó ni.

3. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he tohi ʻa Fakahaá ʻoku teʻeki ai ke fakahoko. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he fakakaukau ko ʻení ko e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohi ʻa Fakahaá ʻe fakahoko ia ʻi he kahaʻú. ʻOku pehē ʻoku ʻomi ʻe he tohí ha fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó—ka ki he kahaʻú kae ʻikai ko e kuohilí. ʻE lava ke maʻu ʻe he kau laukongá ha fakahokohoko mahino ʻo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú ʻaki haʻanau fokotuʻutuʻu fakataha ʻa e fanga kiʻi tokoni ʻoku mafola ʻi he kotoa ʻo e tohí. ʻOku fakahehema ʻa e kau tokanga ki he kahaʻú ki hano fakaʻuhingaʻi moʻoni ange ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó mo e ngaahi fakatātā ʻi he tohi ʻa Fakahaá. Ko ha mālohinga ʻo e founga fakaʻuhinga ko ʻení ko ʻene tuku maʻu pē ʻa e tokotaha laukongá ke tokanga hokohoko ki he ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he Fakahaá—ʻe lava ke nau hoko ʻapongipongi! ʻI he mata meʻa-hā-mai ʻa Nīfai naʻe lekooti ʻi he 1 Nīfai 11–14, ʻoku fakahā ai kiate ia ʻe ha ʻāngelo ʻe “tohi foki [ʻe Sione] ʻo kau ki he ngataʻanga ʻo e māmaní” (1 Nīfai 14:22), ko ia ai ko e konga ʻo e tohi ʻa Fakahaá kuo pau ke fehangahangai ia mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú. Ko ha palopalema ʻo e founga ko ʻení ko ʻene meimei toʻo kakato ʻa e tohi ʻa Fakahaá mei hono tuʻunga totonu ʻi he senituli ʻuluakí mo e malava ke mole mei he kau laukongá ha niʻihi ʻo e ʻuhinga naʻe fakataumuʻa ʻe Sione ke maʻu ʻe heʻene kau fanongo naʻe fakahangatonu ki aí.

4. Ko e tohi ʻa Fakahaá ko ha talanoa fakatātā ia ki he tau ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví. ʻOku lau ʻe he fakakaukau ko ʻení ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻo ʻikai ʻuhinga ia ki he ngaahi meʻa pau naʻe hoko ʻi he kuohilí pe ʻe hoko ʻi he kahaʻú ka ko ha talanoa fakatātā ki he feʻauhi ʻa Sīsū Kalaisi mo Sētané, ʻi he vahaʻa ʻo e kau māʻoniʻoní mo e kau faiangahalá, ʻi he vahaʻa ʻo e Siasi ʻo e Lamí mo e siasi ʻo e tēvoló. ʻI he fakakaukau ko ʻení, ʻoku fakataumuʻa ʻa e tohi Fakahaá ke poupouʻi ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui pau: ʻoku ikuna ʻa Sīsū Kalaisi, ʻe poupouʻi ʻa e kau māʻoniʻoní, pea ʻe tauteaʻi ʻa e kau faiangahalá. Ko e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohi ʻa Fakahaá ko ha meʻalele fakatātā ia ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni lalahi ange ko iá. Ko ha mālohinga ʻo e founga fakaʻuhinga ko ʻení ko e fili ʻi he leleí mo e koví ʻoku ʻaonga ia ki ha taha pē ʻi ha faʻahinga taimi pē. Ko e vaivaí he ʻe ala ʻikai fakatokangaʻi ʻe he kau laukongá ha ngaahi fakaʻilonga pe fakataipe ʻoku fakataumuʻa ke ʻuhinga ki ha ngaahi meʻa pau naʻe hoko pe ngaahi vahaʻataimi pau.

Ngaahi Meʻa ʻe Tolu ke Manatuʻi ʻi Hoʻo Lau ʻa e Tohi ʻa Fakahaá

ʻOku tokolahi ha kau laukonga (kau ai au) ʻoku nau ohi mai ha ngaahi konga ʻo e ngaahi founga fakaʻuhinga takitaha ko ʻení. ʻOku ou tui ʻoku fenāpasi lelei taha ʻa e founga fakaʻuhinga ko ʻení mo e meʻa kuo fakahā mai ʻe he folofolá mo e fakahā ʻo onopōní fekauʻaki mo e mahino ki he tohi ʻa Fakahaá (vakai, hangē ko ʻení, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77). ʻOku fakafepaki ʻa e tohí ki ha faʻahinga fakafaʻahinga faingofua pē mo fakapaleʻi ʻa e kau laukonga ʻoku nau loto-tauʻatāina ke fakaʻaongaʻi ha ngaahi fakaʻuhinga kehekehe. Mahalo ʻe ʻikai ʻaonga tatau ʻa e founga fakaʻuhinga ʻe ngāue lelei ki he Fakahā 5 ʻi he Fakahā 11.

ʻI hono vakaiʻi ʻe he kau laukongá ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻo hono lau ʻo e tohi ʻa Fakahaá, te u fokotuʻu atu ke manatuʻi ha meʻa ʻe tolu.

1. Manatuʻi maʻu pē ʻa e ngaahi ʻuluaki lea ʻi he tohí: “Ko e Fakahā kia Sione, ko ha tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻe foaki kiate ia ʻe Sīsū Kalaisi.”1

ʻOku fekauʻaki ʻa e tohí ni mo e Fakamoʻuí. ʻOku fakahā mai ʻe he fakaʻilonga mo e talanoa kotoa pē, ha meʻa kiate kitautolu fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi. Ko Ia ʻa e Lami ʻokú Ne ʻomi ʻa e melinó ki Hono kakaí, pea ko Ia ʻa e tokotaha ʻoku teunga kulokula ʻokú Ne ʻomi ʻa e fakaʻauhá ki he filí. Ko Ia ʻa e Tangata Taʻané ʻa ia ʻokú Ne kei faivelenga maʻu pē ki Heʻene taʻahine malí pea ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻafio ʻi Hono taloní.

Ko e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku liliu ko e “Fakahaá” ʻi he hingoa ʻo e tohí ko e ʻapokalipisi, ʻa ia ʻoku ʻuhinga “ke toʻo ʻa e veilí” pe “ke fakahā.” Ko e meʻa tofu pē ia ʻoku fai ʻe Sione maʻa ʻene kau laukongá—ʻo ne toʻo ʻa e veilí ʻo fakahā mai kiate kitautolu pe ko hai moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi. ʻOku siʻisiʻi ange ʻene ʻasi ʻa e huafa ʻo Sīsuú ʻi he tohi ʻa Fakahaá (fakafuofua ki he tuʻo hongofulu mā uá), ka ko Hono mālohí, ko Hono mahuʻingá, ʻoku toka ia ʻi he veesi kotoa pē.

2. Manatuʻi ʻa e lea naʻe fai ʻe Siosefa Sāmitá, ko e tohi ʻa Fakahaá “ko e taha ia ʻo e ngaahi tohi mahinongofua taha kuo fekau ʻe he ʻOtuá ke hikí.”2

Ko e taha ʻo e ngaahi faingataʻa ʻe lava ke fehangahangai ʻi he taimi ʻe niʻihi mo e kau laukonga ʻo e tohi ʻa Fakahaá ko e taʻe-fiemālie ʻoku maʻu mei ha ongoʻi ʻoku ʻikai ke mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa ʻoku hokó, ʻo hangē ʻoku ʻave kinautolu ʻe he fakataipe mo e fakataipe ke nau toe mamaʻo ange mei ha faʻahinga ʻuhinga totonu. Ka ʻoku fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe Siosefa Sāmita ko e tohi ʻa Fakahaá ko ha tohi “mahinongofua” ia, ko e tohi ʻoku fakataumuʻa hono ʻuhingá ke mahino.

ʻOku ou faʻa talaange ki heʻeku kau akó te u lava ʻo fakamatalaʻi fakanounou ʻa e tohi ʻa Fakahaá: “ʻOku ikuna ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí!” Kamata ʻaki hono lau iá ʻaki ʻa e fakakaukau ko iá ʻi ho ʻatamaí. ʻI he taimi ʻokú ke aʻu ai ki ha fakaʻilonga pe ko ha talanoa ʻoku hā puputuʻu, fehuʻi pē kiate koe pe ʻokú ne fakahaaʻi fēfē nai ʻa e mahino ʻokú ke maʻu ki he ikuna ʻa Sīsū Kalaisí. Mahalo he ʻikai tali kotoa heni hoʻo ngaahi fehuʻí, ka te ne tokoniʻi koe ke ke fokotuʻu ha faʻunga mahuʻinga.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá , “ko e fakakaukau angamaheni ko ia ʻoku fekauʻaki ʻa e [tohi ʻa Fakahaá] mo e fanga manu fekaí, ngaahi mahaki fakaʻauhá mo e ngaahi fakataipe fakamisiteli he ʻikai lava ke maʻu ha mahino ki aí ʻoku ʻikai moʻoni ia” peá ne toe pehē “ko e konga lahi ʻo e tohí … ʻoku mahino mo mahinongofua pea ʻoku totonu ke mahino ia ki he kakai ʻa e ʻEikí.” ʻIo, ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻīmisi mo ha ngaahi fakataipe pau ʻoku faingataʻa ange hono fakaʻuhingaʻí ʻi he ngaahi meʻa kehé, ka “ʻoku ʻikai ʻuhinga ia naʻe ʻikai mahino kiate kitautolu kapau te tau tupulaki ʻi he tuí ʻo hangē ko ia ʻoku totonu ke tau faí.”3 ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoua ʻe manavasiʻi ʻi he tohi ʻa Fakahaá—mahalo ʻe faingataʻa ke mahino ia, ka ko ha meʻa mahuʻinga ia!

3. Feinga maʻu pē ke lau ʻa e tohi ʻa Fakahaá ʻaki ʻa e Laumālié mo ha ʻatamai tauʻatāina.

ʻOku fakatauele moʻoni, ʻo hangē ko ia kuo fai ʻe he tokolahi, ke toʻo kotoa ʻa e fakatātā ʻo e fanga monumanú mo e ngaahi mataʻifiká mo e ngaahi meʻa naʻe hokó pea feinga ke pineʻi ʻa e ngaahi fakataipe kotoa ko ʻení ki ha ngaahi meʻa pau, ʻo hangē ko hano fakaʻaongaʻi ʻa e ʻuhinga fufū ʻi mui ʻi he mataʻifika tolu-mo e-kongá ʻe ʻoange ai ki he tokotaha laukongá ha fakamatala fakapulipuli ʻoku kei fūfuuʻi mei he kakaí.

Ka ko e fakaʻofoʻofa ʻo ha tohi hangē ko e tohi ʻa Fakahaá, ko hono ngaahi fakaʻilongá, ngaahi mataʻifiká, mo e ngaahi meʻa naʻe hokó ʻe lava ke iku ia ki ha ngaahi fakaʻuhinga totonu mo ʻaonga kehekehe, tautautefito ki he taimi ʻoku tau lotu ai ki he Laumālié mo ʻomi ki heʻetau akó ha ngaahi meʻangāue mahuʻinga hangē ko e 1 Nīfai 11–14, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77, pea mo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá. Mahalo ʻe lau ʻe ha taha ʻa e fakamatala ʻa Sione ki he Lamí mo e talākoní ko ha fakafofongaʻi ia ʻo e tau fakahisitōlia ʻi Saione mo Pāpilone ʻa ia kuo fai mei he ngaahi fuofua peesi ʻo e Tohi Tapú. ʻOku maʻu ʻe ha taha ʻi he ngaahi tohi ʻa Sioné ha kikite ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí pea mo e ikuna kāfakafa ʻa Sīsū Kalaisí mo ne ʻiloʻi ʻa e ʻamanaki leleí ʻi ha māmani ʻoku fakaʻau ke faiangahala angé. ʻI he taimi tatau, ʻoku maʻu ʻe he tokotaha fika tolú ʻa hono fakaʻaongaʻi fakatāutahá ʻi hono ako ha ngaahi founga ʻe lava ke ikunaʻi ai ʻa e filí ʻi heʻene fefaʻuhi fakaʻaho mo e tauʻatāina ke filí. Ko e meʻa fakaofo fekauʻaki mo e tohi ʻa Fakahaá he kuo maʻu ʻe he toko tolú ni kotoa ha ngaahi founga ʻaonga mo lelei ke nau laukonga ai ʻi hono tataki kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní.

Naʻe fakamatala ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “ʻI he taimi pē ʻoku ʻomi ai ʻe he ʻOtuá ha meʻa-hā-mai ʻo ha fakatātā, pe manu, pe fakatātā ʻo ha faʻahinga meʻa, ʻokú Ne moʻua maʻu pē ke ʻomi ha fakahā pe fakaʻuhinga ki he ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá, he ka ʻikai ke pehē ʻoku ʻikai leva ke tau fatongia ʻaki pe tali ui ki heʻetau tui ki aí.”4 ʻI heʻetau fakaava ʻa e tohi ʻa Fakahaá pea kamata ʻetau ako iá, ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi heʻetau feinga ke tānaki ha maama mo ha ʻilo lahi ange mei he mata meʻa-hā-mai fakaofo ʻa Sioné.

ʻOku ʻi ai ha mahuʻinga lahi ʻo e tohi ʻa Fakahaá ke akoʻi kitautolu. Fakatauange te tau takitaha maʻu ha ʻuhinga fakalaumālie mo ha fakaʻaongaʻi loloto ange ʻi heʻetau ngāue ʻi he faʻa lotu ʻi hono ako ʻo e fakamatala fakatupulaki fakaeloto mo fakalaumālie ko ʻení.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Fakahā 1:1 (ʻi he Fakamatala Fakalahi ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá).

  2. Joseph Smith, “History, 1838–1856, volume D-1 [1 August 1842–1 July 1843],” 1523, josephsmithpapers.org.

  3. Bruce R. McConkie, “Understanding the Book of Revelation,” Ensign, Sept. 1975, 87.

  4. Joseph Smith, “History, 1838–1856, volume D-1 [1 August 1842–1 July 1843],” 1523, josephsmithpapers.org.