Ach’ab’anb’il chi junelik, re te’k’anjelaq xjuneseb’

Laj William Shakespeare kixtz’iib’a jun esil, Lix Yu’am li Rey aj Enrique Quinto, sa’ li naxye wi’ resileb’ li teep aj pleet reheb’ laj Inglaterra sa’ Agincourt, rub’elaj naq te’wanq sa’ jun nimla pleet rik’ineb’ laj Francia. Naq kiq’ojyino’ ewu, ut chi jalb’il li rilob’aal, li Rey aj Enrique kib’eek sa’ xyanqeb’ laj pleet, chi ink’a’ nawbil ru xb’aaneb’. Ki’aatinak rik’ineb’, re xk’eeb’al reetal lix kawileb’ xch’ool rik’in naq moko k’iheb’ ta, ut rik’in naq ink’a’ neke’xnaw ru, xe’xye tz’aqal li neke’reek’a. Sa’ jun raqal, xe’aatinak chirix ani aj maak li k’a’ru nak’ulman sa’ jun li nimla pleet, ma li rey, malaj li junjunq chi winq.

Sa’ li esil, li Rey aj Enrique naxye, “Nink’oxla naq moko ra ta kamk wi taawanq chixk’atq lin rey, rik’in naq tiik li na’leb’ napleetik wi’.”

Laj Miquel Williams naxsume, “Moko naqanaw ta a’an.”

Li rochb’een naxye ajwi’, “Yaal, ut maare ink’a’ ajwi’ naqaj xnawb’al a’an, xb’aan naq tz’aqal xnawb’al naq laa’o xmoos li rey: wi ink’a’ us li wan wi’, rik’in naq yooko chixpaab’ankil li rey, maak’a’ li maak sa’ qab’een laa’o.”

Laj Williams naxye, “Wi moko us ta li na’leb’, aal li iiq wan sa’ xb’een li rey, li tento tixsume wi’.”

Ink’a’ naxsach qach’ool naq li Rey aj Enrique ink’a’ naxk’oxla chi jo’kan. “Li junjunq chi moos teneb’anb’il chi k’anjelak chiru li rey, a’b’an li junjunq a’an aj eechal re tz’aqal li raam.”¹

Laj Shakespeare ink’a’ naxyal xsumenkil li patz’om a’in sa’ li esil, a’b’an a’an jun li na’leb’ li toj wan xwankil sa’ li kutan wanko wi’—ani aj eechal re li k’a’ru naqak’ul sa’ li qayu’am?

Naq wan k’a’ru ink’a’ us nak’ulman, wankeb’ li neke’ajok re xk’eeb’al li maak re jalan chik, malaj re ajwi’ li Dios. Wankeb’ li neke’k’oxlank re naq xk’ulub’eb’ naq taawanq ani taa’iloq reheb’, maare junaq chik kristiaan, malaj xjolomil li tenamit. Chirix li k’a’ru re li musiq’ej, wankeb’ li neke’k’oxlank re naq ink’a’ na’ajman xsik’b’al li tiikilal, xb’aan naq li Dios toxra ut toxkol “jo’ chanru wanko.”

A’b’anan li Dios naraj naq eb’ li ralal xk’ajol te’k’anjelaq rik’in lix taql ch’oolej li kixk’e chaq reheb’, “re naq li junjunq chi winq taaruuq taawanq chixsumenkil tz’aqal lix maak sa’ xkutankil li raqb’a-aatin.”² A’an lix k’uub’anb’il na’leb’ ut rajom lix ch’ool naq laa’o taqasik’ ru li k’a’ru taa’uxq sa’ li qayu’am. Li Dios ink’a’ tixtus ru li qayu’am chi moko tixmin qu jo’ loq’b’il moos, jo’ kiraj xb’aanunkil laj Lucifer. Chi moko eb’ lix profeet te’ok chixminb’al qu jo’ ruuchil li Dios. Laj Brigham Young kixye, “Ink’a’ nawaj naq junaq aj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li kutan, sa’ li ruchich’och’ a’in malaj sa’ choxa, taasaho’q xch’ool rik’in k’a’ruhaq ninb’aanu, ka’ajwi’ wi lix Musiq’ li Qaawa’ Jesukristo, li musiq’ej re k’utb’esink, naxk’ut chiruheb’. Nawaj naq te’xnaw xjuneseb’ rib’ ut te’xtaw ru xjneseb’ rib’”³

Chi jo’kan, li Dios ink’a’ nokoxkol “jo’ chanru wanko,” xb’aan naq, xb’een wa, “jo’ chanru wanko” a’an naq tz’aj qu, ut “maak’a’ k’a’ru tz’aj naru chi wank ... chiru li rilob’aal; xb’aan naq sa’ li raatinob’aal laj Adan, Winq re Santilal a’an lix k’ab’a’, ut lix k’ab’a’ li Junaj Yo’lajenaq chiru, a’an li Ralal li Winq [re Santilal].”⁴ Ut xkab’, li Dios ink’a’ tixmin qu chi wank jo’ nak’utman rik’in qab’aanuhom naq ink’a’ naqaj wank wi’. A’an nokoxra chi yaal, ut rik’in naq nokoxra, ink’a’ naxmin qu chi moko nokoxkanab’ qajunes. Nokoxtenq’a b’an ut naxk’am qab’e. Ut li tz’aqal na’ilman wi’ lix rahom li Dios, a’aneb’ lix taqlahom.

Wan xyaalal naq nasaho’ qach’ool sa’ lix k’uub’anb’il na’leb’ li Dios li nokoxkanab’ chixsik’b’al ru li taqab’aanu, ut taqak’ul li na’ux xb’aan, malaj jo’ naxye li loq’laj hu, “naqayal li k’a, re naq taqanaw xraab’al li chaab’il.”⁵ Naqab’anbioxi naq lix tojb’al rix li maak xb’aan li Kolonel kixq’ax ru li najteril maak, re naq rik’in yo’laak sa’ li ruchich’och’ a’in ink’a’ naqak’ul rahilal xb’aan li q’etok aatin re laj Adan.⁶ Naq tojb’il qix chi jo’kan chiru li t’ane’k, noko’ok sa’ li yu’am a’in chi maak’a’ qamaak chiru li Dios, ut nokokana “chi ach’ab’anb’il chi junelik, ut [naqanaw] b’ar wan li us ut li ink’a’ us, re [took’anjelaq qajunes ut moko k’anjelanb’ilaqo ta].”⁷ Naru taqasik’ ru chanru toowanq, ut chi tenq’anb’il xb’aan li Dios, naru toowanq jo’ chanru a’an.⁸

Lix evangelio li Jesukristo naxte xb’ehil li taaruuq too’ok wi’. Rik’in lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo ut li rusilal a’an, naru nasachman resil li qamajelal chixpaab’ankil chi tz’aqal re ru li choxahil chaq’rab’, ut naru nawan li qach’ool chanchan li Kristo. A’ut li tiik ruhil na’leb’ narelaji naq maajo’q’e taa’uxmanq a’in chi ink’a’ sik’b’il ru ut k’ulub’anb’il qab’aan. Junelik wanjenaq chi jo’kan. Wanko laa’o sa’ li yu’am a’in sa’ li ruchich’och’ rik’in naq chiqajunqal xqasik’ ru tz’aqonk sa’ lix k’uub’anb’il na’leb’ li qaYuwa’.⁹ Chi jo’kan, li kolb’a-ib’ maawa’ junaq choxahil ch’uch’, a’ut ink’a’ ajwi’ na’uxman yal sa’ xk’ab’a’ naq ajb’il xb’aan li Dios.¹⁰

Ak re li Dios naq tz’aqal tiik ru. Naru nawan qapaab’aal chirix li Dios, xb’aan naq naqanaw naq a’an junelik tiik. Sa’eb’ li loq’laj hu naxye naq “li Dios ink’a’ nab’eek chiru li yokotzinb’il b’e, chi moko naxjal xb’e sa’ li nim uq’ej chi moko sa’ li tz’e, chi moko naxjal rib’ rik’in li k’a’ru xye, jo’kan naq tiik ru li ruq’ xb’e, ut lix b’e wan sa’ junaj chi sutam li wan chi junelik”¹¹ jo’ ajwi’ naq “li Dios juntaq’eet narileb’ chixjunil, ut sa naxk’ul chixjunileb’ li neke’paab’ank re ut neke’xb’aanu li tiikilal, a’ yaal k’a’ chi tenamitul yo’lajenaqeb’ wi’.”¹² A’an lix tiikilal li Dios li chapchooko wi’ re taawanq qapaab’aal, xkawil qach’ool, ut qayo’onihom.

A’ut rik’in naq li Dios tz’aqal tiik xch’ool, wan k’a’ru ink’a’ naru chixb’aanunkil. Ink’a’ naru chixkolb’al li jun ut chixtz’eqtaanankil li jun chik yal chi jo’kan. “Ink’a’ naru [naril] li maak rik’in yal ta jun miin raqal [xkuyum].”¹³ Ink’a’ naru naxkanab’ li uxtaan chi elq’ak chiru li k’a’ru tiik ru.¹⁴

A’an sa’ xk’ab’a’ ajwi’ lix tiikilal xch’ool naq li Dios kixk’e li na’leb’ re uxtaan chi junpak’al chik. Rik’in naq tiik, kixk’uub’ chan ru naq li uxtaan taaruuq chixb’aanunkil lix aajel ru k’anjel sa’ li qajunelik yu’am. Chi jo’kan, “li tiik ruhil na’leb’ naxk’e chi k’anjelak chixjunil li elajinb’il xb’aan, ut jo’kan ajwi’ li uxtaan nareechani chixjunil li k’a’ru re.”¹⁵

Naqanaw naq a’an “lix rahil ut lix kamik li ani maajun maak kixb’aanu, li kisaho’ wi’ chi tz’aqal xch’ool [li Yuwa’b’ej]; ... lix kik’el [li Ralal] li kihoyman”¹⁶ li naxk’e li k’a’ru elajinb’il xb’aan li tiik ruhil na’leb’, naxyeechi’i li uxtaan, ut naxtoj qix.¹⁷ A’b’anan, “jo’ chanru li tiik ruhil na’leb’, ink’a’ raj taaruuq taak’ehe’q chi uxmank li k’uub’anb’il na’leb’ re li tojb’al-ix, ka’ajwi’ wi eb’ li winq te’xjal xk’a’uxl.”¹⁸ A’an li jalb’a-k’a’uxlej li teneb’anb’il sa’ qab’een, li naxkanab’ li uxtaan chixb’aanunkil lix k’anjel chi ink’a’ tixsach xwankil li k’a’ru tiik ru.

Li Kristo kikam, moko re ta taa’uxq li kole’k yalaq b’ar, re b’an naq taaruuq taa’uxq li jalb’a-k’a’uxlej. Naqakanab’ qib’ “chiru lix k’ulub’ejil a’an li kaw xmetz’ew chi kolok”¹⁹ naq naqajal qach’ool, a’ut li jalb’a-k’a’uxlej a’an jun li jalok-ib’ li nasik’man ru. Chi jo’kan, rik’in naq teneb’anb’il li jalb’a-k’a’uxl re xk’ulb’al li maatan re usilal, li Dios naxkanab’ sa’ qab’een laa’o ma taqab’aanu. Li jalb’a-k’a’uxlej naxxaqab’ xwankil lix taql li qach’ool. “Ut chi jo’kan li uxtaan naru chixk’eeb’al li k’a’ru elajinb’il xb’aan li tiik ruhil na’leb’, ut naxsutiheb’ rix rik’in ruq’ li kole’k, a’ut li ani maajun paab’aal naxk’anjela re xjalb’al xk’a’uxl, k’eeb’il sa’ xb’een chixjunil li chaq’rab’ chirix li k’a’ru elajinb’il xb’aan li tiik ruhil na’leb’; jo’kan naq ka’ajwi’ re li ani wan xpaab’aal choq’ re li jalb’a-k’a’uxlej na’uxman li xnimal ru ut junelikil k’uubanb’il na’leb’ re li tojb’al-ix.”²⁰

Wankeb’ li ink’a’ neke’xtaw ru lix tiikilal ut ruxtaan li Dios, ut moko juntaq’eet ta a’an rik’in xyeeb’al naq maak’a’ jun Dios, a’ut sa’ wiib’al te’xka’ch’inob’resi, ut wan naq chi naab’al, li choxahilal taaruuq toowulaq wi’. Jun li Dios li maak’a’ naxpatz’, chanchan ajwi’ jun li Dios li maak’a’ ajwi’. Jun ruchich’och’ maak’a’ wi’ li Dios, li yo’yookil Dios li naxxaqab’ li chaq’rab’ re xb’eresinkil ut xchaa’bilob’resinkil li ralal xk’ajol, a’an jun ruchich’och’ li maak’a’ wi’ li yaal ut li tiik ruhil na’leb’. A’an jun ruchich’och’ b’ar wi’ yalaq ani naru chixyeeb’al k’a’ru li chaab’il, jo’ chanru tz’aqal lix na’leb’.

Li na’leb’ a’in naraj naxye naq li junjunq yal xjunes rib’ naxsik’ xna’leb’. Naqil naq moko ka’aj ta wi’ li ani ink’a’ neke’paab’ank re li Dios li neke’k’oxlank re chi jo’kan. Wankeb’ li neke’xpaab’ naq wan jun li Dios, a’ut neke’xk’oxla ajwi’ naq eb’ a’an xjunes rib’ naru neke’xye k’a’ru li us ut li ink’a’ us. Jun li saaj winq xye chi jo’ka’in: “Ink’a’ naru ninye naq ink’a’ yaal lix paab’aaleb’ laj Hindu, malaj eb’ laj Catolico malaj eb’ laj Anglicano—nink’oxla naq a’an a’ yaal li naxpaab’ li junjunq.  ... Ink’a’ nink’oxla naq wan jun li us malaj jun li ink’a’ us.”²¹ Jun chik, naq patz’b’il re b’ar nachal li k’a’ru naxpaab’, xye, “Wik’in laa’in. Ka’ajwi’ a’an. Chan ru naru taawanq ani taayehoq re k’a’ru taapaab’? Maare wan ani taaminoq aawu ut tixye aawe naq tento taapaab’ a’in, a’b’an ink’a’ naru nakamin aawib’ chixpaab’ankil k’a’ruhaq. Wi minb’il qu, moko sik’b’il ta ru.”²²

Choq’ reheb’ li neke’k’oxlank re naq yalaq paay chi na’leb’ naru naq yaalaq, wi nayeeman reheb’ naq wan jun li yaal li tz’aqal re ru, xaqxo, ut yaal chi junajwan, chanchan naq minb’ileb’ ru—“Ink’a’ us naq taamine’q wu chixpaab’ankil naq yaal li k’a’ru ink’a’ nawulak chiwu.” A’b’anan, a’in ink’a’ naxjal li k’a’ru yaal. Us ta tixye junaq naq ink’a’ nawulak chiru li na’leb’ li nayehok re naq li k’a’ru aal naraj kub’eek, a’an toj taat’ane’q wi tixkut chaq rib’ sa’ jun li uul. Yaal ajwi’ a’in choq’ re li junelikil chaq’rab’ ut li tiik ruhil na’leb’. Nachal li ach’ab’aak, moko rik’in ta xtz’eqtaanankil, rik’in b’an xk’anjelankil. A’in tz’aqal li na’ux rik’in lix wankil li Dios. Wi ta maak’a’ li yaal li xaqxo ut ink’a’ naxjal rib’, maak’a’ raj rajb’al li wankilal chi sik’ok, xb’aan naq maajo’q’e raj tooruuq chirilb’al k’a’ru taak’ulmanq xb’aan li k’a’ru xqasik’ ru. Jo’ kixye laj Lehi, “Wi teeye naq maak’a’ li chaq’rab’, teeye ajwi’ naq maak’a’ li maak. Wi teeye naq maak’a’ li maak, teeye ajwi’ naq maak’a’ li tiikilal. Ut wi maak’a’ li tiikilal, maak’a’ li sahil ch’oolejil. Ut wi maak’a’ li tiikilal chi moko li sahil ch’oolejil maak’a’ li tojb’a-maak ut li rahilal. Ut wi maak’a’ li k’a’aq re ru a’in, maak’a’ li Dios. Ut wi maak’a’ li Dios, maak’a’o laa’o, chi moko li ruchich’och’, xb’aan naq ink’a’ raj kiru chi wank xyo’ob’tesinkil li k’a’aq re ru, re taak’anjelaq, chi moko re k’anjelanb’ilaq; jo’kan naq chixjunil li k’a’aq re ru tento raj taa’oso’q.”²³

Sa’ li k’a’ru re li yu’am a’in ut re li musiq’ej, li wankilal re xk’ulb’al li teneb’ank sa’ qab’een a’an jun maatan k’eeb’il xb’aan li Dios, ut wi ink’a’ naqak’ul, ink’a’ naru naqak’ul tz’aqal qawankil jo’ xrab’in ut ralal li Dios. Li qateneb’ankil a’an jun maatan jo’ ajwi’ jun k’anjel, li junelik tento taqakol rix; chalen chaq xtiklajik li yo’ob’tesink, xsik’man xsachb’al. Tento taqakol rix li teneb’ank chiruheb’ li kristiaan ut li k’anjel li te’isinq raj re li qawankil chi k’anjelak (us ta maare re qatenq’ankil). Ut tento taqakol rix chiru li qajom chi elelik chiru li yalok-u li na’ajman re xk’eeb’al xk’iijik li qaseeb’al, li qana’leb’, ut li qach’ool re taawanq jo’ li Kristo.

Nayeeman jun esil chirix jun li winq li ink’a’ kiraj k’anjelak. Kiraj naq taak’eemanq re jo’ nimal li naraj ru sa’ chixjunil. Jo’ naxk’oxla a’an, li Iglees, malaj li tenamit, malaj xkab’ichaleb’, tento te’xk’e li nak’anjelak re, xb’aan naq ak xtoj lix lajetqil ut lix tumin chiru tenamit. Maak’a’ xtzakemq, a’ut ink’a’ kiraj k’anjelak re xsik’b’al rib’. Eb’ li xe’xyal xq’e chixtenq’ankil xe’titz’, ut xe’xk’oxla naq rik’in naq maak’a’ naxb’aanu re xtenq’ankil rib’, maare us naq yal te’xk’am sa’ li cementerio ut te’xkanab’ chi kamk. Naq yookeb’ chi xik sa’ li cementerio, jun winq kixye, “Ink’a’ naru naqab’aanu a’in. Wan ixim wik’in, ut tink’e re.”

Xe’xye a’in re li winq, ut a’an kixpatz’, “Ma isinb’il li rix li hal?”

Xe’xsume naq ink’a’.

“Bueno,” chan, “yo’qeb’ sa’ li cementerio.”

A’an rajom xch’ool li Dios naq toowanq choq’ ach’ab’anb’il winq ut ixq, chi wan qawankil chixtawb’al li naru chiqu sa’ li yu’am a’in ut sa’ musiq’ej, naq tookole’q chiru xch’a’ajkil li neb’a’il ut xpreexil li maak, naq taqanaw xsik’b’al li nak’anjelak qe, ut naq toowanq chi kawresinb’il sa’ chixjunil li k’a’aq re ru, re toowanq rik’in a’an sa’ lix choxahil awa’b’ejihom.

Ninnaw naq maajo’q’e taqataw a’in qajunes chi ink’a’ tenq’anb’il chi naab’al ut chi rajlal xb’aan a’an. “Naqanaw naq a’ sa’ xk’ab’a’ li usilal naq nokokole’, chirix chixjunil li nokoru chixb’aanunkil laa’o.”²⁴ Ut ink’a’ na’ajman naq taqataw qaseeb’al xb’een wa chiru naq li Dios toxtenq’a—naru tootenq’aaq xb’aan li Dios rajlal hoonal rajlal kutan, maak’a’ naxye b’ar wanko sa’ xb’ehil li paab’ank. A’b’anan ninnaw naq rochb’een rajb’al li qatenq’ankil xb’aan li Dios, tento taqayal qaq’e, taqajal qak’a’uxl, ut taqasik’ ru li Dios re naq a’an taaruuq chi k’anjelak sa’ li qayu’am jo’ chanru li k’a’ru tiik ut jo’ chanru li wankilal chi sik’ok. Li nintz’aama, a’an naq taqak’ul sa’ qab’een li teneb’ank ut naq too’ok chi k’anjelak, re naq taawanq k’a’ru toxtenq’a wi’ li Dios.

Ninch’olob’ xyaalal naq li Dios Yuwa’b’ej yo’yo, naq li Jesukristo li Ralal a’an li qaKolonel, ut naq li Santil Musiq’ej wan sa’ qayanq. Ch’olch’o naq neke’raj qatenq’ankil, ut maak’a’jo’ xwankileb’ chixb’aanunkil. Chi’ajq qu ut choowakliiq chaq sa’ li poqs, “re naq lix sumwank li Junelik Yuwa’b’ej li kixk’uub’ [qik’in], taaruuq chi tz’aqlok ru.”²⁵ Sa’ lix k’ab’a’ li Jesukristo, amen.