2022
ʻIlisapeti ʻAna Patilā mo e Kau Fineʻofa ʻi Vikatōlia, ʻAositelēliá
ʻEpeleli 2022


NGAAHI PEESI FAKALOTOFONUÁ

ʻIlisapeti ʻAna Patilā mo e Kau Fineʻofa ʻi Vikatōlia, ʻAositelēliá

Naʻe fāʻeleʻi ʻa ʻAna Patilā ʻi he ʻaho 10 ʻo Mē, 1846, ʻi Nōfooki, ʻIngilani, ko e hili pē ia ha taʻu ʻe 16 mei hono fokotuʻu e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻe he palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Feieti, Niu ʻIoké.

ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1850, naʻe kau e fāmili ʻo ʻIlisapetí ʻi he kau hikifonua tokolahi ʻe toko 90,000 ʻi he funga ʻo e māmaní naʻe hiki ki Vikatōlia, ʻAositelēlia ʻi he kumi koulá. Ne nau nofo ʻo ofi ki Penitiko ʻi he 1853, ʻi he kei taʻu fitu ʻa ʻIlisapetí.

Meʻapangó, ne ʻikai koloaʻia e fāmilí ʻi he kumi koulá. ʻI he taimi naʻe fuʻu lahi ai ʻa ʻIlisapetí, ne ʻosi mavahe fakatouʻosi ʻene ongomātuʻá mei he fāmilí. Naʻe ohi hake ia ʻe heʻene faʻētangatá, ʻikai lava ʻo ako pea faʻa ngāue ʻi ha ngaahi houa lahi ʻi heʻene fāmá.

Naʻe mali ʻa ʻIlisapeti ki ha tangata faama Siaina, ka naʻe toe mavahe pē foki mo ia ʻi he kumi koulá kae tuku toko taha ia ke ohi hake ʻena fānau ʻe toko valú ʻaki ʻene ngaahi ʻilo fakatauhiʻapí pē mo ʻene tuituí. Naʻe faingataʻa ha ngaahi taimi.

Neongo ne ʻikai lava ʻa ʻIlisapeti ʻo laukonga pe tohi, ka naʻá ne ʻilo e mahuʻinga ʻo e akó peá ne kumi ha ngaahi founga ke ako ai. Naʻá ne fakapapauʻi ke ʻoange maʻa ʻene fānaú ha ngaahi faingamālie lahi ange ke fakalakalaka ʻi he faingamālie naʻá ne maʻú. Hangē ko ʻení, naʻá ne poupouʻi hono ngaahi foha kei siʻí ke lau e nusipepa fakaʻahó kiate ia, pea ne nau hoko ko ha kau laukonga lelei ʻi he taimi ne nau kamata ako aí.

ʻI he taʻu 53 ʻa ʻIlisapetí, naʻá ne maʻu ha faingamālie ako ʻe taha.

Naʻá ne lue mo hono ʻofefine ko Sesí ʻi he halá ʻi Penitiko ʻi he taimi naʻe fakafeʻiloaki ange ai ha tangata kote ʻuliʻuli mo tui tatā ko ha faifekau ia mei he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Naʻá ne ʻoange ha tohi kiate kinaua peá ne talaange ʻe akoʻi ai kinaua ki he palani ʻa e ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú. Naʻe vēkeveke maʻu pē ʻa ʻIlisapeti ke tali ha ngaahi tohi taʻetotongi, ka ko e tohí ni, te ne liliu ʻenau moʻuí.

ʻI he pō kakato ko iá, naʻe lau e Sesi ʻe Tohi ʻa Molomoná ki heʻene faʻeé, pea naʻe fakapapauʻi ange ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku moʻoni ʻa e tohí ni.

Naʻe papitaiso ʻa ʻIlisapeti mo ha toko tolu ʻo ʻene fānaú ʻi he ʻaho 2 ʻo Fēpueli ʻo e 1902. Hili ha ngaahi taʻu mei ai pea papitaiso hono ongo mokopuna tangatá.

Naʻe faifai pea hiki e fāmilí ki Melipoane, ʻa ia ne nau fetuʻutaki ai mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí. Naʻe hoko ko ha fakafiemālie kiate kinautolu ʻenau feohi mo ha kakai ne nau fakakaukau tataú. Naʻe tautefito hono ueʻi ʻo ʻIlisapetí ʻe he talitali lelei ne nau maʻu mei he kau fefiné, ʻa ia ne nau fakaava honau ngaahi ʻapí ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Sāpaté mo foaki ha ngaahi houa meʻatokoni ʻi he loto-ʻofa.

Neongo ne teʻeki ai fokotuʻutuʻu kinautolu ko ha konga ʻo e houalotu totonu ʻo e Fineʻofá, ka naʻe ngāue fakataha e kau fefiné ke feimeʻatokoni, tuitui, mo fokotuʻutuʻu ha ngaahi polokalama feinga paʻanga ki ha falelotu foʻou. Naʻe ongoʻi ʻe ʻIlisapeti ha vā fetuʻutaki ofi mo e kau fafiné ni kuo teʻeki ke ne ʻilo kimuʻa.

ʻI he taimi tatau, ne kamata ʻa e ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní. Ke tokoni ke fakafehokotaki e houʻeiki fafiné lolotonga e taimi faingataʻa ko iá, naʻe pulusi ʻe he Siasí e Makasini ʻa e Kau Fineʻofá, ʻa ia naʻe hoko ko ha mauʻanga tokoni mahuʻinga maʻá e kau fefine ʻi Melipoané. Ne nau aleaʻi hono ngaahi fakamatalá, māú mo e ngaahi talanoá ʻi heʻenau fakatahataha ke niti ha ngaahi sitōkeni mo teuteu ha ngaahi kofukofu maʻá e kau sōtia ʻi ʻIulope mo e Hahake Lotolotó.

Naʻe hū e ongo mokopuna tangata ʻo ʻIlisapetí he kau sōtia ʻi he taú. Naʻe hū foki mo hono foha ko Holesí pea naʻe ʻave ia ki he Hahake Lotolotó ʻi he kongakau ʻo ʻAositelēlia.

Ne fakaʻau ke tokosiʻi ange e maʻulotú ʻi he tokolahi ange ʻa e kau tangata ne ui ki he fatongia fakakautaú. ʻIkai fuoloa, naʻe fakafalala ki he houʻeiki fafiné—ʻIlisapeti mo hono ngaahi kaungāmeʻá—ke pukepuke fakataha honau kiʻi koló. Naʻe fakatuʻamelie e kau fafiné ki heʻenau ngaahi fakataha fakauiké ki ha fakafoʻou fakalaumālie pea mo ha fakatupulaki fakasōsiale mo fakataautaha.

ʻI he fakaʻosinga ʻo e taú, naʻe meimei ke mole ʻi he fāmili kotoa pē hanau tuongaʻane, husepāniti, foha pe mokopuna tangata. Kia ʻIlisapetí, naʻe mālōlō hono mokopuna tangata ko Uiliami Uālesi Kemaloni Patilaá ʻi he Tau ʻi Falaniseé. Naʻe tupulaki ʻo mālohi ange e vā fetuʻutaki ʻo e kau fafiné ʻi heʻenau fepoupouʻaki lolotonga e taimi fakamamahí ni. Naʻe kamata leva ke nau toe langa foʻou ʻenau moʻuí.

Naʻe uiuiʻi ʻa Palesiteni ʻĀnolo Mila ke tataki ʻa e ‘Konifelenisi Vikatōliá’—ʻa ia te tau ui he taimí ni ko ha fakavahe. Ko e taha ʻo ʻene ngaahi taumuʻa manakó ko hono poupouʻi e fokotuʻutuʻu fakaʻofisiale ʻo e Kau Fineʻofa ʻo ʻAositelēliá, ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e lakanga fakataulaʻeikí.

Naʻe fakahoko e fuofua fakataha ʻa e Fineʻofá ʻi ʻAositelēliá ʻi Vikatōlia ʻi he ʻaho 15 ʻo Siulai, 1921. ʻI he 1923, naʻe kau ʻa ʻIlisapeti ʻi he kau fafine ʻe toko 22 ne kau ʻi he Kau Fineʻofa ʻo e Kolo Melipoané. Ko ha ngaahi taimi fakafiefia ʻeni naʻe lava ke fakamālohia mo ongoʻi ai ʻe he kau fineʻofá ʻoku fakamālohia kinautolu.

Kimui ange, naʻe momou ʻa ʻIlisapeti ke talanoa ki heʻene fānaú e taimi naʻe kei siʻi aí—naʻá ne pehē ne fuʻu fakamamahi ia ke talanoaʻi. Ka naʻe tupu ʻa e tengaʻi ʻakau naʻá ne fakangofua ke tō ʻi hono lotó ʻo ʻikai lava ke fakatataua. ʻI he mālōlō ʻa ʻIlisapetí, naʻe hoko hono hako ʻa ia naʻá ne tā sipinga ki aí ko ha kakai falalaʻanga ʻi he ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí, ʻo langa faivelenga e Siasí ʻi he feituʻu pē ne nau ʻi ai.

ʻI he moʻui ʻa e fefine anga fakatōkilaló ni, ʻoku tau lava ai ʻo vakai fakafoki ki he kamataʻanga ʻo e houalotu Fineʻofá ʻi ʻAositelēliá mo vakai ʻo fakafou ʻi hono tukufakaholó ki hono taumuʻa totonú: ke teuteu e houʻeiki fafiné ki he ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá, ke fakamālohia e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí pea ke alanima fakataha ʻi ha ngāue ke tokoni ki he faingataʻaʻiá.